26 september 2023
In het planetenstelsel TRAPPIST-1, veertig lichtjaar van ons vandaan, cirkelen zeven aarde-achtige planeten om een koele rode dwergster. Nieuwe gegevens van de Webb-ruimtetelescoop wijzen erop dat de binnenste planeet, TRAPPIST-1, geen atmosfeer van betekenis heeft (The Astrophysical Journal Letters, 25 september). Het feit dat de waarnemingen geen atmosfeer rond TRAPPIST-1 b laten zien, betekent niet per se dat de planeet een kale rots is. Hij zou nog dunne wolken van waterdamp hoog in zijn atmosfeer kunnen hebben of zware moleculen zoals koolstofdioxide kunnen bevatten waardoor zijn atmosfeer te dun is om te kunnen detecteren. Bij het onderzoek, geleid door Olivia Lim van het Trottier Institute for Research on Exoplanets aan de Universiteit van Montreal, is gebruik gemaakt van een techniek die transmissiespectroscopie wordt genoemd. Door het licht van de centrale ster te analyseren op het moment dat het tijdens een zogeheten transit door de atmosfeer van de exoplaneet heen schijnt, kunnen astronomen de ‘vingerafdrukken’ zien doe moleculen en atomen in deze atmosfeer hebben achtergelaten. Een andere belangrijke conclusie van het onderzoek is dat sterren zoals TRAPPIST-1 van grote invloed zijn op de metingen van de atmosferen van hun planeten. Deze zogeheten stellaire vervuiling wordt veroorzaakt door de donkere vlekken en heldere fakkelvelden die zich op het steroppervlak kunnen ontwikkelen. Het team van Lim heeft duidelijke aanwijzingen gevonden dat stellaire vervuiling een cruciale rol speelt bij de vorming van de transmissiespectra van TRAPPIST-1 b en waarschijnlijk ook van de overige planeten in dit stelsel. De activiteit van de centrale ster kan ‘spooksignalen’ veroorzaken die de waarnemer doen geloven dat hij een bepaald molecuul in de atmosfeer van de exoplaneet heeft ontdekt. Dit resultaat onderstreept hoe belangrijk het is om rekening te houden met stellaire vervuiling bij het plannen van toekomstige waarnemingen van andere planetenstelsels. Dit geldt met name voor stelsels rond rode dwergsterren, omdat die heel actief kunnen zijn en veel ‘zonnevlekken’ en heldere uitbarstingen vertonen. (EE)
→ JWST’s first spectrum of a TRAPPIST-1 planet

4 augustus 2023
Een internationaal team van astronomen, onder leiding van Amaury Triaud van de Universiteit van Birmingham (VK), heeft een bijzondere exoplaneet ter grootte van Jupiter ontdekt. De planeet, TOI-4860 b geheten, draait om de lichte ster TOI-4860 in het sterrenbeeld Corvus (Raaf). De nieuw ontdekte gasreus is om twee redenen bijzonder: van sterren met zo’n lage massa wordt niet verwacht dat ze Jupiter-achtige planeten hebben en de planeet lijkt sterk verrijkt te zijn met elementen zwaarder dan helium (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 4 augustus). De planeet is in eerste instantie opgemerkt met de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS), een satelliet van NASA die exoplaneten opspoort door de helderheden van een groot aantal nabije sterren te meten. Wanneer een ster regelmatige helderheidsdipjes vertoont, kan dit erop wijzen dat er een planeet omheen cirkelt. Zo’n ster krijgt dan de aanduiding TOI (TESS Object of Interest). Om na te gaan of er ook werkelijk een planeet in het spel is, moeten er vervolgwaarnemingen worden gedaan. Voor dit doel heeft het team gebruik gemaakt van de zuidelijke SPECULOOS-sterrenwacht, die zich in de Atacama-woestijn in Chili bevindt. Deze sterrenwacht, van Belgische makelij, bestaat uit vier autonoom werkende telescopen. Met dit instrumentarium hebben de astronomen kunnen bevestigen dat de helderheidsdipjes van TOI-4860 inderdaad door een planeet worden veroorzaakt. Tot slot heeft het team samengewerkt met een Japanse onderzoeksgroep die gebruikmaakt van de Subaru-telescoop op Hawaï. Samen hebben ze de massa van de planeet gemeten om deze definitief te kunnen bevestigen. De astronomen vermoeden dat de vorming van exoplaneet TOI-4860 b iets te maken heeft met zijn bijzondere samenstelling. Ook zijn moederster is verrijkt met elementen zwaarder dan helium, en dat suggereert dat dit gegeven bevorderlijk is voor de vorming van grote planeten. Exoplaneet TOI-4860 b maakt in iets meer dan anderhalve aardse dag een rondje om zijn moederster. Dit betekent dat hun onderlinge afstand heel klein is. Maar omdat de ster zelf licht en koel is, is de planeet niet erg heet: hij behoort tot de bijzondere subklasse van planeten die ‘warme Jupiters’ worden genoemd. (EE)
→ New exoplanet discovery builds better understanding of planet formation

12 september 2023
Nieuw onderzoek met de Webb-ruimtetelescoop wijst erop dat K2-18 b, een exoplaneet die bijna negen keer zoveel massa heeft als de aarde, koolstofhoudende moleculen bevat, waaronder methaan en koolstofdioxide. De ontdekking is een aanvulling op recente studies die suggereren dat K2-18 b een zogeheten hyceaanse planeet kan zijn. ‘Hyceaans’ is afgeleid van de Engelse woorden voor waterstof (hydrogen) en oceaan (oceaan). Planeten van dit type kunnen een waterstofrijke atmosfeer en een met oceaanwater bedekt oppervlak hebben. K2-18 b cirkelt binnen de zogeheten leefbare zone om de koele, 120 lichtjaar verre dwergster K2-18 in het sterrenbeeld Leeuw. Exoplaneten zoals K2-18 b houden het midden tussen de aarde en Neptunus, en worden ook wel ‘sub-Neptunussen’ genoemd. In ons eigen zonnestelsel komen zulke planeten niet voor. De suggestie dat de sub-Neptunus K2-18 b een hyceaanse exoplaneet zou kunnen zijn is intrigerend, omdat sommige astronomen denken dat deze werelden veelbelovende omgevingen zijn om naar aanwijzingen voor buitenaards leven te zoeken. De overvloed aan methaan en koolstofdioxide en het gebrek aan ammoniak ondersteunen de hypothese dat er een oceaan op K2-18B is, gehuld in een atmosfeer die rijk is aan waterstof. De Webb-waarnemingen hebben ook een mogelijke detectie van het molecuul dimethylsulfide opgeleverd, maar die is nog onzeker. Op aarde wordt dimethylsulfide alleen geproduceerd door levende organismen, met name door fytoplankton. Dat K2-18 b zich binnen de leefbare zone van zijn ster bevindt en koolstofhoudende moleculen bevat, betekent niet per se dat de planeet geschikt is voor leven. Van hyceaanse werelden wordt weliswaar voorspeld dat ze oceanen van water hebben, maar het is goed mogelijk dat deze te heet zijn voor leven. (EE)
→ Webb Discovers Methane, Carbon Dioxide in Atmosphere of K2-18 b

27 juli 2023
Een jonge planeet die om een nukkige rode dwergster cirkelt vertoont heftige, onvoorspelbare veranderingen. Het ene moment verliest hij helemaal geen materiaal in de vorm van waterstofgas, en het andere moment juist heel veel. Astronomen staan voor een raadsel (The Astronomical Journal, 27 juli). Moederster AU Microscopii (AU Mic) bevindt zich op 32 lichtjaar van de aarde en herbergt een van de jongste planetenstelsels die ooit zijn waargenomen. De ster is minder dan 100 miljoen jaar oud – een fractie van de leeftijd van onze zon, die 4,6 miljard jaar oud is. En haar binnenste planeet, AU Mic b, heeft een omlooptijd van ruim acht dagen en bevindt zich op slechts 6 miljoen kilometer van de ster (ongeveer een tiende van de afstand tussen de planeet Mercurius en onze zon). De opgezwollen, gasrijke planeet is ongeveer vier keer zo groot als onze aarde. AU Mic b werd in 2020 ontdekt door de ruimtetelescopen Spitzer en TESS. Hij werd gespot met behulp van de transitmethode, wat betekent dat een kleine dip in de helderheid van de ster te zien is wanneer de planeet voor haar langs trekt. Rode dwergen zoals AU Mic zijn de meestvoorkomende sterren in ons Melkwegstelsel. Daarom is het ook aannemelijk dat de meeste planeten in ons Melkwegstelsel om sterren van dit type cirkelen. Of planeten rond sterren als AU Mic geschikt voor leven is vers twee. Een groot probleem is dat jonge rode dwergen hevige uitbarstingen vertonen waarbij ze grote hoeveelheden schadelijke straling uitzenden. Deze uitbarstingen worden aangedreven door sterke magnetische velden die in elkaar verstrikt raken door wervelingen in de atmosfeer van de ster. Als de verstrengeling te groot wordt, breken de veldlijnen om zich vervolgens weer met elkaar te verbinden. Bij deze zogeheten reconnecties komt honderd tot duizend keer zoveel energie vrij als bij de grootste uitbarstingen van onze zon. De uitzonderlijke veranderingen in de uitstoot van atmosferisch gas door exoplaneet AU Mic b wijzen erop dat de uitbarstingen van zijn moederster zeer variabel zijn. Een mogelijke verklaring voor het ontbreken van uitgestoten waterstofgas tijdens een van de planeetovergangen zou kunnen zijn dat een krachtige uitbarsting van de ster, die zeven uur eerder plaatsvond, het ontsnappende gas zodanig heeft geïoniseerd dat het transparant werd voor licht en daardoor niet waarneembaar was. Een andere verklaring zou kunnen zijn dat de sterrenwind van AU Mic b zelf de regie heeft over de uitstroom van atmosferisch gas, waardoor deze op sommige momenten wel en op andere momenten niet waarneembaar is, en er zelfs voor zorgt dat een deel van de uitstroom vóór de planeet uit ‘hikt’. Vervolgwaarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop zullen hier mogelijk uitsluitsel over kunnen geven. (EE)
→ Hubble Sees Evaporating Planet Getting the Hiccups

25 juli 2023
Een spectaculaire nieuwe opname die vandaag is vrijgegeven door de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) bevat aanwijzingen over hoe planeten ter grootte van Jupiter zouden kunnen ontstaan. Met behulp van ESO’s Very Large Telescope (VLT) en de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) hebben onderzoekers in de buurt van een jonge ster grote samenklonteringen van stof ontdekt die tot reuzenplaneten zouden kunnen samensmelten (The Astrophysical Journal Letters, 25 juli). De opname is verkregen met het Spectro-Polarimetric High-contrast Exoplanet REsearch (SPHERE)-instrument van de VLT, dat boeiende details laat zien van het materiaal rond de ster V960 Mon. Deze jonge ster bevindt zich op meer dan 5000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Monoceros (Eenhoorn) en trok de aandacht van astronomen toen hij in 2014 plotseling meer dan twintig keer zo helder werd. SPHERE-waarnemingen die kort na het begin van deze helderheidsuitbarsting werden gedaan, lieten zien dat de materie die om V960 Mon draait, samenkomt in een aantal complexe ‘spiraalarmen’ die zich uitstrekken over afstanden groter dan ons hele zonnestelsel. Deze ontdekking bracht astronomen ertoe om archiefwaarnemingen van hetzelfde stersysteem te analyseren die met ALMA zijn gedaan. De VLT-waarnemingen tasten het oppervlak van het stofrijke materiaal rond de ster af, terwijl ALMA dieper in de structuur ervan kan kijken. De ALMA-gegevens laten duidelijk zien dat de spiraalarmen aan het verbrokkelen zijn. Astronomen denken dat reuzenplaneten ontstaan door ‘kernaccretie’ – het samenklonteren van stofdeeltjes tot een grote kern – of door ‘gravitationele instabiliteit’ – een proces waarbij grote brokstukken materiaal rond een ster samentrekken tot planetaire bouwstenen. Voor het eerste scenario hebben onderzoekers al eerder bewijs gevonden, maar voor het tweede scenario was bestond weinig steun – tot nu toe dan. (EE)
→ Volledig persbericht

24 juli 2023
Met behulp van het Mid-InfraRed Instrument (MIRI) aan boord van de Webb-ruimtetelescoop hebben astronomen hete waterdamp ontdekt in het binnenste deel van een schijf van gas en stof rond de jonge ster PDS 70. Eventuele rotsachtige planeten-in-wording in dit deel van de schijf zouden dus kunnen profiteren van een aanzienlijk lokaal waterreservoir en al tijdens hun vorming van water worden voorzien (Nature, 24 juli). Met een geschatte leeftijd van 5,4 miljoen jaar is PDS 70 de eerste relatief oude schijf waarin astronomen water hebben gedetecteerd. Het gas- en stofgehalte van planeetvormende schijven neemt na verloop van tijd af. Het stof en gas rond een ster wordt verdreven door de straling of wind van de centrale ster of klontert samen tot grotere brokstukken die uiteindelijk planeten vormen. Omdat bij eerdere onderzoeken van vergelijkbare schijven geen water werd ontdekt, vermoedden astronomen dat het water in het centrale deel van een planeetvormende schijf niet bestand is tegen de intense straling van de ster, wat ertoe zou leiden dat de omgeving waar rotsachtige planeten ontstaan heel droog is. De MIRI-waarnemingen laten zien dat de centrale delen van oudere, stofarme schijven toch niet zo droog zijn. En als dat klopt, zouden veel aardse planeten die zich in deze regionen vormen weleens geboren kunnen worden met een cruciaal ingrediënt voor de instandhouding van leven. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat er tot nu toe geen planeten zijn opgespoord in het centrale deel van de schijf rond PDS 70. Wel hebben astronomen verder naar buiten twee zogeheten gasreuzen ontdekt: PDS 70 b en c. Deze planeten hebben tijdens hun groei stof en gas om zich heen verzameld terwijl ze om hun moederster draaiden, waardoor er een brede ringvormige opening in de schijf is ontstaan waarin bijna geen materiaal (meer) te vinden is. Omdat de aanwezigheid van water enigszins onverwacht was, onderzoeken de wetenschappers nu verschillende scenario’s om hun ontdekking te verklaren. Eén mogelijkheid is dat het water een overblijfsel is van de waterrijke nevel die aan de schijffase voorafging. Een andere bron zou gas kunnen zijn dat binnenkomt vanuit de buitenste delen van de schijf van PDS 70. Onder bepaalde omstandigheden kunnen daar zuurstof- en waterstofgas samenkomen en waterdamp vormen. Deze damp kan vervolgens worden meegesleept door ijskoude stofdeeltjes die vanuit de buitenste stofring naar binnen migreren. De centrale ster is nog zo zwak dat hij het waterijs in de buitendelen van de schijf niet kan doen verdampen. Pas wanneer de stofdeeltjes dichter bij de ster komen, verandert het ijs dat ze meenemen in gas. (EE)
→ Water discovered in rocky planet-forming zone offers clues on habitability

19 juli 2023
Met behulp van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) hebben astronomen het mogelijke broertje of zusje gevonden van een planeet die rond een verre ster draait. Het team heeft een wolk met brokstukken ontdekt die mogelijk in dezelfde baan als deze planeet draait. Volgens hen kan de wolk de bouwstenen bevatten van een nieuwe planeet of het overblijfsel zijn van een al gevormde planeet. Als deze ontdekking wordt bevestigd, zou dat het sterkste bewijs tot nu toe zijn dat twee exoplaneten één en dezelfde baan kunnen delen (Astronomy & Astrophysics, 19 juli). Trojanen, rotsachtige objecten in dezelfde baan als een planeet, komen veel voor in ons eigen zonnestelsel. Het bekendste voorbeeld zijn de Trojaanse planetoïden van Jupiter — meer dan 12.000 rotsachtige objecten die zich in dezelfde baan rond de zon bevinden als de gasreus. En nu is er dus een sterke aanwijzing gevonden dat er ook Trojaanse planeten kunnen bestaan. De ontdekking is gedaan bij de jonge ster PDS 70, waarvan al bekend was dat er twee Jupiter-achtige planeten omheen draaien: PDS 70b en PDS 70c. Na analyse van gearchiveerde ALMA-waarnemingen hebben de astronomen een wolk van brokstukken ontdekt op de plaats in de baan van de planeet PDS 70b waar eventuele Trojaanse planeten zouden kunnen voorkomen. Trojanen bevinden zich in de zogeheten Lagrange-zones. Dat zijn twee uitgestrekte gebieden in de baan van een planeet waar de gecombineerde zwaartekracht van de ster en de planeet materie in haar greep houdt. Bij het onderzoeken van deze twee gebieden in de baan van PDS 70b werd een zwak signaal van één ervan gedetecteerd. Dat wijst erop dat zich daar een wolk van brokstukken kan bevinden met een massa die ruwweg twee keer zo groot is als die van onze maan. Om deze detectie te kunnen bevestigen, moet het team geduld hebben tot na 2026. Dan willen ze ALMA gebruiken om te zien of PDS 70b en zijn naburige wolk van brokstukken – zoals verwacht – gelijk optrekken in hun baan rond de ster. 
→ Oorspronkelijk persbericht

10 juli 2023
Exoplaneet LTT9779b weerkaatst maar liefst 80% van het opvallende licht van zijn moederster. Dat blijkt uit precisiemetingen van de Europese ruimtesonde Cheops. Het hoge albedo (reflecterend vermogen) van de planeet is te danken aan de aanwezigheid van wolken van metaal. LTT9779b werd in 2020 ontdekt door de Amerikaanse exoplanetenjager TESS. De planeet is bijna vijf keer zo groot als de aarde (in diameter) en bijna twee keer zo zwaar als Neptunus. Hij draait in een periode van slechts 19 uur in een kleine baan rond zijn moederster, waardoor de temperatuur aan de dagzijde maar liefst 2000 graden bedraagt. Volgens de onderzoekers, die hun resultaten publiceren in Astronomy & Astrophysics, is de dampkring van de planeet verzadigd met silicaat- en metaaldampen (voornamelijk titanium), waardoor er sterk reflecterende wolken van metaaldruppeltjes ontstaan. In ons eigen zonnestelsel is Venus de sterkst reflecterende planeet, met een albedo van 75%. De aarde weerkaatst gemiddeld slechts 30% van het opvallende zonlicht; de maan niet meer dan 5%. (GS)
→ Origineel persbericht

28 juni 2023
Een acht jaar geleden ontdekte exoplaneet lijkt aan een catastrofe te zijn ontsnapt. Tot die conclusie komt een internationaal team van astronomen, dat heeft ontdekt dat de ster in het sterrenbeeld Kleine Beer waar de planeet omheen cirkelt in het verleden moet zijn opgezwollen tot een zogeheten rode reus. Normaal gesproken zou de planeet daarbij door de ster verzwolgen moeten zijn (Nature, 28 juni). Als onze zon over vijf miljard jaar het einde van haar bestaan bereikt, zal zij honderd keer zo groot worden als nu. En daarbij zal ze onze thuisplaneet waarschijnlijk overspoelen met heet plasma en compleet roosteren. Veel planeten in andere zonnestelsels staat eenzelfde lot te wachten wanneer hun moedersterren oud worden. Maar voor sommige bestaat hoop. De Jupiter-achtige gasplaneet 8 UMi b, bijgenaamd Halla, draait dicht om zijn reusachtige moederster, die ongeveer 520 lichtjaar van de aarde is verwijderd. Met behulp van waarnemingen van NASA’s Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS) hebben de astronomen ontdekt dat deze ster in zijn kern helium verbrandt in plaats van waterstof. Dit betekent dat hij op een gegeven moment is uitgegroeid tot een rode reuzenster. Toen de voorraad waterstof in zijn kern opraakte, zou de ster zijn opgezwollen tot voorbij de huidige omloopbaan van de planeet, om vervolgens ineen te krimpen tot zijn huidige omvang. Inmiddels is hij nog ‘maar’ bijna elf keer zo groot als onze zon en heeft hij ruim anderhalf keer zoveel massa. Halla werd in 2015 met behulp van de radiële-snelheidsmethode ontdekt door een team van Koreaanse astronomen. Bij deze methode worden de kleine regelmatige schommelingen gemeten die een ster vertoont wanneer er een planeet omheen draait. Halla is slechts ongeveer 0,46 astronomische eenheden – bijna de helft van de afstand tussen zon en aarde – van zijn ster verwijderd en behoort daarmee tot de ‘hete Jupiters’. Vermoed wordt dat deze gasreuzen zijn ontstaan in banen die oorspronkelijk veel verder van hun ster verwijderd waren, en vervolgens naar deze toe zijn gemigreerd. Maar hoe kan Halla dan de latere sterke uitdijing van zijn ster hebben overleefd? De meest aannemelijke verklaring is dat hij nooit het gevaar heeft gelopen om opgeslokt te worden. Volgens de astronomen was het 8 Umi-stelsel waarschijnlijk vergelijkbaar met de fictieve planeet Tatooine uit Star Wars, die om twee zonnen draait. Als het stelsel oorspronkelijk uit twee sterren bestond, zou hun uiteindelijke samensmelting hebben kunnen voorkomen dat een van hen voldoende zou uitdijen om de planeet op te slokken. Dit komt doordat de twee sterren tijdens de overgang van twee waterstof-verbrandende sterren naar wat nu één helium-verbrandende rode reuzenster is gas van elkaar af hebben gesnoept. Een andere mogelijkheid is dat Halla een pasgeboren planeet is. Bij de botsing tussen de twee sterren kan een gaswolk zijn vrijgekomen waaruit later de planeet is ontstaan. In dat geval zou Halla dus een planetair ‘nakomertje’ zijn. (EE)
→ Life after death: Hawaiʻi astronomers find a planet that shouldn’t exist

19 juni 2023
Met behulp van de Webb-ruimtetelescoop heeft een groep astronomen onder leiding van Sebastian Zieba (MPIA, Sterrewacht Leiden) gezocht naar een atmosfeer rond de rotsachtige exoplaneet TRAPPIST-1 c. Hoewel de planeet qua grootte en temperatuur bijna identiek is aan Venus, en de verwachting was dat hij een dikke dampkring zou hebben, blijkt de atmosfeer heel anders te zijn. Door de warmte die de planeet afgeeft te analyseren, concluderen de astronomen dat de planeet mogelijk slechts een ijle atmosfeer heeft met een minimale hoeveelheid koolstofdioxide (Nature, 19 juni). Moederster TRAPPIST-1 bevindt zich op een afstand van ongeveer veertig lichtjaar van ons vandaan en is omgeven door zeven rotsachtige planeten ter grootte van de aarde, waarvan er drie zich in de ‘leefbare’ zone bevinden. Dit betekent dat er theoretisch vloeibaar water op dit drietal kan bestaan. Omdat TRAPPIST-1 c zich niet binnen de leefbare zone bevindt, vermoedden de astronomen dat dit eerder een Venus-achtige planeet zou zijn. Zijn diameter en massa liggen dicht in de buurt van die van de aarde. Bovendien is de hoeveelheid straling die de planeet van de centrale ster ontvangt bijna gelijk aan die van Venus. De omvang, druk en samenstelling van een atmosfeer bepalen de temperatuur van een planeet, afhankelijk van het licht dat hij van zijn ster ontvangt. Omgekeerd bepaalt de temperatuur hoeveel infraroodlicht de planeet uitzendt. Op die manier geven infraroodmetingen in combinatie met modellen aanwijzingen over diens atmosfeer en samenstelling ervan. Maar het karakteriseren van de atmosfeer van een rotsachtige planeet ter grootte van de aarde is een uitdagende opgave – zelfs voor Webb en diens midinfraroodinstrument MIRI. Daarom heeft het team de waarnemingen gecombineerd met modelberekeningen om de meest waarschijnlijke reeks atmosferische eigenschappen te vinden. Op basis daarvan kunnen de astronomen met zekerheid uitsluiten dat TRAPPIST-1 c een Venus-achtige atmosfeer heeft. Tegen de verwachting in, lopen de temperaturen op de planeet op tot ‘slechts’ 110 graden Celsius – ruwweg 400 graden lager dan op Venus. Het infraroodlicht dat TRAPPIST-1 c uitzendt, komt ook niet overeen met die van een Venusatmosfeer, die rijk is aan het gas koolstofdioxide, dat een sterk broeikaseffect veroorzaakt. Eerder dit jaar gepubliceerde resultaten over een andere planeet van TRAPPIST-1 (TRAPPIST-1 b) toonden aan dat deze geen atmosfeer heeft, net als Mercurius. Maar daar lijkt de overeenkomst tussen dit planetenstelsel en ons zonnestelsel dus ook op te houden. (EE)
→ JWST-waarnemingen suggereren dat TRAPPIST-1 c een dunne atmosfeer heeft

14 juni 2023
Een internationaal team onder leiding van Stefan Pelletier, promovendus aan de Universiteit van Montreal (Canada), heeft een gedetailleerde studie gemaakt van de grote, extreem hete exoplaneet WASP-76 b. Met behulp van de Gemini-North Telescope op Hawaï was het team in staat om de abundanties van elf chemische elementen in de atmosfeer van de planeet te meten, waaronder een aantal ‘rotsvormende’ elementen (Nature, 14 juni). WASP-76 b bereikt extreme temperaturen, omdat hij zich heel dicht bij zijn moederster bevindt – een enorme ster op 634 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Vissen. Zijn massa is vergelijkbaar met die van de planeet Jupiter, maar zijn volume is bijna zes keer zo groot. De planeet is dus behoorlijk opgezwollen. Doordat hij zo dicht bij zijn ster staat, heeft WASP-76 b een temperatuur van ruim boven de 2000°C. Hierdoor zijn veel elementen die hier op aarde normaal gesproken gesteenten vormen (zoals magnesium en ijzer) verdampt en als gassen aanwezig in zijn hoge atmosfeer. Het bestuderen van deze bijzondere planeet geeft een ongekend inzicht in de overvloed aan gesteente-vormende elementen in reuzenplaneten, omdat deze elementen bij koelere reuzenplaneten zoals Jupiter lager in de atmosfeer zitten en niet te detecteren zijn. De abundanties van veel elementen die Pelletier en zijn team in de atmosfeer van de exoplaneet hebben gemeten – zoals mangaan, chroom, magnesium, vanadium, barium en calcium – komen heel goed overeen met die van zijn moederster en van onze eigen zon. Deze hoeveelheden zijn het directe product van de oerknal, en de daaropvolgende miljarden jaren van stellaire nucleosynthese. Hierdoor meten wetenschappers in alle sterren ongeveer dezelfde samenstelling. Wel verschilt hun samenstelling van die van rotsachtige planeten zoals de aarde, die op een complexere manier zijn gevormd. De resultaten van het nieuwe onderzoek wijzen erop dat reuzenplaneten mogelijk de globale samenstelling behouden van de protoplanetaire schijf waaruit ze zijn gevormd. Maar interessant genoeg vertoont WASP-76 b in vergelijking met zijn ster juist een tekort aan sommige elementen: elementen die een hoge temperatuur nodig hebben om te verdampen, zoals titanium en aluminium. De interpretatie van het ontdekkingsteam is dat de waargenomen samenstelling van de bovenste atmosferen van reuzenplaneten mogelijk extreem temperatuurgevoelig is. Afhankelijk van de condensatietemperatuur van een element, zal het in gasvorm aanwezig zijn in het bovenste deel van de atmosfeer, of condenseren tot een vloeistof en naar grotere diepte zinken. In gasvorm speelt het een belangrijke rol bij het absorberen van licht en is het waarneembaar voor astronomen. Maar als het gecondenseerd is, verdwijnt het volledig uit het zicht. Als deze bevinding wordt bevestigd, zou dat betekenen dat twee grote exoplaneten van iets verschillende temperaturen een heel andere atmosfeer kunnen hebben. Een andere interessante bevinding van Pelletier en zijn collega’s is de ontdekking van een molecuul dat vanadiumoxide heet. Dit is van groot belang voor astronomen, omdat ze weten dat vanadiumoxide een grote invloed kan hebben op hete reuzenplaneten. Het molecuul speelt een soortgelijke rol als ozon in de atmosfeer van de aarde: het is extreem efficiënt in het opwarmen van de bovenste atmosfeer. Dit zorgt ervoor dat de temperatuur toeneemt met de hoogte in plaats van af te nemen, zoals bij koelere planeten het geval is. (EE)
→ A scorching-hot exoplanet scrutinized by UdeM astronomers

8 juni 2023
Astronomen hebben, met behulp van de Hobby-Eberly Telescoop van de McDonald-sterrenwacht in Texas (VS), een van de langste gasstaarten ontdekt die ze ooit uit een planeet hebben zien ontsnappen. De planeet, HAT-P-32b, is bijna twee keer zo groot als Jupiter en verliest zijn atmosfeer via enorme jets van heliumgas die zich voor en achter hem ontvouwen. De resulterende gasstaart is langer dan vijftig Jupiters op een rijtje (Science Advances, 7 juni). Het is niet voor het eerst dat een staart van ontsnappend materiaal bij een exoplaneet is waargenomen. Zo’n staart kan bijvoorbeeld ontstaan wanneer een planeet in botsing komt met een ander object. Maar hij kan ook worden veroorzaakt door de hitte van een nabije ster, die de planeetatmosfeer doet opzwellen en de ruimte in blaast. Staarten zo lang als die van HAT-P-32b zijn echter uitzonderlijk. Om meer te weten te komen over de atmosfeer van een planeet buiten ons zonnestelsel, kunnen astronomen waarnemingen doen van diens moederster op het moment dat de planet voor deze langs schuift. Dit wordt een planeetovergang of ‘transit’ genoemd. Tijdens zo’n transit schijnt het licht van de ster door de eventuele atmosfeer van de planeet heen. Met behulp van spectroscopie kunnen astronomen dit licht bestuderen om vast te stellen welke elementen er in de planeetatmosfeer zitten. Met spectroscopie wordt het licht opgesplitst in verschillend gekleurde lichtbundels, het zogeheten spectrum. De diverse kleurbanden in dit spectrum komen overeen met verschillende elementen. De staart van HAT-P-32b was al bij eerdere onderzoeken ontdekt. Maar omdat astronomen de planeet alleen hadden waargenomen op de momenten dat hij voor zijn ster langs trok, bleef de ware omvang ervan onbekend. Nu heeft een team onder leiding van Zhoujian Zhang van de Universiteit van Californië te Santa Cruz (VS) HAT-P-32b gedurende meerdere nachten waargenomen – zowel voor, tijdens als na het moment waarop de planeet voor zijn ster langs schoof. Daarbij is de planeet gedurende een volledige omloop om zijn ster gevolgd en werd de volledige omvang van zijn staart zichtbaar. De staart van HAT-P-32b is waarschijnlijk veroorzaakt doordat zijn atmosfeer tot koken wordt gebracht door zijn moederster. HAT-P-32b behoort tot de zogeheten ‘hete Jupiters’, wat betekent dat hij groot, heet en gasvormig is en op geringe afstand om zijn ster cirkelt. Door de hitte van zijn nabije moederster is de atmosfeer van HAT-P-32b zo sterk opgezwollen dat een deel van het aanwezige gas is ontsnapt aan de zwaartekracht van de planeet en in een baan rond de ster is getrokken. (EE)
→ Astronomers Observe Giant Tails of Helium Escaping Jupiter-Like Planet

1 juni 2023
Astronomen hebben vastgesteld dat om de kleinste en meest voorkomende soort sterren in het heelal, de zogeheten rode dwergen, maar heel zelden Jupiter-achtige sterren cirkelen. Het ontbreken van reuzenplaneten kan grote gevolgen hebben voor de ontwikkeling van aarde-achtige planeten rond rode dwergen.Om een schatting te kunnen maken van de aantallen Jupiter-achtige planeten, heeft een team onder leiding van Emily Pass van het Center for Astrophysics | Harvard & Smithsonian (CfA) een steekproef van tweehonderd rode dwergen met elk slechts tien tot dertig procent van de massa van de zon onderzocht. Deze kleine sterren zijn de kosmische norm: ze zijn veel talrijker dan sterren ter grootte van onze zon. Bij hun onderzoek vertrouwden de astronomen op de radiële-snelheidsmethode. Als er een zware planeet om een ster cirkelt, zorgt dat ervoor dat de ster een beetje gaat ‘wiebelen’ – een effect dat waarneembaar is in het licht van de ster. In hun hele steekproef hebben de onderzoekers echter geen enkele planeet van het kaliber Jupiter aangetroffen. Daaruit leiden ze af dat om minder dan twee procent van de rode dwergsterren een Jupiter-achtige planeet cirkelt. Deze conclusie staat in schril contrast met vergelijkbare onderzoeken van middelgrote sterren zoals onze zon, waarbij vaak wel zware planeten te vinden zijn. De enorme massa van deze werelden – Jupiter alleen al bevat meer massa dan alle andere planeten van ons zonnestelsel bij elkaar – vertaalt zich in een enorme zwaartekracht, en een enorme zwaartekracht vertaalt zich weer in een verreikende invloed op de omgeving. Een belangrijk voorbeeld hiervan is de migratie van Jupiter in de eerste paar honderd miljoen jaar van het bestaan van ons zonnestelsel. Na zijn ontstaan in het verre buitengebied van het zonnestelsel is Jupiter, samen met de overige buitenplaneten, dichter naar de zon toe gemigreerd. Daarbij heeft zijn sterke zwaartekracht ervoor gezorgd dat grote aantallen ijsrijke kometen op ramkoers kwamen met de vier rotsachtige planeten in het hart van het zonnestelsel. Een groot aantal van deze ijzige hemellichamen kwam in botsing met de jonge aarde en leverde daar grote hoeveelheden water en mogelijk ook organische moleculen af. Uiteindelijk werden deze moleculen complexer en begonnen ze zichzelf te vermenigvuldigen, waardoor ze evolueerden tot wat wij leven noemen. Zonder Jupiter waren deze omstandigheden misschien niet tot stand gekomen en zou er mogelijk nooit leven zijn geweest op onze planeet. Dat betekent overigens niet dat de omstandigheden in planetenstelsels rond kleine dwergsterren per definitie ongeschikt zijn voor het ontstaan van leven. De afwezigheid van Jupiter-achtige reuzenplaneten betekent immers dat er meer grondstoffen beschikbaar zijn voor de vorming van rotsachtige planeten. Andere onderzoeken wijzen er inderdaad op dat de rotsachtige werelden die om rode dwergsterren cirkelen in verhouding groter en ook talrijker zijn dan die rond zonachtige sterren. En meer planeten betekent: meer plekken waar zich leven kan ontwikkelen. (EE)
→ The Case of the Missing Jupiters: Gas Giant Planets are a No-Show around Small Red Stars

29 mei 2023
Een analyse door astronomen van de Universiteit van Florida (VS) laat zien dat een derde van alle planeten in ons Melkwegstelsel zich in omloopbanen bevindt die veilig genoeg zijn om leven te kunnen herbergen (PNAS, 29 mei). Onze vertrouwde warme, gele zon is een relatieve zeldzaamheid in het Melkwegstelsel. Verreweg de meeste sterren zijn aanzienlijk kleiner en koeler, en hebben hooguit half zoveel massa als de zon. Rond deze zogeheten rode dwergsterren cirkelen alles bij elkaar miljarden planeten. Om genoeg warmte op te vangen om leefbaar te zijn, moeten deze planeten zich vrij dicht in de buurt van hun sterren bevinden. Maar dat maakt ze weer gevoelig voor enorm sterke getijdenkrachten. Op basis van de nieuwste gegevens van de ruimtetelescopen Kepler en Gaia hebben Ballard en Sagear vastgesteld dat twee op de drie planeten rond de alomtegenwoordige kleine sterren zo sterk worden opgewarmd dat ze als onleefbaar moeten worden beschouwd. Maar dan blijven er nog altijd honderden miljoenen exoplaneten over waar de temperaturen gematigd genoeg blijven om vloeibaar water vast te houden. Bij hun onderzoek hebben Sagear en Ballard de excentriciteiten gemeten van een steekproef van meer dan 150 planeten, ongeveer zo groot als Jupiter, die rond rode dwergsterren draaien. De excentriciteit geeft aan hoe sterk de baan van een hemellichaam afwijkt van de cirkelvorm: hoe groter de excentriciteit, des te ovaler is de baan. Op ongeveer de afstand waarop de planeet Mercurius om onze zon draait, kan zo’n excentrische baan ervoor zorgen dat er zogeheten getijdenverwarming optreedt. Dat betekent dat de planeet wordt uitgerekt en vervormd door de veranderlijke zwaartekrachten die hij in zijn langgerekte omloopbaan ondervindt. In het uiterste geval kan hij daarbij dermate heet worden, dat al het vloeibare water op zijn oppervlak verdampt. Sagear en Ballard hebben ontdekt dat sterren met meerdere planeten de kans op planeten in cirkelbanen – oftewel leefbare exoplaneten – het grootst is. Bij sterren met slechts één planeet zijn de getijdenkrachten veelal dermate extreem dat de kans op leefbare omstandigheden gering is. (EE)
→ One-third of galaxy’s most common planets could be in habitable zone

26 mei 2023
Een studie onder leiding van onderzoekers van de Universiteit van Luik die gebruik maken van waarnemingen van NASA-ruimtetelescoop TESS, heeft tot de ontdekking geleid van een stelsel van twee exoplaneten die iets groter zijn dan de aarde. Het tweetal draait om een koele ster op 150 lichtjaar van de aarde die bekendstaat als TOI-2096. De ontdekking is gepubliceerd in het vaktijdschrift Astronomy & Astrophysics. De ontdekking is het resultaat van een nauwe samenwerking tussen Europese en Amerikaanse universiteiten en werd mogelijk gemaakt door de Amerikaanse ruimtemissie TESS (Transiting Exoplanet Survey Satellite), die tot doel heeft planeten te vinden die om nabijgelegen heldere sterren draaien. TESS speurt de hemel af met behulp van de transitmethode. Dat wil zeggen dat de helderheden van duizenden sterren worden gemonitord. Wanneer een ster kleine regelmatige helderheidsdipjes vertoont, kan dat erop wijzen dat er een of meer planeten om hem heen draaien, die vanaf de aarde gezien voor de ster langsschuiven. Om het planetaire karakter van de gedetecteerde signalen te bevestigen, zijn echter vervolgwaarnemingen met telescopen op aarde nodig. De planeten TOI-2096 b en TOI-2096 c zijn waargenomen met een internationaal netwerk van telescopen, met onder meer de Belgische telescopen TRAPPIST en SPECULOOS. De betrokken astronomen hebben ontdekt dat de twee planeten in resonantie zijn met elkaar: in de tijd dat de buitenste planeet om de ster draait, voltooit de binnenste planeet twee omlopen. Dit is een bijzondere configuratie, die een sterke zwaartekrachtinteractie tussen de planeten veroorzaakt. Deze interactie vertraagt of versnelt de passage van de planeten voor hun ster en zou het in de nabije toekomst mogelijk kunnen maken om, met behulp van grotere telescopen, de massa’s van beide planeten te bepalen. De onderzoekers achter de ontdekking schatten dat planeet b, die het dichtst bij zijn ster staat, twintig procent groter is dan de aarde. Hij heeft waarschijnlijk een rotsachtige samenstelling en zou ook omgeven kunnen zijn door een dunne atmosfeer. Planeet c is bijna tweemaal zo groot als de aarde, oftewel ongeveer half zo groot als Neptunus. Daarmee behoort hij mogelijk tot de mini-Neptunussen: planeten met een kern van gesteente en ijs, omgeven door een uitgebreide atmosfeer van waterstof of waterdamp. (EE)
→ Astronomers from the University of Liège discover a key planetary system to understand the formation mechanism of the mysterious 'super-Earths'

17 mei 2023
Astronomen hebben een exoplaneet ter grootte van de aarde ontdekt die mogelijk bezaaid is met vulkanen. De planeet, LP 791-18 d geheten, zou net zo vulkanisch actief kunnen zijn als de Jupitermaan Io – het meest vulkanisch actieve hemellichaam in ons zonnestelsel. LP 791-18 d draait om een kleine rode dwergster op ongeveer negentig lichtjaar afstand in het zuidelijke sterrenbeeld Beker en heeft ongeveer net zoveel massa als de aarde (Nature, 17 mei). LP 791-18 d vertoont een synchrone of ‘gebonden’ rotatie, wat wil zeggen dat steeds dezelfde kant van de planeet naar zijn ster is gericht. Op dat halfrond is het waarschijnlijk te heet voor vloeibaar water aan het oppervlak. Astronomen wisten al vóór deze ontdekking van het bestaan van twee andere werelden in dit planetenstelsel, met de aanduidingen LP 791-18 b en c. De binnenste van de twee is ongeveer twintig procent groter dan de aarde, de buitenste is ongeveer 2,5 keer zo groot en meer dan zeven keer zo zwaar als de aarde. Tijdens elke omloop passeren de planeten d en c elkaar zeer dicht. Steeds als dit gebeurt, oefent de zware planeet c aantrekkingskracht uit op planeet d, waardoor diens omloopbaan enigszins ellipsvormig is geworden. Deze ellipsbaan zorgt ervoor dat de planeet met regelmatige tussenpozen zijn ster nadert en enigszins wordt vervormd. De interne wrijving die daarbij optreedt kan ervoor zorgen dat het inwendige van de planeet heet wordt en in vulkanische activiteit resulteert. De planeet Jupiter en enkele van zijn manen beïnvloeden Io op vergelijkbare wijze. Planeet d bevindt zich aan de aan de rand van de zogeheten leefbare zone, het gebied rond een ster waar de temperaturen op een planeet zodanig gematigd zijn, dat er vloeibaar water op zijn oppervlak kan voorkomen. Maar als de planeet zo geologisch actief is als nu wordt vermoed, zou hij een atmosfeer kunnen vasthouden en kan er aan zijn nachtzijde zelfs water condenseren. LP 791-18d is ontdekt met behulp van gegevens van de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS) en de allang uitgerangeerde ruimtetelescoop Spitzer, en een aantal sterrenwachten op de vaste grond. (EE)
→ NASA’s Spitzer, TESS Find Potentially Volcano-Covered Earth-Size World

10 mei 2023
Een team van onderzoekers onder leiding van Eliza Kempton (Universiteit van Maryland, VS) heeft ontdekt dat GJ 1214b, een exoplaneet op veertig lichtjaar van de aarde, te heet is om ‘leefbaar’ te zijn, maar dat zijn atmosfeer waarschijnlijk waterdamp bevat – mogelijk zelfs aanzienlijke hoeveelheden – en voornamelijk bestaat uit moleculen die zwaarder zijn dan waterstof (Nature, 10 mei). Astronomen doen al meer dan tien jaar pogingen om GJ 1214b nader te bestuderen. Het grootste obstakel daarbij is de dikke laag smog die de planeet omhult en aan het zicht van ruimtetelescopen onttrekt. Een team van onderzoekers onder leiding van Eliza Kempton (Universiteit van Maryland, VS) heeft nu de Webb-ruimtetelescoop ingezet om de atmosfeer van deze zogeheten sub-Neptunus – een planeet die groter is dan de aarde, maar kleiner dan Neptunus – te onderzoeken. Daarbij is voor het eerst het licht van een exoplaneet van dit type rechtstreeks gedetecteerd. Sub-Neptunussen zijn het meest voorkomende soort planeten in ons Melkwegstelsel, al komen ze in ons zonnestelsel niet voor. Ondanks zijn troebele atmosfeer meenden Kempton en haar collega’s dat GJ 1214b nog steeds de beste kans bood om de atmosfeer van zo’n sub-Neptunus waar te nemen, omdat hij om een weliswaar heldere, maar zeer kleine ster – een zogeheten rode dwerg – cirkelt. Webb detecteert licht van langere golflengten dan eerdere ruimtetelescopen, wat het mogelijk maakt om de door GJ 1214b uitgestraalde warmte te meten en een temperatuurkaart van de planeet te maken. De onderzoekers maten het infrarode licht dat GJ 1214b over een periode van ongeveer veertig uur – de tijd die de planeet nodig heeft om eenmaal rond zijn ster te draaien – uitzond. Bij de overgang van dag naar nacht, hangt de hoeveelheid warmte die van de ene naar de andere kant van een planeet opschuift grotendeels af van de samenstelling van diens atmosfeer. Uit de warmteschommelingen die in de atmosfeer van GJ 1214b optreden leiden de astronomen af dat zijn atmosfeer niet grotendeels uit waterstof kan bestaan, maar mogelijk wel veel waterdamp bevat. Ook eerdere waarnemingen met de ‘oude’ Hubble-ruimtetelescoop wezen er al op dat GJ 1214b een ‘waterwereld’ zou kunnen zijn – de term die astronomen losjes gebruiken voor een planeet die aanzienlijke hoeveelheden water bevat. De nieuwe Webb-gegevens tonen sporen van water, methaan of een mengsel van beide. Deze verbindingen komen overeen met de subtiele absorptie van licht in het door Webb waargenomen golflengtegebied. Verdere onderzoek zal nodig zijn om de exacte samenstelling van de atmosfeer van de planeet vast te stellen. De onderzoekers deden daarnaast nog een verrassende ontdekking: GJ 1214b is sterk reflecterend. De planeet bleek wat minder heet dan verwacht, wat betekent dat er iets in zijn atmosfeer zit dat licht weerkaatst. Eerder dachten onderzoekers dat de hoge laag van smog in de atmosfeer van GJ 1214b een donkere, roetachtige substantie zou kunnen zijn die licht absorbeert, maar de ontdekking dat de exoplaneet zoveel licht weerkaatst, maakt dat twijfelachtig. (EE)
→ Researchers measure the light emitted by a sub-Neptune planet’s atmosphere for the first time

9 mei 2023
Astronomen hebben, met behulp van de Webb-ruimtetelescoop, het warme stof rond de nabije jonge ster Fomalhaut in beeld gebracht, en zo de eerste planetoïdengordel die ooit buiten ons zonnestelsel is waargenomen in infraroodlicht kunnen bestuderen. Tot hun verrassing bleken de stofstructuren rond de ster veel complexer dan de planetoïdengordel en Kuipergordel van ons eigen zonnestelsel. In totaal blijkt het om drie in elkaar geneste gordels te gaan, die zich uitstrekken tot op 23 miljard kilometer van de ster – 150 keer de afstand van de aarde tot de zon (Nature Astronomy, 8 mei). Fomalhaut is de helderste ster van het sterrenbeeld Zuidervis en vanaf het zuidelijk halfrond gemakkelijk waarneembaar met het blote oog. De stofgordels rond de ster bestaan uit puin dat is vrijgekomen bij botsingen tussen kleine hemellichamen, vergelijkbaar met planetoïden en kometen. Ze worden waarschijnlijk in stand gehouden door de zwaartekracht van planeten, net zoals de planeten Jupiter en Neptunus de planetoïdengordel en Kuipergordel van ons eigen zonnestelsel in bedwang houden. Eerder hadden de ruimtetelescopen Hubble en Herschel en de radiotelescoop ALMA al scherpe opnamen gemaakt van de buitenste gordel van Fomalhaut, maar de binnenste gordel was op die beelden niet te zien. Webb heeft ook een grote stofwolk in beeld gebracht die vermoedelijk is veroorzaakt door een botsing tussen twee planetaire ‘bouwstenen’ in de buitenste gordel van Fomalhaut. Dit is een andere structuur dan de vermeende planeet die in 2013 op beelden van de Hubble-ruimtetelescoop te zien was, maar in 2014 alweer was verdwenen. De meest plausibele verklaring is dat de nieuwe stofwolk, net als zijn voorganger, is veroorzaakt door een botsing tussen twee planetaire bouwstenen. Het idee dat sterren omgeven kunnen zijn door een protoplanetaire schijf gaan terug tot het einde van de achttiende eeuw, toen de geleerden Immanuel Kant en Pierre-Simon Laplace onafhankelijk van elkaar de theorie ontwikkelden dat de zon en haar planeten zijn ontstaan uit een draaiende gaswolk die onder invloed van zijn eigen zwaartekracht samentrok en platter werd. Puinschijven zoals die rond Fomalhaut ontwikkelen zich pas ná de vorming van planeten. Ze zijn het bewijs dat kleine hemellichamen zoals planetoïden met elkaar in botsing kunnen komen en daarbij enorme wolken van stof en ander puin achterlaten. (EE)
→ Webb Looks for Fomalhaut's Asteroid Belt and Finds Much More

1 mei 2023
Astronomen hebben de Webb-ruimtetelescoop gebruikt om een rotsachtige exoplaneet te onderzoeken die bekendstaat als GJ 486 b. De planeet staat te dicht bij zijn ster om zich binnen diens leefbare zone te bevinden, en heeft een oppervlaktetemperatuur van ongeveer 430 graden Celsius. Toch zijn in waarnemingen met de Near-Infrared Spectrograph (NIRSpec) van de ruimtetelescoop sporen van waterdamp te zien. Als de waterdamp bij de planeet hoort, zou dat erop wijzen dat deze ondanks zijn verzengende temperatuur een atmosfeer heeft. Het onderzoeksteam benadrukt echter dat de waterdamp ook in diens ster – en specifiek in koele ‘zonnevlekken’ – kan zitten. GJ 486 b is ongeveer dertig procent groter dan de aarde en heeft drie keer zoveel massa. Dat betekent dat deze rotsachtige planeet een sterkere zwaartekracht heeft dan de aarde. Hij draait in iets minder dan anderhalve aardse dag om een rode dwergster. Naar verwachting loopt zijn rotatie synchroon met de omlooptijd om zijn ster, en is altijd dezelfde zijde van de planeet naar de ster toe gekeerd. Van ons uit gezien schuift GJ 486 b met regelmatige tussenpozen voor zijn ster langs. Als hij inderdaad een atmosfeer heeft, dan zou het sterlicht tijdens zo’n planeetovergang door de daarin aanwezige gassen worden ‘gefilterd’. Daarbij laat zijn atmosfeer dan chemische vingerafdrukken achter in het licht van de ster, die met behulp van zogeheten transmissiespectroscopie kunnen worden vastgelegd. De astronomen hebben twee planeetovergangen waargenomen, die elk ongeveer een uur duurden. Vervolgens gebruikten ze drie verschillende methoden om de gegevens te analyseren. De resultaten zijn onderling consistent: ze laten een overwegend vlak spectrum zien met een intrigerende stijging bij de kortste infrarode golflengten. Computermodellen laten zien dat dit signaal waarschijnlijk door waterdamp wordt veroorzaakt. Hoewel dit erop zou kunnen wijzen dat GJ 486 b een atmosfeer heeft, is een (minstens) even plausibele verklaring dat de waterdamp in diens ster zit. Ook in onze zon komt soms waterdamp voor: dat is dan met name het geval in zonnevlekken, die erg koel zijn vergeleken met de rest van het zonsoppervlak. De ster van GJ 486 b is veel koeler dan de zon, dus zou er nog meer waterdamp in diens zonnevlekken kunnen zitten. En daardoor kan een signaal ontstaan dat een planeetatmosfeer nabootst. Een atmosfeer van waterdamp zal naar verwachting eroderen onder invloed van de hitte en straling van de ster. Als GJ 486 b zo’n atmosfeer heeft, zou deze dus voortdurend moeten worden ‘aangevuld’, bijvoorbeeld door vulkanen die waterdamp uit het binnenste van de planeet uitbraken. (EE)
→ Webb Finds Water Vapor, But From a Rocky Planet or Its Star?

27 april 2023
Onderzoekers van de Universiteit van Lund (Zweden) hebben een bijzonder element opgespoord in de atmosfeer van de ‘ultra-hete’ Jupiter-achtige exoplaneet KELT-9 b. Het betreffende element, terbium, was nog niet eerder in een exoplaneet aangetroffen (Astronomy & Astrophysics, 27 april). Kelt-9b draait om een ster op 670 lichtjaar van de aarde en is – voor zover bekend – de heetste exoplaneet van ons Melkwegstelsel. De gemiddelde temperatuur op deze planeet bedraagt maar liefst 4000 graden Celsius. Terbium is een zeldzaam aardmetaal dat behoort tot de zogeheten lanthaniden. Het werd in 1843 door de Zweedse chemicus Carl Gustaf Mosander ontdekt in een groeve nabij Stockholm. Als vrij element komt terbium op aarde niet voor, maar het wordt in lage concentraties aangetroffen in mineralen die tevens andere lanthaniden bevatten. Bij hun ontdekking hebben de wetenschappers gebruik gemaakt van een geavanceerde analyse, waarbij al bestaande gegevens van de spectrografen van twee verschillende telescopen met elkaar werden gecombineerd, om zo een betere signaal/ruis-verhouding te bewerkstelligen. Op die manier kon niet alleen de aanwezigheid van terbium worden aangetoond, maar ook die van zes andere zware elementen die nog niet eerder in de atmosfeer van Kelt-9b waren ontdekt: calcium, chroom, nikkel, strontium, titanium en barium. Kennis over de hoeveelheid zware elementen in de atmosferen van exoplaneten stelt astronomen onder andere in staat om hun leeftijden te bepalen. (EE)
→ Scientists discover rare element in exoplanet’s atmosphere

19 april 2023
Sterren die relatief veel zware elementen bevatten, bieden minder gunstige omstandigheden voor het ontstaan van complex leven dan metaalarme sterren. Dat is de conclusie van een internationaal team van de Max-Planck-instituten voor zonnestelsel-onderzoek (Göttingen) en chemie (Mainz) alsmede de Universiteit van Göttingen (Duitsland). Het team heeft een verband ontdekt tussen de ‘metalliciteit’ van een ster en het vermogen van diens planeten om een beschermende ozonlaag op te bouwen (Nature Communications, 18 april). De nieuwe studie richtte zich op het ozongehalte van de atmosferen van exoplaneten. Net als op aarde kan deze verbinding van drie zuurstofatomen het oppervlak van een planeet (en de daar aanwezige levensvormen) beschermen tegen cel-beschadigende ultraviolette straling. Een ozonlaag is dus een belangrijke voorwaarde voor het ontstaan van complex leven. Maar welke eigenschappen moet een ster hebben opdat zijn planeten zo’n beschermende laag kunnen vormen? Bij hun onderzoek hebben de wetenschappers zich met name gericht op sterren met oppervlaktetemperaturen van 5000 tot 6000 graden Celsius – de groep waartoe ook onze zon behoort. In de atmosferische chemie van de aarde speelt de uv-straling van de zon een dubbelrol. Bij reacties met afzonderlijke zuurstofatomen en -moleculen kan ozon zowel worden aangemaakt als vernietigd. Terwijl de langgolvige uv B-straling ozon afbreekt, draagt de kortgolvige uv C-straling juist bij tot de vorming ervan. Het lag daarom voor de hand te veronderstellen dat ultraviolet licht een vergelijkbaar complexe invloed zou kunnen hebben op de atmosferen van exoplaneten. De onderzoekers berekenden daarom de exacte golflengten waaruit de uv-straling van de sterren bestaat. Daarbij keken ze voor het eerst ook naar de invloed die de metalliciteit van een ster daarbij speelt. De metalliciteit geeft de verhouding aan tussen de hoeveelheden waterstof en zwaardere elementen (door astronomen vaak simpelweg ‘metalen’ genoemd) in het bouwmateriaal van een ster. Zo bevat onze zon ruim 31.000 waterstofatomen voor elk ijzeratoom. Vervolgens onderzocht het team hoe de berekende uv-straling de atmosfeer zou beïnvloeden van planeten die binnen de ‘leefbare zone’ om deze sterren draaien. (De leefbare zone is de gordel rond een ster waar gematigde temperaturen – niet te warm en niet te koud – heersen.) Voor zulke werelden hebben de wetenschappers met behulp van computersimulaties uitgezocht welke processen door de uv-straling van de moederster in de planeetatmosferen in gang worden gezet. Het resultaat was verrassend. Metaalarme sterren zenden in totaal weliswaar meer uv-straling uit dan metaalrijke, maar de verhouding tussen de ozon-genererende uv C-straling en de ozon-vernietigende uv B-straling blijkt sterk af te hangen van de metalliciteit: bij metaalarme sterren overheerst de uv C-straling, waardoor zich een dichte ozonlaag kan ontwikkelen. In metaalrijke sterren, met hun overheersende uv B-straling, is deze beschermende laag volgens de simulaties veel dunner. Dit brengt de onderzoekers tot de bijna paradoxale conclusie dat het ouder wordende heelal steeds vijandiger zal worden voor leven. Opeenvolgende generaties van sterren produceren mettertijd immers steeds meer metalen en andere zware elementen die – afhankelijk van de massa van de ster – vrijkomen als sterrenwind of als onderdeel van een supernova-explosie: het bouwmateriaal voor de volgende generatie van sterren. Hierdoor bevat elke nieuw gevormde ster dus meer metalen dan zijn voorgangers, waardoor zijn eventuele planeten het met een dunnere ozonlaag moeten doen. (EE)
→ Metal-poor stars are more life-friendly

14 april 2023
Astronomen hebben een nieuwe methode ontwikkeld voor het opsporen van exoplaneten die zich met grote telescopen op aarde rechtstreeks laten fotograferen. Dat heeft al geresulteerd in een directe opname van een Jupiter-achtige reuzenplaneet op ruim 132 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Zwaan. De planeet, met de aanduiding HIP 99770 b, is de eerste buiten ons zonnestelsel die met behulp van een combinatie van astrometrie en directe fotografie is ontdekt (Science, 14 april). De eerste beelden van HIP 99770 b, gemaakt in het infrarood, zijn vastgelegd met de grote telescopen Keck II en Subaru op Maunakea (Hawaï). De benodigde astrometrische gegevens, waren afkomstig van de Europese ruimtetelescoop Gaia en haar voorganger Hipparcos. Het detecteren van HIP 99770 b is niet eenvoudig, omdat de planeet heel zwak is en amper boven de gloed van zijn heldere moederster uitkomt. Deze nieuwe manier om vanaf de aarde naar nabije exoplaneten te zoeken is een grote verbetering ten opzichte van de traditionele methode. De afgelopen veertien jaar hebben astronomen met behulp van zogeheten ‘blinde’ surveys de hemel afgespeurd naar sterren waar mogelijk grote reuzenplaneten omheen draaien die we, gezien de leeftijd en afstand van het stersysteem, vanaf de aarde zouden kunnen waarnemen. Deze aanpak heeft echter een laag rendement. Met behulp van precisie-astrometrie kan worden gezocht naar sterren die schommelbewegingen vertonen, die aan de zwaartekracht van een onzichtbare begeleider (zoals een planeet) kunnen worden toegeschreven. Bij stersystemen die nabij genoeg zijn kan vervolgens worden geprobeerd om die begeleider te fotograferen. Uit de infraroodopnamen die Subaru en Keck II van HIP 99770 b hebben gemaakt, leiden astronomen af dat deze exoplaneet veertien tot zestien keer zoveel massa heeft als de planeet Jupiter en om een ster draait die ongeveer tweemaal zoveel massa heeft als onze zon. De afstand tussen de planeet en zijn ster is driemaal zo groot als de afstand zon-Jupiter, maar omdat de ster veel feller straalt dan de zon, ontvangt HIP 99770 b bijna net zoveel licht en warmte als Jupiter. Ook kon worden vastgesteld dat zijn atmosfeer water en koolstofmonoxide bevat en dat het stersysteem HIP 99770 is omgeven door een schijf van ijzig stof, vergelijkbaar met de Kuipergordel van ons eigen zonnestelsel. (EE)
→ New Exoplanet-Hunting Technique Leads To Successful Direct Image Of A Super-Jupiter

3 april 2023
De Amerikaanse astronomen Sebastian Pineda en Jackie Villadsen hebben aanwijzingen gevonden dat YZ Ceti b – een van de drie planeten van de nabije rode dwergster YZ Ceti (afstand 12 lichtjaar) – een magnetisch veld heeft. Bij waarnemingen met de Very Large Array-radiotelescoop is namelijk een zich herhalend radiosignaal ontdekt dat wordt toegeschreven aan de interactie tussen het magnetische veld van de planeet en dat van diens moederster (Nature Astronomy, 3 april). Een magnetisch veld kan voorkomen dat de atmosfeer van een planeet ‘wegslijt’ onder invloed van de energierijke deeltjes die zijn ster uitstoot. Als de rotsachtige exoplaneet YZ Ceti b inderdaad een sterk magnetisch veld heeft, vergroot dat dus de kans dat hij langdurig een atmosfeer aan zich kan binden. De radiogolven die worden opgewekt bij de interacties tussen het magnetische veld van een exoplaneet en de ster waar hij omheen draait, moeten heel sterk zijn om waarneembaar te zijn vanaf de aarde. Daarom selecteren Pineda en Villadsen voor hun waarnemingen planeten die zich heel dicht bij hun ster bevinden. Dat vergroot de kans dat hun magnetische interacties detecteerbaar zijn. De kleine ster YZ Ceti en haar planeet YZ Ceti b vormen een ideaal paar, omdat de exoplaneet zich zo dicht bij zijn ster bevindt dat hij in slechts twee dagen een volledige omloop voltooid. (Ter vergelijking: de binnenste planeet van ons zonnestelsel, Mercurius, heeft een omlooptijd van 88 dagen.) Steeds als de ster een wolk van geladen deeltjes (plasma) uitstoot, komt het tot een wisselwerking tussen de magnetische velden van ster en planeet, waarbij sterke radiogolven worden gegenereerd. Het is overigens niet voor het eerst dat radiogolven zijn waargenomen die aan de interactie tussen een rode dwergster en een van diens planeten worden toegeschreven. Drie jaar geleden deed een team onder leiding van Harish Vedantham van ASTRON een vergelijkbare ontdekking bij de nabije rode dwergster GJ1151. (EE)
→ Do Earth-like exoplanets have magnetic fields?

28 maart 2023
Een internationaal team van onderzoekers heeft, met behulp van de Webb-ruimtetelescoop, de temperatuur gemeten van de rotsachtige exoplaneet TRAPPIST-1 b. De meting is gebaseerd op de thermische emissie van de planeet: warmte-energie die wordt uitgestraald in de vorm van infrarood licht. Het resultaat geeft aan dat de dagzijde van de planeet een temperatuur heeft van ongeveer 225 graden Celsius en wijst erop dat de planeet geen atmosfeer van betekenis heeft (Nature, 27 maart). Het is voor het eerst dat er licht (van welke soort dan ook) is waargenomen van een exoplaneet die zo klein is als de rotsachtige planeten in ons eigen zonnestelsel. Het resultaat geeft aan dat Webb in principe in staat moet zijn om aarde-achtige exoplaneten te karakteriseren. TRAPPIST-1b maakt deel uit van een stelsel van zeven rotsachtige exoplaneten rond een ‘ultrakoele’ rode dwergster op veertig lichtjaar van de aarde. Het opmerkelijke van dit planetenstelsel, dat begin 2017 door Belgische astronomen werd ontdekt, is dat de afmetingen en massa’s van de exoplaneten dicht bij die van de rotsachtige planeten van ons zonnestelsel liggen. Eerdere waarnemingen van TRAPPIST-1 b, met de ruimtetelescopen Hubble en Spitzer, konden niet uitsluiten dat deze planeet een atmosfeer heeft. Om dat te kunnen vaststellen moesten nauwkeurige temperatuurmetingen worden gedaan. Aangezien steeds dezelfde zijde van de planeet naar de ster gericht is, zou zijn dagzijde normaal gesproken veel heter moeten zijn dan zijn nachtzijde ténzij er een atmosfeer aanwezig is die de warmte laat circuleren. Om dit te onderzoeken hebben de astronomen een techniek gebruikt die secundaire-eclipsfotometrie wordt genoemd. Het komt erop neer dat de infraroodcamera MIRI van Webb de helderheidsverandering van het planetenstelsel heeft gemeten op het moment dat TRAPPIST-1 b achter zijn ster langs schoof. De planeet is niet heet genoeg om zelf lichtbaar licht uit te zenden, maar produceert wel een infrarode gloed. Door tijdens vijf van deze secundaire eclipsen de helderheid van de ster alleen te meten, en deze af te trekken van die van de ster en de planeet samen, kon worden berekend hoeveel infrarood licht de (duizend keer zwakkere) planeet uitzendt. Een analyse van de waarnemingen laat zien dat de temperatuur van TRAPPIST-1 b vrijwel exact overeenkomt met die van een kaal rotsachtig hemellichaam zonder atmosfeer. Om te kunnen vaststellen of de dagzijde van de planeet inderdaad altijd veel heter is dan de nachtzijde, worden momenteel nog meer waarnemingen gedaan. Op die manier hopen de astronomen te kunnen meten hoe groot (en constant) de temperatuurverschillen tussen dag- en nachtzijde zijn. (EE)
→ NASA's Webb Measures the Temperature of a Rocky Exoplanet

22 maart 2023
Wetenschappers die waarnemingen doen met de Webb-ruimtetelescoop, hebben signaturen van silicaatwolken ontdekt in de turbulente atmosfeer van een hete exoplaneet – een planeet buiten ons zonnestelsel. Gedurende diens 22 uur durende dag stijgt heter materiaal op, om na afkoeling weer omlaag te zakken. Als gevolg van deze turbulenties vertoont de planeet uitzonderlijk sterke helderheidsfluctuaties. Het onderzoeksteam, onder leiding van Brittany Miles van de Universiteit van Arizona (VS), heeft in het spectrum van de planeet duidelijke sporen aangetroffen van water, methaan en koolstofmonoxide (CO), en mogelijk ook van koolstofdioxide (CO2). Nooit eerder zijn bij een exoplaneet zoveel verschillende moleculen ‘gezien’. De planeet, die te boek staat als VHS 1256 b, bevindt zich op ongeveer veertig lichtjaar afstand en draait niet om één, maar om twee sterren. Hij is ongeveer vier keer zo ver van de dubbelster verwijderd als Pluto van onze zon, wat maakt dat hij relatief gemakkelijk waarneembaar is. De wolken hoog in de atmosfeer van de exoplaneet bereiken temperaturen tot wel 830 graden Celsius. In die wolken heeft de ruimtetelescoop grotere en kleinere stofdeeltjes bestaande uit silicaten ontdekt. De kleinere deeltjes zijn vergelijkbaar met rookdeeltjes, de grotere hebben meer weg van fijn zand. De hoge temperatuur van de planeet wijst erop dat hij naar astronomische maatstaven vrij jong is: ruwweg 150 miljoen jaar. De hitte is een overblijfsel van zijn vormingsproces. De komende miljarden jaren zal hij geleidelijk afkoelen, en zullen zijn dichte zandwolken oplossen. (EE)
→ Hot sand clouds on a young gas-giant planet orbiting two stars

9 maart 2023
Een groot internationaal onderzoeksteam heeft ontdekt dat de detectie van een exoplaneet bij de ster 40 Eridani – bekend van Star Trek – op een vergissing berust. De wetenschappers hebben een artikel gepubliceerd op de preprint-server arXiv, waarin ze een aantal sterren met mogelijke planeten nog eens goed onder de loep hebben genomen. Star Trek maakte in 1966 zijn debuut op de Amerikaanse tv. Een groot succes was de sciencefiction-serie aanvankelijk niet: al na drie seizoenen werd de stekker eruit getrokken. Maar dankzij vele herhalingen werden de avonturen van kapitein James T. Kirk en Mister Spock mettertijd steeds populairder. Er werd een recordaantal spin-offs van de serie gemaakt en ook elf bioscoopfilms zagen het licht. In de serie was Mister Spock afkomstig van de fictieve planeet Vulcan, die in een baan om de ster 40 Eridani A zou draaien. Het kwam dus mooi uit dat in 2018 inderdaad de ontdekking van een exoplaneet bij deze ster kon worden gemeld. Die planeet kreeg overigens niet de naam Vulcan, maar de formele aanduiding 40 Eri b. Sommige astronomen vroegen zich kort na de ontdekking al af of 40 Eri b wel echt een planeet was. Het leek namelijk nogal toevallig dat de duur van één omloop van de planeet precies gelijk was aan de duur van één omwenteling van zijn ster. Deze sceptici hebben nu gelijk gekregen. De ontdekking van 40 Eri b was gebaseerd op een analyse van kleine regelmatige fluctuaties in de golflengte van het licht van 40 Eridani. Zulke fluctuaties kúnnen het gevolg zijn van de aanwezigheid van een om de ster draaiende planeet, wiens zwaartekracht de ster een beetje aan het schommelen brengt. Maar een nauwgezette analyse van het lichtspectrum van 40 Eridani, tevens bekend als HD 26965, heeft nu laten zien dat de waargenomen fluctuaties niet worden veroorzaakt door de aantrekkingskracht van een planeet, maar door activiteit aan het oppervlak van de ster. HD 26965 b is overigens niet de enige exoplaneet die bij dit onderzoek is gesneuveld: hetzelfde lot trof ook de vermeende planeten HD 20794 c, HD 85512 b en HD 114613 b. (EE)
→ Star Trek's planet Vulcan found to not be a planet after all (Phys.org)

21 februari 2023
De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) heeft twee opnamen gepresenteerd van een Jupiter-achtige planeet die rond de 88 lichtjaar verre ster AF Leporis draait. De planeet is in beeld gebracht door twee onafhankelijke teams van astronomen die gebruik maakten van het SPHERE-instrument op de Very Large Telescope in Chili. De teams, onder leiding van Dino Mesa (INAF, Italië) en Robert De Rosa (ESO, Chili), onderzochten sterrencatalogi van de Europese astrometrische ruimtetelescopen Hipparcos en Gaia. In de loop van de jaren hebben deze nauwkeurige metingen gedaan van de posities en bewegingen van sterren in ons Melkwegstelsel. Planeten oefenenen aantrekkingskracht uit op hun moederster, en verstoren zo diens beweging aan de hemel. Beide teams hebben vastgesteld dat ook de ster AF Leporis zo’n verstoorde baan vertoont – een duidelijk teken dat er een planeet om deze ster draait. Om daar zekerheid over te krijgen, hebben Mesa en De Rosa de Very Large Telescope op de ster gericht. Daarbij is het ze gelukt om de planeet rechtstreeks in beeld te brengen. De camera waarmee ze de planeet hebben gefotografeerd, SPHERE geheten, is voorzien van adaptieve optiek die beeldonscherpte ten gevolge van turbulenties in de aardatmosfeer corrigeert, en tevens het licht van de centrale ster afschermt met een speciaal masker. Uit de verzamelde gegevens leiden de astronomen af dat de planeet slechts enkele malen zwaarder is dan de planeet Jupiter in ons eigen zonnestelsel. Daarmee is het de lichtste exoplaneet die ontdekt is met de combinatie van astrometrische metingen en directe beeldvorming. Het AF Leporis-stelsel vertoont duidelijke overeenkomsten met ons zonnestelsel. De centrale ster heeft ongeveer dezelfde massa, grootte en temperatuur als de zon, en de planeet draait rond de ster op een afstand die vergelijkbaar is met die tussen Saturnus en de zon. Het stelsel bevat tevens een puingordel die vergelijkbaar is met de Kuipergordel. Een groot verschil is wel dat het AF Leporis-stelsel slechts 24 miljoen jaar oud is, oftewel bijna tweehonderd keer zo jong als ons zonnestelsel. (EE)
→ Spotting a hidden exoplanet

15 februari 2023
Astronomen weten al lang dat planetenstelsels niet noodzakelijkerwijs dezelfde structuur hebben als ons eigen zonnestelsel. Onderzoekers van de universiteiten van Bern en Genève (Zwitserland) hebben nu kunnen aantonen dat er vier soorten planetenstelsels bestaan en dat ons zonnestelsel in feite tamelijk uniek is (Astronomy & Astrophysics, 14 februari). Ons zonnestelsel is netjes geordend: de kleinere rotsachtige planeten, zoals Venus, de aarde en Mars, bevinden zich relatief dichtbij de zon, terwijl de grote gas- en ijsreuzen, zoals Jupiter, Saturnus en Neptunus, meer afstand houden. Tien jaar geleden merkten astronomen, op basis van waarnemingen met de Kepler-ruimtetelescoop, echter op dat planeten in andere stelsels qua grootte en massa meestal op hun naaste buren lijken – zoals als erwten in een dop. Maar onduidelijk was het om een echte systematiek ging of dat de bevinding te wijten was aan de beperkingen van de waarnemingsmethoden, en de planeten in werkelijkheid onderling net zoveel verschilden als die in ons zonnestelsel. Om daar meer inzicht in te krijgen, heeft een team onder leiding van astronoom Lokesh Mishra een methode ontwikkeld om de verschillen en overeenkomsten tussen de planeten van hetzelfde stelsel te bepalen. Daarbij hebben de onderzoekers ontdekt dat er onderscheid kan worden gemaakt tussen ‘gelijksoortige’, ‘geordende’, ‘anti-geordende’ en ‘gemengde’ planetenstelsels. Planetenstelsels waarin de massa’s van naburige planeten op elkaar lijken, hebben een gelijksoortige architectuur. Geordende planetenstelsels zijn stelsels waarin de massa van de planeten toeneemt met de afstand tot de ster - net als in ons zonnestelsel. Als daarentegen de massa’s van de planeten ruwweg afnemen met de afstand tot de ster, is sprake van een anti-geordende architectuur. En in een gemengd stelsel lopen de massa’s van planeet tot planeet sterk uiteen. Uit de resultaten van Mishra en collega’s blijkt dat gelijksoortige planetenstelsels het meest voorkomen: ongeveer acht op de tien stelsels valt onder deze categorie. De geordende categorie, waar ons zonnestelsel onder valt, is verrassend genoeg de meest zeldzame. Volgens Mishra zijn er aanwijzingen dat zowel de massa van de gas- en stofschijf waaruit de planeten ontstaan, als de hoeveelheid zware elementen in hun moederster een rol spelen. Uit vrij kleine, lichte schijven en sterren met weinig zware elementen ontstaan gelijksoortige planetenstelsels. Uit grote, zware schijven rond een ster met veel zware elementen ontstaan meer geordende en anti-geordende systemen. En uit middelgrote schijven ontstaan gemengde systemen. Daarbij geldt wel dat de uiteindelijke architectuur van een planetenstelsel mede wordt bepaald door interacties – zoals botsingen en verdrijvingen – tussen de planeten onderling. (EE)
→ Four classes of planetary systems

3 februari 2023
Een team van astronomen onder leiding van Diana Kossakowski van het Max-Planck-Institut für Astronomie (Duitsland) heeft een exoplaneet van ongeveer één aardmassa ontdekt die binnen de leefbare zone om de rode dwergster Wolf 1069 cirkelt. De rotatie van de planeet, Wolf 1069 b genaamd, loopt synchroon met zijn omloop om de ster, wat betekent dat het op het ene halfrond permanent dag is en op het andere permanent nacht. Toch denken de astronomen dat op een groot deel van Wolf 1069 b min of meer aangename omstandigheden kunnen heersen (Astronomy & Astrophysics, 3 februari). Astronomen hebben tot nu toe meer dan vijfduizend exoplaneten ontdekt, maar slechts anderhalf procent daarvan heeft een massa van minder dan twee aardmassa’s. En slechts een stuk of tien daarvan bevinden zich in de zogeheten leefbare zone om hun ster – de gordel waarbinnen dusdanig gematigde temperaturen heersen dat er vloeibaar water op het planeetoppervlak kan zijn. Het opsporen van zulke kleine, lichte planeten vormt nog steeds een grote uitdaging. Een van de manieren om de ‘pakkans’ te vergroten is door sterren met een geringe massa te onderzoeken op regelmatige schommelingen zoals die door om de ster heen draaiende planeten worden veroorzaakt. Dit is precies wat Diana Kossakowski en haar collega’s hebben gedaan in het kader van het CARMENES-programma, een project dat gebruik maakt van de Calar Alto-sterrenwacht in Spanje. Toen zij de gegevens van de slechts 31 lichtjaar verre rode dwergster Wolf 1069 analyseerden, ontdekten de astronomen een duidelijk signaal dat door een planeet van aardse proporties wordt veroorzaakt. De planeet draait in bijna zestien dagen om de ster, op een afstand die vijftien keer zo klein is als de afstand zon-aarde. Hoewel hij zich veel dichter bij zijn ster bevindt, ontvangt Wolf 1069 b ongeveer 35 procent minder licht en warmte dan onze planeet. In vergelijking met de zon straalt zijn moederster namelijk beduidend minder fel. Om die reden ligt de leefbare zone ook een stuk verder naar binnen. Vloeibaar water is niet de enige factor die bepaalt of een planeet leefbaar kan zijn. Net als op aarde kan in zijn atmosfeer een natuurlijk broeikaseffect optreden, dat de gemiddelde temperatuur op het planeetoppervlak opvijzelt. Berekeningen laten zien dat als Wolf 1069 b een kale rotsplaneet is, zijn oppervlaktetemperatuur slechts –23 °C bedraagt. Maar als hij is gehuld in een aardse atmosfeer, kan de gemiddelde temperatuur oplopen tot +13 °C. In dat geval zou water in een groot gebied aan de dagzijde van de planeet vloeibaar blijven. Zo’n atmosfeer zou ook bescherming bieden tegen energierijke elektromagnetische straling en deeltjes die afkomstig zijn uit de ruimte of van de centrale ster. Rode dwergsterren zijn berucht om hun hevige uitbarstingen van ultraviolette straling, die een schijnbaar leefbare planeet volledig doods kunnen maken. Daar staat tegenover dat de ster Wolf 1069 b zich veel kalmer gedraagt dan bijvoorbeeld de nog nabijere rode dwergster Proxima Centauri. Veel schadelijke activiteit lijkt hij niet te vertonen. Het is dus niet ondenkbaar dat als exoplaneet Wolf 1069 b al vroeg een atmosfeer heeft ontwikkeld, hij deze tot op de dag van vandaag heeft behouden. (EE)
→ A nearby potentially habitable Earth-mass exoplanet

12 januari 2023
Een onderzoeksteam, onder leiding van Kevin Stevenson en Jacob Lustig-Yaeger van de Johns Hopkins University (VS), heeft met behulp van de Webb-ruimtetelescoop voor het eerst een exoplaneet, een planeet buiten ons zonnestelsel, kunnen bevestigen. De planeet, formeel aangeduid als LHS 475 b, is bijna precies even groot als de onze. Het resultaat is gisteravond gepresenteerd tijdens een persconferentie van de American Astronomical Society.  De astronomen kozen ervoor om Webb op de moederster van LHS 475 b te richten, nadat zij zorgvuldig gegevens van de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS) hadden bekeken, die op het bestaan van de planeet wezen. De nabij-infraroodspectrograaf van Webb legde de planeet gemakkelijk en duidelijk vast met slechts twee zogeheten transitwaarnemingen. Van alle operationele telescopen is alleen Webb in staat de atmosferen van exoplaneten ter grootte van de aarde te karakteriseren. Daarom hebben de astronomen ook geprobeerd om na te gaan wat er in de atmosfeer van de planeet zit, door te onderzoeken of het licht van de moederster op specifieke golflengten wordt geabsorbeerd. Hoewel uit de gegevens blijkt dat het om een aardse planeet gaat, kunnen zij nog geen definitieve conclusies trekken over diens atmosfeer. Ze kunnen echter wel met zekerheid zeggen wat er niet is: hij kan geen dikke methaanrijke atmosfeer hebben, zoals de Saturnusmaan Titan. Hoewel het mogelijk is dat de planeet géén atmosfeer heeft, kunnen enkele soorten atmosferen, zoals een zuivere CO2-atmosfeer, nog niet worden uitgesloten. Zo’n atmosfeer is veel compacter en daarom moeilijk te detecteren. Uit de Webb-gegevens blijkt dat de planeet een paar honderd graden warmer is dan de aarde, dus als er wolken worden gedetecteerd, zou dat erop kunnen wijzen dat LHS 475 b meer wegheeft van Venus, die een CO2-atmosfeer heeft en voortdurend in dikke wolken is gehuld. De onderzoekers hebben ook bevestigd dat de planeet in slechts twee dagen een rondje om zijn ster draait. Hoewel LHS 475 b dus veel dichter bij zijn ster staat dan de binnenste planeet van ons eigenzonnestelsel, is zijn rode dwergster ruim twee keer minder heet dan onze zon. Daarom verwachten de wetenschappers dat hij toch een atmosfeer kan hebben. LHS 475 b staat relatief dichtbij, op slechts 41 lichtjaar afstand, in het zuidelijke sterrenbeeld Octant. (EE)
→ NASA’s Webb Confirms Its First Exoplanet

19 december 2022
Astronomen hebben voor het eerst een exoplaneet waargenomen wiens omloopbaan rond een wat oudere moederster in verval is. De planeet lijkt voorbestemd om steeds dichter naar zijn ster toe te spiralen, om uiteindelijk door deze te worden verzwolgen (The Astrophysical Journal Letters, 19 december). De verdoemde exoplaneet staat bekend als Kepler-1658b. Zoals deze aanduiding al aangeeft, hebben astronomen de planeet ontdekt met de (inmiddels uitgeschakelde) Kepler-ruimtetelescoop, die tussen 2009 en 2018 meer dan 2600 exoplaneten heeft opgespoord. Vreemd genoeg was het de allereerste exoplaneet die Kepler ooit heeft waargenomen. Het heeft echter bijna tien jaar gekost om het bestaan van de planeet te bevestigen. Vandaar dat hij officieel te boek staat als de 1658ste Kepler-planeet. Kepler-1658b is een zogeheten hete Jupiter, de aanduiding die wordt gegeven aan exoplaneten die qua massa en grootte vergelijkbaar zijn met Jupiter, maar op geringe afstand om hun moederster cirkelen. In het geval van Kepler-1658b is deze afstand acht keer zo klein als die tussen onze zon en Mercurius, de binnenste planeet van ons zonnestelsel. Planeten van dit type gaan hun ondergang tegemoet doordat ze geleidelijk naar hun ster toe spiralen. De hoofdoorzaak van dit zogeheten baanverval is hetzelfde verschijnsel dat verantwoordelijk is voor het dagelijkse stijgen en dalen van de oceanen op aarde: de getijden. Getijden ontstaan door zwaartekrachtinteracties tussen twee hemellichamen, zoals onze planeet en de maan, of Kepler-1658b en zijn ster. Afhankelijk van de onderlinge afstanden, de afmetingen en de rotatiesnelheid van de betrokken hemellichamen, kunnen zulke interacties ertoe leiden dat hun onderlinge afstand toeneemt – zoals in het geval van onze langzaam naar buiten spiralende maan – of juist afneemt, zoals bij Kepler-1658b. Het meten van het baanverval van een exoplaneet kost veel geduld, omdat het proces heel langzaam verloopt. Volgens het nieuwe onderzoek, onder leiding van Shreyas Vissapragad van het Harvard–Smithsonian Center for Astrophysics, neemt de omlooptijd van Kepler-1658b af in een tempo van iets meer dan een tiende seconde per jaar. En hoe korter de omlooptijd, des te kleiner is de afstand tussen planeet en ster. Helemaal begrijpen doen astronomen het krachtenspel tussen sterren en hun planeten nog niet. Vandaar dat ze zeer geïnteresseerd zijn in stersystemen als deze. Bekend is dat moederster Kepler-1658 zo ver is geëvolueerd dat zij begint op te zwellen, net zoals onze zon dat naar verwachting over ruim vijf miljard jaar zal gaan doen. Dit proces zal het baanverval van exoplaneet Kepler-1658b doen versnellen, waardoor het zich gemakkelijker laat volgen. De nieuwe onderzoeksresultaten bieden mogelijk ook een verklaring voor een bijzondere eigenschap van de ster Kepler-1658, die helderder en heter lijkt dan verwacht. Mogelijk zorgen de getijdeninteracties die de baan van de planeet verkleinen er ook voor dat diens inwendige wordt opgewarmd – een proces dat bijvoorbeeld ook bij de vulkanisch actieve Jupitermaan Io optreedt. (EE)
→ Alien planet found spiraling to its doom around an aging star

15 december 2022
Een team onder leiding van Caroline Piaulet van het Trottier Institute for Research on Exoplanets (iREx) van de Universiteit van Montreal (Canada) heeft bewijs gevonden dat twee exoplaneten die rond een rode dwergster in het sterrenbeeld Lier draaien voor een groot deel uit water bestaan. Daarmee onderscheiden de twee werelden, die 218 lichtjaar van ons verwijderd zijn, zich van alle planeten in ons zonnestelsel (Nature Astronomy, 15 december). Piaulet en collega’s hebben de exoplaneten Kepler-138 c en Kepler-138 d waargenomen met de ruimtetelescopen Hubble en Spitzer. Maar het tweetal is, samen met een kleinere planeet dichter bij dezelfde ster, oorspronkelijk ontdekt met de Kepler-ruimtetelescoop van NASA. Bij het nieuwe onderzoek zijn ook aanwijzingen gevonden voor het bestaan van nog een vierde planeet, die de aanduiding Kepler-138 e heeft gekregen. Het water bij Kepler-138 c en d is niet rechtstreeks waargenomen. Het bestaan ervan wordt afgeleid uit de gemeten afmetingen en massa’s van de twee planeten. Tot nu toe werd gedacht dat dit zogeheten superaardes waren –samenballingen van metaal en gesteente, iets groter dan de aarde. Maar bij nader inzien blijkt dat Kepler-138 c en d een veel lagere dichtheid hebben dan de aarde. Hun volume is meer dan drie keer zo groot als dat van de onze planeet, maar hun massa’s slechts tweemaal zo groot. Daaruit leiden de astronomen af dat een aanzienlijk deel van hun volume – misschien wel de helft – uit materialen moet bestaan die lichter zijn dan gesteente, maar zwaarder dan waterstof of helium (de elementen waaruit grote gasplaneten zoals Jupiter zijn opgebouwd). In dat opzicht vertonen ze overeenkomsten met sommige van de ijsmanen in het buitengebied van ons zonnestelsel, die grotendeels bestaan uit (bevroren) water rond een rotsachtige kern. De onderzoekers benadrukken dat de twee mogelijke waterwerelden zich niet bevinden binnen de leefbare zone rond hun ster – de gordel rond de ster waar de temperaturen zo gematigd zijn dat een rotsachtige planeet vloeibaar water op zijn oppervlak kan hebben. De temperatuur in de atmosfeer van Kepler-138 d ligt waarschijnlijk zelfs boven het kookpunt van water, wat betekent dat deze planeet mogelijk is gehuld in een dikke, dichte atmosfeer van stoom. Alleen onder deze ‘stoomatmosfeer’ zou zich mogelijk vloeibaar water onder hoge druk kunnen bevinden, of zelfs water in een andere fase die bij hoge druk voorkomt: een zogeheten superkritische vloeistof. De kleine vierde planeet in het stelsel bevindt zich wel in de leefbare zone, maar over deze is nog maar weinig bekend. (EE)
→ Two Planets May Be Mostly Water, NASA’s Hubble and Spitzer Find

8 december 2022
Nieuw onderzoek verklaart waarom de ‘helleplaneet’ 55 Cancri e (ook wel ‘Janssen’ genoemd) zo enorm heet is geworden en hoe dat ook met andere exoplaneten kan gebeuren (Nature Astronomy, 8 december). Janssen is bijna twee keer zo groot als de aarde – een zogeheten superaarde dus – en draait op een afstand van slechts twee miljoen kilometer om zijn ster. Door de nabijheid van de ster moet zijn oppervlak dermate heet zijn dat zijn korst is veranderd in een reusachtige oceaan van lava. Van de aarde uit gezien schuift Janssen eens in de achttien uur voor zijn ster langs. Daarbij neemt niet alleen de helderheid van de ster een beetje af, maar vertoont diens licht ook subtiele kleurveranderingen – een gevolg van het zogeheten Rossiter–McLaughlin-effect. Eerdere pogingen om dit effect te meten hadden niets opgeleverd, maar met de nieuwe, uiterst gevoelige EXPRES-spectrograaf van de Lowell Discovery Telescope in Arizona is het nu wel gelukt. Uit de nieuwe metingen, verricht onder leiding van Lily Zhao van het Center for Computational Astrophysics in New York, blijkt dat de omloopbaan van Janssen precies langs de evenaar van zijn moederster ligt. Daarin onderscheidt hij zich van de overige vier planeten rond deze ster, waarvan de omloopbanen zodanig gekanteld zijn dat ze vanaf de aarde gezien nooit voor hun ster langs bewegen. Volgens de onderzoekers is het aannemelijk dat ook Janssen oorspronkelijk in een gekantelde, wijdere baan om zijn ster heeft gedraaid. Door interacties met de overige planeten zou hij vervolgens geleidelijk dichter naar het centrum van het stelsel zijn gemigreerd. De daar aanwezige ster draait zo snel om zijn as, dat hij rond zijn evenaar een beetje uitpuilt. Deze asymetrie heeft er uiteindelijk voor gezorgd dat Janssen naar het evenaarsvlak van de ster werd gemanoeuvreerd. (EE)
→ How the ‘hell planet’ got so hot

25 november 2022
Een team van astronomen onder leiding van Olga Zakhozhay van het Max-Planck-Institut für Astronomie (Duitsland) heeft een reusachtige exoplaneet ontdekt bij de zonachtige ster HD 114082. Met een leeftijd van slechts 15 miljoen jaar is deze ‘super-Jupiter’ de jongste exoplaneet in zijn soort waarvan de astronomen de straal en de massa hebben kunnen bepalen. Hij is ongeveer net zo groot als ‘onze’ Jupiter, maar heeft acht keer zoveel massa. Deze combinatie laat zich moeilijk rijmen met de meest gangbare modellen voor planeetvorming (Astronomy & Astrophysics Letters, 25 november). Astronomen denken dat reuzenplaneten op twee manieren kunnen ontstaan. Beide vinden plaats binnen de protoplanetaire schijf van gas en stof rond een jonge centrale ster. Bij het eerste proces, zogeheten ‘kernaccretie’, wordt in eerste instantie een vaste kern van rotsachtig materiaal opgebouwd. Zodra deze kern een kritische massa heeft bereikt, trekt zijn zwaartekracht het omringende waterstof- en heliumgas aan, waardoor zich uiteindelijk een grote gasplaneet vormt. Het tweede scenario, dat ‘schijfinstabiliteit’ wordt genoemd, gaat uit van gravitationeel instabiele dichte gaswolken die direct ineenstorten tot een grote gasplaneet zonder rotskern. Afhankelijk van de aannames voor deze twee scenario’s zou het gas met verschillende snelheden moeten afkoelen, wat bepalend is voor de temperatuur van de jonge gasplaneet. Nieuwe planeten kunnen dus een ‘koude start’ of een ‘hete start’ doormaken, wat leidt tot waarneembare verschillen aan de hand waarvan onderscheid kan worden gemaakt tussen de modellen. Momenteel geven astronomen bij reuzenplaneten zoals HD 114082 de voorkeur aan het kernaccretiescenario met hete start. Aangezien heet gas een groter volume omvat dan koud gas, zou men opmerkelijke verschillen tussen de omvang van de waargenomen planeten moeten meten. Deze verschillen zouden het grootst zijn bij jonge planeten, en in de loop van de honderden miljoenen jaren na hun vorming geleidelijk afnemen. Op het eerste gezicht tart HD 114082 b alle verwachtingen. De planeet is ongeveer even groot als Jupiter, maar zijn massa bedraagt maar liefst acht Jupitermassa’s. Dit betekent dat de dichtheid van HD 114082 b in vergelijking met de huidige modellen twee à drie keer te groot is voor een jonge gasreus van slechts 15 miljoen jaar oud. Opmerkelijk genoeg is de dichtheid van de gasplaneet tweemaal zo groot als die van de aarde, terwijl deze laatste een rotsachtige planeet is met een ijzer-nikkelkern, en niet grotendeels uit de lichte elementen waterstof en helium bestaat, zoals Jupiter. In vergelijking met de huidige modellen is HD 114082 b dus duidelijk te klein voor zijn massa. Dat kan betekenen dat hij een ongewoon grote vaste kern heeft. Maar het is ook denkbaar dat de modellen onjuist zijn en dat ze de snelheid waarmee deze gasreuzen kunnen afkoelen onderschatten. Of misschien is het wel een combinatie van beide. (EE)
→ A young gas giant exoplanet has astronomers puzzled

22 november 2022
Waarnemingen van de exoplaneet WASP-39b met de Webb-ruimtetelescoop, onder leiding van Natalia Batalha van de Universiteit van Californië te Santa Cruz (VS), hebben een schat aan informatie opgeleverd over diens dichte atmosfeer (Nature, 22 september). WASP-39b is een ‘donzige’ versie van de planeet Saturnus in ons eigen zonnestelsel – al weten we niet of hij ringen heeft. Hij draait om een 700 lichtjaar verre ster die iets minder massa heeft dan onze zon. Bij de nieuwe waarnemingen is gebruik gemaakt van zogeheten transits oftewel planeetovergangen. Zo’n transit vindt plaats als een om een ster draaiende planeet van ons uit gezien voor zijn moederster langs trekt. Exoplaneten staan doorgaans te ver weg om daadwerkelijk te kunnen waarnemen hoe het donkere planeetschijfje voor zijn ster schuift. Maar wat wel kan worden waargenomen zijn de bijbehorende helderheidsvariaties. Tijdens een transit blokkeert de planeet immers een deel van het sterlicht. De aldus veroorzaakte helderheidsdipjes kunnen worden gebruikt om meer te weten te komen over de atmosfeer van de exoplaneet. WASP-39b heeft een relatief dikke atmosfeer. Als je tijdens een transit de planeet daadwerkelijk tegen de heldere ster zou zien afsteken (wat niet zo is), zou je een donker schijfje zien, omgeven door een dunne gekleurde ring van sterlicht dat door de atmosfeer van de planeet is gefilterd. Dit heeft tot gevolg dat het ‘dimmen’ van het sterlicht kleurafhankelijk is: het hangt af van de golflengte waarop we de ster en haar planeet waarnemen. Als het donkere planeetschijfje bijvoorbeeld omgeven is door een dunne blauwe ring, betekent dit dat zijn atmosfeer wel blauw licht doorlaat, maar geen rood licht. Hierdoor zou het dimmen van het sterlicht door een roodfilter duidelijker te zien zijn dan door een blauwfilter. De Webb-ruimtetelescoop neemt bij onderzoeken als deze de transit niet waar door filters, maar maakt gebruik van spectroscopie om de planeetovergang op een breed scala van infrarode golflengten te observeren. Door deze spectroscopische waarnemingen te vergelijken met modellen van de atmosfeer van de planeet hebben de astronomen een schat aan informatie kunnen verzamelen. In augustus van dit jaar maakten Batalha en haar team al de ontdekking bekend van koolstofdioxide in de atmosfeer van WASP-39b. Van een toen nog raadselachtig kenmerk in het spectrum is nu vastgesteld dat het door zwaveldioxide wordt veroorzaakt. Net als ozon in de aardatmosfeer worden zwaveldioxidemoleculen gevormd wanneer de bovenste delen van de atmosfeer van een exoplaneet worden bestookt met energierijke fotonen van diens moederster. Het feit dat WASP-39b zo dicht bij zijn ster staat (acht keer dichterbij dan Mercurius bij onze zon) maakt hem tot een ideaal onderzoeksobject voor deze reacties. Uit andere gegevens kunnen conclusies worden getrokken over het vormingsproces van de planeet. Met name de verhoudingen tussen koolstof en zuurstof, kalium en zuurstof, en zwavel en waterstof wijzen op een ontstaansgeschiedenis waarbij kleine rotsachtige objecten (‘planetesimalen’) op elkaar botsten en samensmolten tot de huidige, vrij grote planeet. Het gegeven dat WASP-39b veel meer zuurstof bevat dan koolstof, suggereert dat hij aanvankelijk veel verder van zijn ster verwijderd was dan nu. De vergelijking van waarnemingen met modellen leverde ook informatie op over het wolkendek van de planeet: dat is geen egale ‘deken’, maar een versnipperde verzameling wolken, die niet uit water bestaan, maar uit sulfiden en silicaten. (EE)
→ Milestone for JWST exoplanet observations: atmosphere properties in more detail than ever before

14 november 2022
Waarnemingen en simulaties van 237 witte dwergsterren versterken het vermoeden dat planeten en sterren snel samen ontstaan en uitgroeien tot planetenstelsels. Tot die conclusie komt een internationaal team van astronomen en planeetwetenschappers, onder wie Tim Lichtenberg van het Kapteyn Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen (Nature Astronomy, 14 november). Planeten vormen zich in een schijf van waterstof, helium en kleine deeltjes ijs en stof rond een jonge ster. De stofdeeltjes klonteren samen en groeien eerst langzaam. Als er genoeg bij elkaar zijn, kunnen zogeheten planetesimalen ontstaan. Die kunnen vervolgens uitgroeien tot planeten. Eventuele brokstukken blijven achter wanneer planetoïden of planetesimalen af en toe nog inslaan op de ster en daarmee een soort fossiele afdruk achterlaten van vroege geologische processen. Onder astronomen en planeetwetenschappers bestaat discussie over de vraag of eerst de ster wordt gevormd en pas vele miljoenen jaren later de planeten, of dat de planeetvorming vrijwel gelijktijdig met de ster begint. Het nieuwe onderzoek versterkt de hypothese dat sterren en planeten snel samen groeien. De onderzoekers analyseerden licht uit de atmosferen van 237 zogeheten vervuilde witte dwergen. Deze ‘stervende’ sterren worden vervuild genoemd, omdat ze naast helium en waterstof tijdelijk ook zwaardere elementen zoals silicium, magnesium, ijzer, zuurstof, calcium, koolstof, chroom en nikkel in hun atmosfeer hebben. ‘De verrijking met zware elementen duidt erop dat er planetesimalen met een ijzerkern op de ster zijn gevallen,’ aldus Tim Lichtenberg. ‘En zo’n ijzerkern kan eigenlijk alleen ontstaan als het brokstuk eerder sterk is verhit. Dan worden ijzer, gesteente en meer vluchtige elementen namelijk van elkaar gescheiden.’ Aanvullende computersimulaties van botsingen tussen planetoïden onderbouwen de waarnemingen, en laten zien dat de brokstukken die op de sterren vallen vrij klein moeten zijn. ‘De ijzerkernen zijn, net als bij planetoïden in ons eigen zonnestelsel, waarschijnlijk ontstaan door de warmte die vrijkomt bij het verval van kortlevende radioactieve elementen,’ aldus Lichtenberg. ‘We vermoeden dat het daarbij gaat om aluminium-26 – het element dat ook in ons eigen zonnestelsel voor de vorming van planeetkernen heeft gezorgd.’ Aluminium-26 heeft een halfwaardetijd van ongeveer 700.000 jaar. Mede daarom stellen de onderzoekers dat de planeetvorming rond wat nu witte dwergsterren zijn, moet hebben plaatsgevonden in de eerste paar honderdduizend jaar van hun bestaan. 
→ Oorspronkelijk persbericht

3 november 2022
Planeten kunnen ervoor zorgen dat hun moedersterren zich jonger gedragen dan ze in werkelijkheid zijn. Dat blijkt uit recent onderzoek van dubbelstersystemen met behulp van de röntgen-ruimtetelescopen Chandra (NASA) en XMM-Newton (ESA). Bij het onderzoek is specifiek gekeken naar ‘hete Jupiters’ – grote gasplaneten die op geringe afstand (ruwweg de afstand zon-Mercurius) om een ster draaien. Zo’n hete Jupiter kan zijn moederster beïnvloeden door middel van getijdenkrachten. Als gevolg hiervan draait de ster dan sneller dan wanneer er geen hete Jupiter in haar buurt zou zijn. En de versnelde draaiing zorgt ervoor dat de ster meer activiteit vertoont en meer röntgenstraling produceert – gedrag dat doorgaans wordt met jonge sterren geassocieerd. Maar hoe kun je zo’n wat oudere ‘gerevitaliseerde’ ster onderscheiden van een ster die daadwerkelijk jong is? Bij het nieuwe Chandra-onderzoek, onder leiding van Nikoleta Ilic van het Leibniz-Institut für Astrophysik Potsdam (Duitsland), is dit dilemma opgelost door specifiek naar dubbelstersystemen te kijken waarin twee sterren ver uit elkaar staan, en slechts één van beide een hete Jupiter heeft. Zo kan het gedrag van een ster mét hete Jupiter rechtstreeks worden vergeleken met dat van een even oude ster zónder planeet. Om te bepalen hoe ‘jong’ een ster zich gedraagt hebben Ilic en haar team gekeken naar de hoeveelheid röntgenstraling die een ster produceert. En daaruit bleek dat sterren met hete Jupiters doorgaans een grotere röntgenhelderheid hebben dan hun begeleiders zonder hete Jupiters. Dit verband tussen hete Jupiters en ‘jeugdig ogende’ moedersterren was overigens al eerder opgemerkt, maar nog niet zo systematisch onderzocht. (EE)
→ Planets Can Be Anti-Aging Formula for Stars

25 oktober 2022
Bij de meeste sterren kan het planeetvormingsproces miljoenen jaren langer duren dan tot nu toe werd aangenomen: vijf tot tien miljoen jaar in plaats van één tot drie miljoen jaar. Dat is de conclusie van onderzoek door een team onder leiding van Susanne Pfalzner van het Forschungszentrum Jülich (Duitsland). Zowel grote als kleine planeten ontstaan uit de schijven van gas en stof rond jonge sterren. Zodra zo’n schijf leegraakt, stopt het planeetvormingsproces. Bij eerdere onderzoeken werd de levensduur van planeet-vormende schijven geschat door te kijken naar de aantallen jonge sterren van verschillende leeftijden die nog een schijf hebben. Dat gebeurde met name door sterrenhopen van bekende leeftijden onder de loep te nemen. Maar Pfalzer en haar collega’s hebben iets vreemds ontdekt: hoe verder een sterrenhoop van de aarde verwijderd is, des te korter valt bij deze manier van werken de geschatte levensduur van zijn schijf uit. Dat is nogal vreemd, want waarom zou de levensduur van een planeet-vormende schijf afhangen van zijn afstand tot de aarde? De onderzoekers komen dan ook met een logischere verklaring: bij verre sterrenhopen kost het meer moeite om afzonderlijke sterren te zien. Met name sterren met de laagste massa’s – de zeer talrijke dwergsterren – worden vaak over het hoofd gezien. Met deze achterliggende gedachte hebben Pfalzer en haar team daarom alleen naar de meest nabije jonge sterrenhopen gekeken. Daarbij hebben ze vastgesteld dat in deze nabije sterrenhopen het percentage sterren met een planeet-vormende schijf veel hoger is. Daaruit kan worden afgeleid dat de planeet-vormende schijven rond lichte sterren een veel langere levensduur hebben. Dat de schijven rond zware sterren sneller uiteenvallen, komt wellicht doordat de intense straling van deze sterren het omringende gas en stof sneller wegduwt. (EE)
→ Most stars may have much more time to form planets than previously thought (ScienceNews)

24 oktober 2022
Een aarde-achtige planeet bij een rode dwergster – het meest voorkomende stertype in het heelal – blijkt in het geheel geen atmosfeer te hebben. Omdat rode dwergen alomtegenwoordig zijn, kan deze ontdekking grote implicaties hebben voor de zoektocht naar leven op andere planeten. De planeet zonder atmosfeer, die bekendstaat als GJ 1252b, draait in ongeveer twaalf uur om zijn kleine moederster. Hij is iets groter dan de aarde en staat veel dichter bij zijn ster dan de aarde bij de zon. Hierdoor is GJ 1252b niet alleen intens heet, maar is de stralingsdruk van zijn ster ook hevig genoeg om een eventuele atmosfeer weg te blazen. Ook de aarde verliest, onder invloed van de zon, in de loop van de tijd een deel van haar atmosfeer, maar vulkanische uitstoot en allerlei kringloopprocessen vangen dat verlies op. In de nabijheid van een ster kunnen de verloren gegane gassen echter niet worden aangevuld. Dat laatste is precies wat er met de planeet Mercurius lijkt te zijn gebeurd. Mercurius heeft wel een atmosfeer, maar die is uiterst ijl en bestaat uit atomen die door de zon uit zijn oppervlak worden weggeslagen. Door de extreem hoge temperatuur op de planeet ontsnappen deze atomen de ruimte in. Om vast te stellen of ook GJ 1252b geen atmosfeer heeft, hebben astronomen de infraroodstraling van de planeet gemeten op de momenten dat deze achter zijn ster langs trok en zowel zijn eigen licht als het door hem weerkaatste licht van de ster wordt tegengehouden. De metingen laten zien dat de dagtemperatuur op GJ 1252b ongeveer 1137 graden Celsius bedraagt – zo heet dat goud, zilver en koper op de planeet zouden smelten. Dit komt overeen met de verwachte temperatuur van een onbeschermd rotsoppervlak, en daaruit leiden de astronomen af dat GJ 1252b geen atmosfeer heeft. Overigens zijn rode dwergsterren doorgaans veel actiever dan onze zon, en produceren ze geregeld enorme uitbarstingen. Dat maakt de kans dat hun eventuele planeten een atmosfeer kunnen behouden nóg kleiner. (EE)
→ Discovery could dramatically narrow search for space creatures

20 oktober 2022
Astronomen hebben een gasreusachtige exoplaneet ontdekt met de dichtheid van een marshmallow. De planeet draait om de 580 lichtjaar verre rode dwergster TOI-3757 en heeft een omlooptijd van slechts drieënhalve dag (Astrophysical Journal, 20 oktober). Hoe de ‘luchtige’ exoplaneet kan zijn ontstaan is nog onduidelijk. Volgens zijn ontdekkers zou zijn geringe dichtheid het gevolg kunnen zijn van twee factoren. De eerste houdt verband met de rotsachtige kern van de planeet. Gasreuzen beginnen als zware rotsachtige kernen die ongeveer tien keer zoveel massa hebben als de aarde, waarna ze snel grote hoeveelheden gas uit hun omgeving aantrekken. Omdat de kleine moederster relatief weinig zware elementen bevat, kan dit ertoe hebben geleid dat de kern van de planeet zich maar langzaam heeft gevormd, waardoor de aantrekking van gas laat op gang kwam. Een andere factor is de enigszins ellipsvormige baan die de planeet doorloopt. Deze heeft tot gevolg dat hij het ene moment dichter bij zijn ster staat dan het andere, wat resulteert in een aanzienlijke opwarming en opzwelling van zijn atmosfeer. De planeet is ontdekt door NASA-satelliet TESS. Een onderzoeksteam onder leiding van Shubham Kanodia van het Carnegie Institution for Science (VS) heeft daarop vervolgwaarnemingen gedaan met telescopen op aarde. TESS nam de planeet waar op het moment waarop deze voor zijn ster langs schoof. Uit de helderheidsdip die de ster daarbij vertoonde konden de astronomen afleiden dat de planeet een diameter van ongeveer 150.000 kilometer heeft. Daarmee is hij iets groter dan Jupiter. Vervolgens hebben de astronomen met onder meer een instrument van de 3,5-meter WIYN-telescoop de snelheid gemeten waarmee de ster door de om haar heen draaiende planeet aan het schommelen wordt gebracht. Daaruit kon worden afgeleid dat de planeet ongeveer vier keer zo weinig massa heeft als Jupiter. Uit de gemeten grootte en massa volgt dat de dichtheid van de planeet 0,27 gram per kubieke centimeter bedraagt – minder dan de helft van de dichtheid van de planeet Saturnus en vergelijkbaar met de dichtheid van een marshmallow. (EE)
→ ‘Marshmallow’ World Orbiting a Cool Red Dwarf Star

13 oktober 2022
Met behulp van de Very Large Telescope (VLT) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) hebben astronomen het zwaarste element ontdekt dat ooit in de atmosfeer van een exoplaneet is aangetroffen: barium. Tot hun verrassing ontdekten zij dit element op grote hoogte in de atmosfeer van de ultrahete gasreuzen WASP-76 b en WASP-121 b. De onverwachte ontdekking roept vragen op over hoe deze exotische atmosferen eruit kunnen zien. WASP-76 b en WASP-121 b staan bekend als ultrahete Jupiters, omdat ze qua grootte vergelijkbaar zijn met Jupiter, terwijl ze extreem hoge oppervlaktetemperaturen van meer dan 1000 °C hebben. Dit is te danken aan de nabijheid van hun moederster, waar ze in slechts één tot twee dagen omheen draaien. Dit geeft deze planeten nogal exotische kenmerken: astronomen vermoeden bijvoorbeeld dat het op WASP-76 b ijzer regent. Desondanks waren de wetenschappers verrast om barium, dat 2,5 keer zo zwaar is als ijzer, aan te treffen in de hoge atmosferen van WASP-76 b en WASP-121 b. Gezien de sterke zwaartekracht van deze planeten zou het zware barium snel naar de onderste langen van de atmosfeer moeten zakken. Onduidelijk is ook waar het barium vandaan komt. Het bepalen van de samenstelling van de atmosfeer van een exoplaneet vereist zeer specialistische apparatuur. Bij hun ontdekking hebben de astronomen het ESPRESSO-spectrograaf van de VLT gebruikt om sterlicht te analyseren dat was ‘gefilterd’ door de atmosferen van WASP-76 b en WASP-121 b. Hierdoor konden verschillende elementen, waaronder dus barium, duidelijk worden gedetecteerd. (EE)
→ Volledig persbericht

23 september 2022
Volgens een onderzoek waarvan de resultaten deze week zijn gepresenteerd op het Europlanet Science Congress (EPSC) 2022 in Granada, Spanje, hebben superdunne kraamkamers van planeten een verhoogde kans om grote planeten te vormen. Een internationaal team, onder leiding van Marion Villenave van NASA’s Jet Propulsion Laboratory (JPL), heeft de opmerkelijk dunne schijf van gas en stof rond een jonge ster waargenomen, en ontdekte dat de structuur ervan het proces van samenklontering van gruis tot planeten versnelt. Planeten hebben maar een beperkte kans om zich te vormen, voordat de schijf van gas en stof rond hun moederster – hun ‘kraamkamer’ – onder invloed van de straling van de ster verdwijnt. De oorspronkelijke deeltjes ter grootte van een micrometer waaruit zo’n schijf bestaat, moeten snel uitgroeien tot korrels ter grootte van een millimeter – de bouwsteentjes van planeten. Een voorbeeld van zo’n protoplanetaire schijf is Oph163131, in een nabijgelegen stervormingsgebied in het sterrenbeeld Slangendrager. Nieuwe waarnemingen met de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) in Chili laten zien dat de wat grotere deeltjes in deze dunne schijf zich, door het gecombineerde effect van de zwaartekracht van de ster en de interactie met het gas, nabij het middenvlak hebben verzameld. Het resultaat is een van de dunste planetaire kraamkamers die tot nu toe zijn waargenomen. Computersimulaties die het onderzoeksteam op basis van de waarnemingen heeft uitgevoerd, geven aan dat de ‘groeikernen’ van grote gasplaneten, die minstens tienmaal zo zwaar moeten zijn als de aarde, zich in het buitenste deel van deze schijf in minder dan 10 miljoen jaar kunnen vormen. Dat is binnen de typische levensduur van een protoplanetaire schijf voordat deze is weggevaagd. Volgens de onderzoekers zijn dit soort ‘pannenkoek-dunne’ schijven niet alleen gunstig voor de vorming van grote planeten. Ze kunnen ook de vorming van planeten op grote afstand van de centrale ster bevorderen. (EE)
→ Big planets get a head start in pancake-thin nurseries

20 september 2022
Bij de zoektocht naar aarde-achtige planeten bij andere sterren kan maar beter niet worden uitgekeken naar ‘een bleke blauwe stip’ – de term waarmee astronoom Carl Sagan de aarde omschreef. Volgens een Zwitsers-Duits onderzoeksteam, dat vandaag zijn resultaten heeft gepresenteerd tijdens het Europlanet Science Congress 2022 in Granada (Spanje), heeft een jacht op droge ’bleke gele stippen’ meer kans van slagen. De evenwichtige verdeling van land en water op onze planeet zou namelijk weleens heel ongewoon kunnen zijn. Aan de hand van computermodellen hebben Tilman Spohn en Dennis Höning hoe de evolutie en kringlopen van continenten en water de ontwikkeling van aardse exoplaneten zouden kunnen bepalen. Hun resultaten wijzen erop dat planeten ongeveer tachtig procent kans hebben om grotendeels bedekt te zijn met land. De overige twintig procent zijn waarschijnlijk voornamelijk oceaanwerelden. Slechts in één op de honderd gevallen rolde er een planeet uit met een aarde-achtige land-waterverdeling. De modellen van het team suggereren ook dat de gemiddelde oppervlaktetemperaturen voor de diverse ‘aardes’ niet al te sterk verschillen – misschien een graad of vijf. De verschillen in de verdeling van land en water zouden echter in sterk uiteenlopende klimaten resulteren, van vochtig en warm tot droog en koel. Dat neemt niet weg dat alle gunstig gepositioneerde aardse planeten in principe leefbaar kunnen zijn. Maar eventuele dieren en planten zouden – vanwege de sterk uiteenlopende omstandigheden – heel verschillend zijn. (EE)
→ Earth-like exoplanets unlikely to be another ‘pale blue dot’

14 september 2022
Een internationaal team van astronomen heeft twee nieuwe ‘superaardes’ ontdekt bij de (relatief) nabije rode dwergster LP 890-9. De twee exoplaneten, die de aanduidingen LP 890-9 b en LP 890-9 c hebben gekregen, zijn iets groter dan de aarde. ’Superaardes’ zijn rotsachtige planeten die qua massa tussen de aarde en de planeet Neptunus in zitten. Hoewel de term ‘superaarde’ alleen betrekking heeft op de massa van de planeet, wordt hij door astronomen ook gebruikt om planeten te beschrijven die groter zijn dan de aarde, maar kleiner dan de zogeheten ‘mini-Neptunussen’ (die twee tot vier keer zo groot zijn als de aarde). De beide planeten zijn ontdekt door een team onder leiding van Laetitia Delrez van de Universiteit van Luik. Zij hebben LP 890-9 waargenomen met NASA’s Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS). Deze spoort exoplaneten op door sterren te onderzoeken op kleine regelmatige helderheidsdipjes, zoals die optreden wanneer er één of meer planeten om een ster cirkelen en met vaste tussenpozen voor deze langs schuiven. Met TESS werd de binnenste van de twee planeten (‘b’) ontdekt. Vervolgwaarnemingen met de SPECULOOS-telescoop in het noorden van Chili brachten het bestaan van een tweede planeet (‘c’) met een langere omlooptijd aan het licht. Planeet LP 890-9 b is ongeveer dertig procent groter dan de aarde en heeft maximaal dertien keer zoveel massa. Hij draait op een afstand van 2,7 miljoen kilometer in 65 uur om zijn moederster. De berekende temperatuur van de planeet bedraagt ongeveer 123 graden Celsius. LP 890-9 c is 37 procent groter dan de aarde en heeft ongeveer tweemaal zoveel massa als LP 890-9 b. Hij is 6 miljoen kilometer van de ster verwijderd, heeft een omlooptijd van ruim acht dagen en een temperatuur rond het vriespunt van water. Het stelsel is ongeveer 104 lichtjaar van ons verwijderd. (EE)
→ Astronomers discover two ‘super-Earths’ orbiting nearby star

9 september 2022
Nieuw onderzoek wijst erop dat veel meer planeten in verre zonnestelsels grote hoeveelheden water bevatten dan tot nu toe werd aangenomen. Zulke werelden bestaan misschien wel voor de helft uit water, maar dat bevindt zich waarschijnlijk ondergronds (Science, 8 september). Water heeft een cruciale rol gespeeld bij het ontstaan van leven op aarde. En de waterkringloop houdt het klimaat op onze planeet op een aangenaam niveau. Vandaar dat astronomen bij hun zoektocht naar buitenaards leven eerst en vooral naar waterrijke planeten kijken. Dankzij betere waarneemtechnieken ontdekken astronomen steeds meer verre zonnestelsels. Een team onder leiding van Rafael Luque van de Universiteit van Chicago (VS) heeft de daarin aangetroffen planeten nu aan een ‘demografisch onderzoek’ onderworpen. Daarbij hebben ze gekeken naar een steekproef van 43 planeten die rond zogeheten M-dwergen cirkelen. Deze kleine, koele sterren zijn de meest voorkomende sterren in ons Melkwegstelsel. Omdat sterren zoveel helderder zijn dan hun planeten, zijn deze laatste niet rechtstreeks waarneembaar. Maar ze kunnen hun bestaan verraden door met regelmatige tussenpozen voor hun ster langs te schuiven, waardoor deze gedeeltelijk wordt verduisterd. Ook veroorzaken exoplaneten kleine, maar meetbare schommelbewegingen bij hun moederster. Deze twee effecten geven verschillende informatie over de exoplaneten. Uit de ‘sterverduisteringen’ kunnen astronomen afleiden hoe groot een exoplaneet is. En uit de schommelbewegingen volgt hoeveel massa de planeet heeft. Uit de combinatie van beide kan vervolgens worden afgeleid of de planeet voornamelijk uit gas bestaat, zoals Jupiter, of rotsachtig van karakter is, zoals de aarde. De resultaten van Luque en collega’s laten zien dat een groot percentage van de onderzochte planeten te weinig massa heeft om geheel uit gesteente te bestaan. Waarschijnlijk bestaan deze planeten voor de helft uit water of andere lichte moleculen. Het ligt voor de hand om deze planeten voor te stellen als oceaanwerelden. Maar de meeste staan zo dicht bij hun ster dat ze in een superkritische gasfase zouden moeten verkeren – een toestand die het midden houdt tussen een gasfase en een vloeistoffase. In dat geval zouden ze een grotere omvang hebben, maar dat is in de steekproef niet terug te zien. Hieruit leiden de onderzoekers af dat het water zich niet óp, maar ónder het planeetoppervlak bevindt. De ontdekking steunt een theorie over de vorming van planeten die de afgelopen jaren uit de gratie is geraakt, namelijk dat veel planeten op grote afstand van hun ster ontstaan en als samenklonteringen van ijs en gesteente geleidelijk daar naartoe migreren. (EE)
→ Surprise finding suggests ‘water worlds’ are more common than we thought

3 september 2022
Gisteren, 2 september, is de Amerikaanse astronoom Frank Drake overleden. Drake was een pionier op het gebied van de zoektocht naar buitenaards leven – SETI in het Engels. Hij ondernam al in 1960 een poging om buitenaardse communicatiesignalen te detecteren. Zelf zond hij, met behulp van de grote radioschotel op Arecibo, veertien jaar later een boodschap naar de bolvormige sterrenhoop M13, die gecodeerde informatie bevatte over de mensheid. Maar het bekendst is Drake misschien nog wel van zijn wiskundige formule die een schatting geeft van het aantal intelligente beschavingen in ons Melkwegstelsel dat via radio met ons zou kunnen communiceren. Drake’s formule kwam uit op een aantal van 10 tot 1000 communicerende beschavingen, maar tot nog toe heeft geen van deze zich op enigerlei wijze kenbaar gemaakt. Frank Drake is 92 jaar oud geworden. (EE)

25 augustus 2022
De James Webb Space Telescope heeft definitief bewijs gevonden voor de aanwezigheid van kooldioxide (CO2) in de atmosfeer van een reuzenplaneet die rond een zonachtige ster draait op 700 lichtjaar van ons vandaan. Het resultaat verschaft belangrijke inzichten in de samenstelling en vorming van deze gasreus, en is een goede aanwijzing voor het vermogen van Webb om CO2 op te sporen en te meten in de dunnere atmosferen van kleinere rotsachtige planeten rond sterren buiten ons zonnestelsel. Het resultaat van de internationale groep van astronomen, onder wie Yamila Miguel (Sterrewacht Leiden, SRON) en Jean-Michel Désert (UvA), is geaccepteerd voor publicatie in Nature. Het gaat om de planeet WASP-39 b, een hete gasreus met een massa van ongeveer een kwart van die van Jupiter (ongeveer even groot als Saturnus) en een diameter die 1,3 keer zo groot is als die van Jupiter. Dat hij zo extreem is opgezwollen houdt gedeeltelijk verband met zijn hoge temperatuur (ongeveer 900°C). In tegenstelling tot de koelere, compactere gasreuzen in ons zonnestelsel draait WASP-39 b zeer dicht om zijn ster - slechts ongeveer een achtste van de afstand tussen de zon en Mercurius - en legt hij één omloop af in iets meer dan vier dagen. Gefilterd sterlichtWASP-39 b beweegt vanaf de aarde gezien precies voor zijn ster langs. Tijdens zo’n planeetovergang wordt een beetje sterlicht door de planeet tegengehouden en een deel wordt via de atmosfeer van de planeet doorgelaten. De atmosfeer filtert sommige kleuren meer dan andere, afhankelijk van factoren zoals samenstelling, dikte en de aanwezigheid van wolken. Doordat verschillende gassen verschillende combinaties van kleuren absorberen, kunnen onderzoekers kleine verschillen in helderheid van het doorgelaten licht over een spectrum van golflengten analyseren om precies te bepalen waar een atmosfeer van gemaakt is. WASP-39 b een ideaal object voor transmissiespectroscopie omdat de atmosfeer is opgezwollen en de planeet vaak voor zijn ster langs beweegt. Het team gebruikte Webbs nabij-infraroodspectrograaf NIRSpec om de waarnemingen te doen. Eerste duidelijke detectie van kooldioxideDe onderzoekers zien het eerste, duidelijke, gedetailleerde en onweerlegbare bewijs voor koolstofdioxide bij een planeet buiten het zonnestelsel als een goed voorteken voor de detectie op kleinere, rotsachtige planeten. Natalie Batalha van de Universiteit van Californië in Santa Cruz, VS, die leidinggeeft aan het team onderzoekers dat met Webb deze zogeheten ‘transiting’ exoplaneten bestudeert: “ Zelfs zonder de robuuste kooldioxide-eigenschap zou dit spectrum opmerkelijk zijn. Geen enkel observatorium heeft ooit eerder zulke subtiele verschillen in helderheid gemeten van zoveel afzonderlijke kleuren in het 3 tot 5,5 micron-bereik in het transmissiespectrum van een exoplaneet. Toegang tot dit deel van het spectrum is van cruciaal belang voor het meten van concentraties gassen als water, methaan, en kooldioxide, waarvan wordt aangenomen dat ze in veel verschillende soorten exoplaneten voorkomen." “Inzicht in de samenstelling van de atmosfeer van een planeet is belangrijk omdat het ons iets vertelt over de oorsprong van de planeet en hoe hij is geëvolueerd”, voegt coauteur Yamila Miguel toe, die aan modellen en het interpreteren van de data heeft gewerkt. Jean-Michel Désert: “Door deze kooldioxide-eigenschap te meten, kunnen we bepalen hoeveel vast en hoeveel gasvormig materiaal is gebruikt om deze gasreus te vormen. In het komende decennium zal Webb dit soort metingen doen aan verschillende soorten planeten. Zo krijgen we meer inzicht in het vormingsproces van planeten en de vraag of ons eigen zonnestelsel uniek is." Early Release ScienceDe NIRSpec-waarnemingen van WASP-39 b zijn onderdeel van een groter onderzoek waarbinnen verschillende andere methoden en instrumenten zijn gebruikt, ook voor de waarnemingen van twee andere planeten die voor hun ster langs schuiven. Het onderzoek maakt deel uit van het Early Release Science-programma, dat is opgezet om de exoplaneet-onderzoeksgemeenschap zo snel mogelijk van Webb-gegevens te voorzien. “Het doel is om de Early Release Science-waarnemingen onmiddellijk te analyseren en instrumenten te ontwikkelen waarmee iedereen in de toekomst Webb-gegevens kan analyseren", legt coauteur Vivien Parmentier van de Universiteit van Oxford uit. "Dit zorgt ervoor dat de beste wetenschap uit de waarnemingen zal voortkomen."
→ Origineel persbericht

10 augustus 2022
Astronomen hebben, met behulp van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), voor het eerst gas waargenomen in een circumplanetaire schijf – een schijf van materie rond een exoplaneet. Ook zijn er aanwijzingen gevonden dat de planeet in het centrum van de schijf heel jong is. Een circumplanetaire schijf is een samenraapsel van gas, stof en grover puin. Door samenklontering van dit materiaal ontstaan manen en andere kleine rotsachtige objecten – een proces dat zich ongeveer 4,5 miljard jaar geleden ook rond de planeet Jupiter moet hebben afgespeeld. Onderzoek van jonge circumplanetaire schijven biedt dus een kijkje in de vroege jeugd van ons eigen zonnestelsel. Bij het bekijken van AS 209, een jonge ster die zich op ongeveer 395 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Slangendrager bevindt, ontdekten de astronomen een lichtvlek in het hart van een verder lege holte in het gas rondom de ster. Dat resulteerde in de ontdekking van de circumplanetaire schijf rond een mogelijke planeet van het kaliber Jupiter. Astronomen houden dit stersysteem nauwlettend in de gaten, zowel vanwege de afstand van de planeet tot zijn ster als vanwege de jeugdige leeftijd van de ster. De exoplaneet bevindt zich op een afstand van maar liefst 30 miljard kilometer van de centrale ster, wat in strijd is met de meest gangbare theorieën over het ontstaan van planeten. En als de geschatte leeftijd van de ster – slechts ongeveer 1,6 miljoen jaar – klopt, zou de planeet weleens een van de jongste kunnen zijn die ooit zijn waargenomen. Dat jonge exoplaneten omringd zijn door schijven van gas en puin werd al lang vermoed, maar tot voor kort ontbrak het harde bewijs hiervoor. Pas in 2019 hebben ALMA-wetenschappers, bij waarnemingen van de jonge exoplaneet PDS 70c, voor het eerst een circumplanetaire schijf waargenomen – een ontdekking die in 2021 werd bevestigd. (EE)
→ ALMA Makes First-Ever Detection of Gas in a Circumplanetary Disk

9 augustus 2022
Een onderzoeksteam onder leiding van Michael Zhang van het California Institute of Technology (Caltech) heeft drie gasachtige exoplaneten opgespoord, elk iets kleiner dan Neptunus, die zich lijken te ontwikkelen tot ‘superaardes’ – rotsachtige planeten die maximaal anderhalf keer zo groot zijn als onze eigen planeet. Dat komt doordat hun moedersterren intense straling uitzenden, die de dikke atmosferen van de planeten wegblaast. Als het verlies aan atmosferische gassen in het huidige tempo doorgaat, zullen de planeten hun atmosferen uiteindelijk kwijtraken, en blijven kleinere rotsachtige werelden achter. Eerder dit jaar meldden dezelfde onderzoekers al dat er helium leek te ontsnappen uit de atmosfeer van een van deze ‘mini-neptunussen’. Maar ze hielden toen nog de mogelijkheid open dat het om een uniek geval ging. Om die mogelijkheid uit te sluiten, hebben de astronomen nu gekeken naar nog eens drie mini-neptunussen die om andere sterren draaien. Elk van deze planeten schuift af en toe voor zijn ster langs, en daarbij absorbeert zijn heliumatmosfeer een deel van het sterlicht. Dat maakt het mogelijk om grootte en vorm van de planeetatmosfeer te meten. Uit de waarnemingen blijkt dat de atmosferen van de drie planeten niet bolvormig zijn, zoals je verwacht bij een atmosfeer die aan een planeet gebonden is. Dat wijst erop dat ook deze drie planeten in een gestaag tempo helium verliezen. Het heeft er dus alle schijn van dat mini-neptunussen en superaardes twee loten van dezelfde stam zijn. (EE)
→ Mini-Neptunes may become super-Earths as the exoplanets lose their atmospheres (ScienceNews)

20 juli 2022
De afgelopen decennia zijn duizenden planeten ontdekt die vrijwel allemaal om ‘normale’ sterren draaien. Nieuw onderzoek richt zich op de abnormale uitzonderingen. Astronomen van de Autonome Universiteit van Nuevo León, de Nationale Autonome Universiteit van Mexico en de New York University Abu Dhabi stellen een nieuwe manier voor om planeten en andere lichtzwakke hemellichamen op te sporen bij exotische dubbelsterren die cataclysmische veranderlijke sterren worden genoemd. Cataclysmische veranderlijke sterren zijn stersystemen bestaande uit twee sterren die heel dicht bij elkaar staan – zó dicht dat de ster met de minste massa materie overdraagt aan zijn zwaardere compagnon. Meestal gaat het daarbij om een rode dwergster en een zogeheten witte dwerg – het compacte overblijfsel van een uitgeputte zonachtige ster. Door de overdracht van materie vormt zich een zogeheten accretieschijf rond de witte dwerg. Deze schijf straalt zoveel licht uit dat hij het licht van de beide sterretjes compleet overstemt. Als er een derde hemellichaam rond de dubbelster draait, kan deze overdracht van materie tussen de beide sterren beïnvloeden, en daarmee ook de helderheid van het stersysteem als geheel. De astronomen stellen nu voor om dit laatste effect te gebruiken om exoplaneten op te sporen. Bij hun onderzoek hebben ze naar vier verschillende cataclysmische veranderlijke sterren gekeken. Ze zijn daarbij tot de conclusie gekomen dat twee van de vier langperiodieke helderheidsvariaties vertonen die kunnen worden toegeschreven aan planeten die in banen om de betreffende dubbelsterren wentelen. (EE)
→ A New Method to Detect Exoplanets

11 juli 2022
De hoeveelheid vasteland op het oppervlak van een planeet en de plaats waar deze landmassa zich bevindt, kan van grote invloed zijn op de leefbaarheid van die planeet. Verschillende landconfiguraties resulteren in sterk uiteenlopende oppervlaktetemperaturen, en hoeveelheden zeeijs en waterdamp. Tot die conclusies komt een team van de Universiteit van Toronto (Canada) op basis van modelberekeningen, waarvan de resultaten vandaag zijn gepresenteerd tijdens de National Astronomy Meeting in Warwick (VK). Veel planeten zijn zodanig sterk aan hun moederster gekluisterd dat één kant van de planeet altijd van de ster af gekeerd is (net zoals de achterkant van de maan altijd van de aarde af wijst). Hierdoor ontvangt het ene halfrond van de planeet veel meer energie dan het andere. Om leven op zo’n planeet mogelijk te laten zijn, moeten de atmosfeer en de oceanen een deel van de energie die van de ster afkomstig is afvoeren naar de nachtzijde van de planeet. De Canadese onderzoekers hebben geavanceerde modelberekeningen losgelaten op nagebootste aarde-achtige planeten met verschillende land/water-verdelingen aan hun dagzijde. De ene configuratie bestond uit een centraal gepositioneerd cirkelvormig continent aan de dagzijde, volledig omgeven door een oceaan. De andere configuratie was precies omgekeerd: een cirkelvormige oceaan, omgeven door land. Voor beide gevallen werd de grootte van de cirkel gevarieerd om vast te kunnen stellen in hoeverre het klimaat op de planeet voor beide configuraties afhangt van de land/water-verhouding. De resultaten laten zien dat zowel de hoeveelheid landoppervlak als de configuratie van grote invloed zijn voor de oppervlakte-omstandigheden. Voor modellen met vergelijkbare landfracties aan de dagzijde, maar met tegengestelde land/water-verdelingen kan de gemiddelde temperatuur met wel 20°C variëren. Verder wijzen de resultaten erop dat de hoeveelheid waterdamp in de atmosfeer van de planeet sterk afhangt van de omvang van de ijsvrije oceaan aan zijn oppervlak. Planeten met een groot landaandeel hebben een hetere en drogere dagzijde, waarbij bewolking en neerslag zich veelal beperken tot kleine centraal gelegen gebieden. (EE)
→ The life puzzle: the location of land on a planet can affect its habitability

11 juli 2022
Dertig jaar geleden werden de allereerste exoplaneten ontdekt bij het snel rondtollende restant van een ingestorte ster, een zogeheten pulsar. Nieuw onderzoek wijst erop dat dit soort planetenstelsels heel zeldzaam zijn. Dat maken Britse astronomen morgen (dinsdag 12 juli) bekend tijdens de National Astronomy Meeting die deze week in Warwick (VK) wordt gehouden. Pulsars zijn snel ronddraaiende neutronensterren – de meest compacte sterren in het heelal, die ontstaan tijdens de hevige explosie aan het einde van het bestaan van zware sterren. Pulsars zenden bundels van radiostraling uit vanaf hun magnetische polen, en worden daarom ook wel kosmische vuurtorens genoemd. Steeds als zo’n bundel eventjes richting aarde wijst, zien astronomen de neutronenster even oplichten. In 1992 ontdekten astronomen kleine onregelmatigheden in het pulsgedrag (en dus de rotatie) van pulsar PSR B1257+12. Daaruit kon worden afgeleid dat er minstens één planeet om deze pulsar draait. Later is gebleken dat het om zeker drie planeten gaat, die qua massa vergelijkbaar zijn met de rotsachtige planeten in ons eigen zonnestelsel. Nadien is nog een handjevol pulsars met planeten ontdekt. Hoe pulsarplaneten ontstaan en weten te overleven is nog onduidelijk. Maar een analyse van de signalen van achthonderd pulsars die de afgelopen vijftig jaar door de radiosterrenwacht van Jodrell Bank zijn gevolgd laat zien dat minder dan een half procent van alle bekende pulsars door planeten worden begeleid. Het onderzoeksteam, onder leiding van Iuliana Nițu van de Universiteit van Manchester, heeft met name gezocht naar signalen die wijzen op de aanwezigheid van planeetachtige objecten met maximaal honderd keer zoveel massa als de aarde en omlooptijden van twintig dagen tot zeventien jaar. Dat heeft tien mogelijke detecties opgeleverd, waarvan het systeem PSR J2007+3120 het meest veelbelovend lijkt. Rond deze pulsar zouden minstens twee planeten kunnen draaien die wat zwaarder zijn dan de aarde en omlooptijden van ongeveer 1,9 en 3,6 jaar hebben. Het onderzoek geeft ook informatie over de vorm van de banen die de pulsarplaneten doorlopen. Anders dan de bijna-cirkelvormige planeetbanen in ons eigen zonnestelsel zouden ze sterk elliptische banen volgen. Dat wijst erop dat het ontstaansproces van pulsar-planetenstelsels heel anders is dan dat van de meer gangbare ster-planetenstelsels. (EE)
→ Undead planets: The unusual conditions of the first exoplanet detection

24 mei 2022
Onderzoek door wetenschappers van de Universiteit van Kopenhagen (Denemarken) wijst erop dat de vorming van planetenstelsels rond dubbelsterren op een heel andere manier verloopt dan die rond enkelvoudige sterren zoals onze zon (Nature, 24 mei). De nieuwe ontdekking is gebaseerd op waarnemingen met de ALMA-radiotelescoop in het noorden van Chili. Met dit reusachtige instrument, bestaande uit 66 afzonderlijke schotelantennes, hebben de Deense onderzoekers de ongeveer duizend lichtjaar verre dubbelster NGC 1333-IRAS2A waargenomen. Deze waarnemingen zijn aangevuld met computersimulaties, aan de hand waarvan inzicht kan worden verkregen in zowel het verleden als de toekomst van de jonge dubbelster. Uit de simulaties blijkt dat de bewegingen van het gas en stof in de schijf rond zo’n dubbelster geen gelijkmatig patroon volgen. Ruwweg eens in de duizend jaar nemen de bewegingen gedurende een relatief korte periode van tien tot honderd jaar heel sterk toe. De dubbelster wordt dan tien tot honderd keer zo helder, totdat het systeem weer tot rust komt. Vermoedelijk is dit cyclische patroon het gevolg van het dubbele karakter van NGC 1333-IRAS2A. De twee sterren draaien om elkaar, en met zekere tussenpozen zal hun gezamenlijke zwaartekracht de omringende schijf van gas en stof zodanig beïnvloeden dat enorme hoeveelheden materie in de richting van de ster vallen. Door deze aanvoer wordt de ster tijdelijk veel helderder en heter dan normaal. Bij zo’n uitbarsting wordt de schijf rond de ster aan flarden gescheurd. Hij herstelt zich wel weer, maar de gebeurtenis, die zich een aantal malen kan herhalen, is van grote invloed op de structuur van het planetenstelsel dat zich uiteindelijk om de dubbelster zal vormen. De uitbarstingen van de ster zullen ertoe leiden dat de in ijs gehulde stofkorrels in de schijf verdampen, waarbij de chemische samenstelling van het planetaire ‘bouwmateriaal’ verandert. Op dit moment hebben zich rond de dubbelster, die naar schatting pas ongeveer tienduizend jaar oud is, nog geen planeten gevormd. Maar de onderzoekers zijn van plan om de (chemische) ontwikkelingen rond NGC 1333-IRAS2A te blijven volgen – met ALMA, maar ook met de recent gelanceerde Web-ruimtetelescoop en de in aanbouw zijnde European Large Telescope en SKA-radiotelescoop. (EE)
→ Planets of binary stars as possible homes for alien life

28 april 2022
Een internationaal onderzoeksteam, onder leiding van de Fransman Alain Lecavelier des Etangs (CNRS/Sorbonne-universiteit, heeft tientallen kometen ontdekt in het planetenstelsel-in-wording van de ster Bèta Pictoris. De ontdekking is het resultaat van 156 dagen van waarnemingen met NASA-satelliet TESS, die speciaal is bedoeld voor het opsporen van exoplaneten en andere objecten buiten ons zonnestelsel (Scientific Reports, 28 april). De 63 lichtjaar verre ster Bèta Pictoris staat bij astronomen al bijna dertig jaar in het middelpunt van de belangstelling. Dat komt doordat in 1983 een opvallende schijf van stof en puin rond de naar schatting pas 20 miljoen jaar oude ster werd ontdekt met de Nederlands/Brits/Amerikaanse infraroodsatelliet IRAS. In deze schijf zijn in respectieve 2008 en 2019 ook twee forse planeten ontdekt. Bovendien kon in dat laatste jaar uit gegevens van TESS worden opgemaakt dat rond Bèta Pictoris ook talrijke kometen – kleine ijzige hemellichamen – cirkelen. Het was voor het eerst dat het bestaan van (exo)kometen bij een andere ster kon worden bevestigd. Voortbouwend op deze eerdere ontdekkingen hebben Lecavelier des Etangs en zijn collega’s nu dertig kometen bij Bèta Pictoris weten op te sporen. Hun waarnemingen laten zien dat de diameters van deze objecten uiteenlopen van drie to veertien kilometer. Ook konden de wetenschappers een schatting maken van de grootte-verdeling van de kometen, dat wil zeggen: de relatieve aantallen kleine en grote kometen. Gebleken is dat deze verdeling verrassend veel lijkt op die van de kometen in ons eigen zonnestelsel. (EE)
→ Discovery of 30 exocomets in a young planetary system

7 april 2022
Astronomen hebben, met behulp van de ruimtetelescopen Hubble en Spitzer, de weersomstandigheden onderzocht op een unieke klasse van exoplaneten. Deze opgezwollen planeten ter grootte van Jupiter staan zo dicht bij hun moederster dat ze worden ‘geroosterd’ bij temperaturen van meer dan 1600 graden Celsius. Dit is heet genoeg om de meeste metalen te doen verdampen, inclusief titanium (Nature, 6 april). Een van de onderzochte exoplaneten is WASP-178b, die zich op een afstand van ongeveer 1300 lichtjaar bevindt. Aan de dagzijde van de planeet is de atmosfeer wolkenloos en verrijkt met silicium-monoxidegas. Omdat de planeet steeds met dezelfde kant naar zijn ster is gericht, is zijn nachtzijde veel koeler. Hierdoor kan het gas, dat met snelheden van meer dan 3000 km per uur om de planeet circuleert, daar mogelijk condenseren. In dat geval valt er neerslag in de vorm van stenen. Maar rond de overgang van dag naar nacht is de planeetatmosfeer nog heet genoeg om gesteente te laten verdampen. Bij onderzoek van een andere ultra-hete Jupiter, KELT-20b, die zich op een afstand van 456 lichtjaar afstand bevindt, is vastgesteld dat diens atmosfeer naar boven toe eerder heter wordt dan koeler. Dat komt doordat hij door zijn moederster met intense ultraviolette straling wordt bestookt. Hierdoor heeft zich een atmosferische laag gevormd die vergelijkbaar is met de stratosfeer van de aarde. Op aarde absorbeert het ozon in de atmosfeer uv-licht, waardoor de temperatuur in een laag tussen 11 en 50 kilometer boven het aardoppervlak oploopt. Op KELT-20b verhit de uv-straling van de ster de metalen in de atmosfeer, waardoor een thermische inversielaag ontstaat. (EE)
→ Hubble Probes Extreme Weather on Ultra-Hot Jupiters

4 april 2022
Astronomen hebben een sterke aanwijzing gevonden dat sommige zware gasplaneten ontstaan via een proces dat ‘schijfinstabiliteit’ wordt genoemd. Ze baseren zich op beeldgegevens van de jonge planeet-in-wording AB Aurigae b, die zijn verkregen met de Hubble-ruimtelescoop en de Japanse Subaru-telescoop op Hawaï (Nature Astronomy, 4 april). Uit de beelden blijkt dat AB Aurigae b is ingebed in een schijf van stof en gas rond een jonge ster die naar schatting ongeveer twee miljoen jaar oud is. Dat is ongeveer de leeftijd van ons eigen zonnestelsel toen daarin de planeten ontstonden. (De huidige leeftijd van het zonnestelsel bedraagt 4,6 miljard jaar.) Planeten zijn opgebouwd uit materiaal dat in de schijf van gas en stof rond een jonge ster is ontstaan. De meest gangbare theorie voor het ontstaan van grote gasplaneten (planeten van het type Jupiter) is de zogeheten kernaccretie. Deze theorie stelt dat deze planeten ontstaan uit brokstukjes, in grootte variërend van stofkorrels tot rotsblokken, die tegen elkaar botsen en samenklonteren. Hierdoor ontstaat een vaste kern die geleidelijk gas uit zijn omgeving aantrekt. Het alternatief voor dit ‘kernaccretiemodel’ is het ‘schijfinstabiliteitsmodel’. Volgens dit scenario valt de afkoelende schijf rond de ster onder invloed van de zwaartekracht rechtstreeks uiteen in één of meer objecten van planetaire afmetingen. AB Aurigae b heeft waarschijnlijk negen keer zoveel massa als Jupiter en draait op een afstand van circa 14 miljard kilometer om zijn moederster. Ter vergelijking: de afstand tussen de zon en de buitenste planeet van ons zonnestelsel, Neptunus, bedraagt 4,5 miljard kilometer. Op deze grote afstand zou het heel lang duren voor een planeet van het kaliber Jupiter via kernaccretie ontstaat – als dit überhaupt al lukt. Daarom denken de onderzoekers dat AB Aurigae b het resultaat is van schijfinstabiliteit. Dichter bij een ster, waar de schijf van gas en stof warmer is, is kernaccretie waarschijnlijk het dominante planeetvormingsproces. (EE)
→ Hubble Finds a Planet Forming in an Unconventional Way

21 maart 2022
Het aantal exoplaneten (planeten buiten ons zonnestelsel) waarvan het bestaan kon worden bevestigd is de vijfduizend gepasseerd. Dertig jaar geleden stond te teller nog op nul. De nieuwe mijlpaal werd vandaag, 21 maart 2022, bereikt met de toevoeging van 65 nieuwe exoplaneten aan het NASA Exoplanet Archive. Dit archief bevat alle ontdekte exoplaneten die in wetenschappelijke artikelen zijn gepubliceerd en die met behulp van meerdere detectiemethoden of analytische technieken zijn bevestigd. Tot de meer dan vijfduizend tot nu toe ontdekte exoplaneten behoren kleine, rotsachtige werelden zoals de aarde, gasreuzen die vele malen groter zijn dan Jupiter en ‘hete Jupiters’ die in een verzengend nauwe baan om hun ster draaien. Ook zijn er ‘superaardes’ – mogelijke rotsachtige werelden die groter zijn dan de onze – en ‘mini-Neptunussen’– kleinere versies van de planeet Neptunus in ons eigen zonnestelsel. Sommige van deze planeten draaien om twee sterren tegelijk, andere om de ingestorte restanten van uitgeputte sterren. De ruim vijfduizend exoplaneten die tot nu zijn ontdekt vormen slechts het topje van de ijsberg. Ons Melkwegstelsel telt waarschijnlijk honderden miljarden sterren, dus er wachten er nog heel wat op ontdekking. Het begon allemaal in 1992 met de ontdekking, door een team onder leiding van Alexander Wolszczan, van drie planeten die om een zogeheten pulsar draaien – het compacte snel ronddraaiende restant van een zware ster die als supernova is ontploft. Ze werden niet met een ‘gewone’ optische telescoop opgespoord, maar met een radiotelescoop. Pulsars zenden namelijk korte pulsen radiostraling uit, en het bestaan van de drie planeten kon worden afgeleid uit kleine variaties in de timing van deze pulsen. Pas drie jaar later, in 1995 dus, werd door Michel Mayor en Didier Queloz van de Universiteit van Geneve de eerste planeet ontdekt die om een zonachtige ster cirkelt. Het bleek een hete Jupiter te zijn – een gasplaneet met ongeveer half zoveel massa als ‘onze eigen’ Jupiter, die in slechts vier dagen een rondje om zijn ster maakt. Het bestaan van deze planeet kon met behulp van een optische telescoop worden afgeleid uit het feit dat deze zijn moederster enigszins aan het schommelen brengt. Toen astronomen eenmaal wisten waar ze op moesten letten, werden steeds meer planeten met telescopen op aarde opgespoord. Eerst tientallen, toen honderden. De volgende grote stap bij het speuren naar exoplaneten was de zogeheten transit-methode, die gebruik maakt van de kleine, regelmatige helderheidsdipjes in het licht van sterren die worden veroorzaakt door planeten die voor hun moederster langs schuiven. Met behulp van deze methode heeft NASA-ruimtetelescoop Kepler tussen 2009 en 2018 meer dan 2600 exoplaneten weten op te sporen – meer van de helft van het huidige totaal dus. (EE)
→ Cosmic Milestone: NASA Confirms 5,000 Exoplanets

18 maart 2022
De meeste rotsachtige planeten en manen in ons zonnestelsel, waaronder de aarde en haar maan, zijn voortgekomen uit talrijke botsingen die vroeg in de geschiedenis van het zonnestelsel hebben plaatsgevonden. Bij zulke botsingen kunnen kleine rotsachtige objecten zich verenigen tot grotere hemellichamen of fragmenteren tot een wolk van puin en stof. Kate Su en haar collega’s hebben tussen 2015 en 2019, met behulp van de inmiddels ‘gepensioneerde’ ruimtetelescoop Spitzer, regelmatig waarnemingen gedaan van de pas 10 miljoen jaar oude ster HD 166191. Daarbij waren ze er getuige van hoe zo’n puinwolk voor de ster langs schoof en het licht ervan tijdelijk tegenhield. In combinatie met gegevens over de grootte en helderheid van de ster, hebben de astronomen kunnen bepalen hoe groot de wolk kort na de botsing was, en een schatting kunnen maken van de omvang van de botsende objecten. Ook zagen ze hoe snel de puinwolk uiteenviel. Spitzer was gevoelig voor infrarood licht – licht van golflengten die iets langer zijn dan wat het menselijk oog kan zien. Infrarood is ideaal voor het detecteren van stof, zoals het puin dat ontstaat bij botsingen tussen rotsachtige hemellichamen. Medio 2018 zag de ruimtetelescoop het stersysteem HD 166191 aanzienlijk helderder worden, wat duidde op een toename van de puinvorming. In die tijd detecteerde Spitzer ook een puinwolk die de ster afschermende. Het onderzoek van Kate Lu en haar team laat zien dat de wolk zeer langgerekt was, met een geschatte minimale oppervlakte van drie keer die van de ster. De toename van de infraroodhelderheid die Spitzer registreerde, wijst er echter op dat slechts een klein deel van de wolk voor de ster langs trok, en dat het puin een gebied bestreek dat honderden keren omvangrijker was. Om zo’n grote puinwolk te kunnen produceren, moeten de botsende objecten afmetingen hebben gehad die vergelijkbaar waren met die van de 530 kilometer grote dwergplaneet Vesta in ons eigen zonnestelsel. Bij de botsing kwam genoeg hitte vrij om een deel van het vrijkomende materiaal te verdampen. Ook veroorzaakte hij een lawine aan botsingen tussen kleinere objecten, waarbij waarschijnlijk de grote hoeveelheid stof is vrijgekomen die door Spitzer is geregistreerd. In de daaropvolgende maanden werd de stofwolk groter en doorzichtiger, wat suggereert dat het stof en ander puin zich snel verspreidde. In 2019 was de wolk die voor de ster langs trok niet meer zichtbaar, maar bevatte het stersysteem nog wel tweemaal zoveel stof als voordat Spitzer de wolk zag. Volgens de astronomen kan deze informatie worden gebruikt om de bestaande theorieën over de vorming van rotsachtige planeten zoals onze aarde te toetsen. (EE)
→ NASA Spots Giant Debris Cloud Created by Clashing Celestial Bodies

18 maart 2022
Dertig jaar geleden ontdekten astronomen de eerste planeten buiten ons zonnestelsel. Sindsdien zijn er in ons Melkwegstelsel bijna vijfduizend van deze ‘exoplaneten’ ontdekt en er komen nog geregeld nieuwe ontdekkingen bij. Maar het tegengestelde gebeurt ook wel eens: nieuw onderzoek wijst erop dat minstens drie, en mogelijk vier, planeten van de lijst moeten worden geschrapt. Het zijn waarschijnlijk kleine sterren (Astronomical Journal, 15 maart). Bij het onderzoek, onder leiding van Prajwal Niraula van het Massachusetts Institute of Technology (VS), is gebruik gemaakt van bijgewerkte metingen van sterren waar planeten omheen draaien. Met behulp daarvan werden betere schattingen van de eigenschappen van de sterren verkregen, en konden ook betere schattingen worden gemaakt van de afmetingen van hun planeten. Uiteindelijk bleken drie planeten – Kepler-854b, Kepler-840b en Kepler-699b – twee tot vier keer zo groot te zijn als ‘onze’ planeet Jupiter. En daarmee zijn het vrijwel zeker geen planeten, maar bruine dwergen – kleine ‘mislukte’ sterren die maar weinig licht geven. Een vierde object, Kepler-747b, is een grensgeval: het zou een groot uitgevallen planeet kunnen zijn, maar ook een bruine dwergster. Alle exoplaneten die met de Kepler-satelliet zijn ontdekt, zijn opgespoord met behulp van de zogeheten transitmethode: de detectie van periodieke dipjes in het licht van een ster die erop wijzen dat er regelmatig een planeet voor de ster langs schuift. De diepte van zo’n dip geeft de verhouding aan tussen de grootte van de planeet en die van zijn ster. Astronomen kunnen dan de grootte van de planeet berekenen op basis van wat ze weten van de grootte van de ster. Als de eigenschappen van die ster – zoals in deze gevallen – later moeten worden bijgesteld – werkt dat dus ook door in de grootte van diens planeet. Overigens viel de ‘schade’ van het nieuwe onderzoek wel mee. Niraula heeft meer dan tweeduizend planeten van de Kepler-catalogus onder de loep genomen, waarbij gebruik werd gemaakt van nieuwe gegevens over de afmetingen van sterren die recent door de Europese astrometrische satelliet Gaia zijn verzameld. De overige 1997 of 1996 Kepler-planeten hebben de toets doorstaan. (EE)
→ Look! Up in the sky! Is it a planet? Nope, just a star

10 maart 2022
Het zijn spannende tijden voor het exoplanetenonderzoek. De Webb-ruimtetelescoop, die binnenkort zijn eerste waarnemingen gaat doen, zal naar verwachting de atmosferen kunnen detecteren van ‘leefbare’ rotsachtige exoplaneten die vóór rode dwergsterren – sterren die koeler en zwakker zijn dan de zon – langs schuiven. En de Extremely Large Telescope, die momenteel in Chili wordt gebouwd, kan tegen het einde van dit decennium worden ingezet om rotsachtige exoplaneten rond nabije zonachtige sterren rechtstreeks in beeld te brengen. Ter inspiratie heeft een internationaal team onder leiding van wetenschappers van de Eidgenössische Technische Hochschule Zürich (Zwitserland) nu onderzocht hoe eventuele rotsachtige planeten bij de meest nabije zonachtige sterren – α Centauri A en α Centauri B – eruit zouden kunnen zien (The Astrophysical Journal, 10 maart). Het team heeft de elementaire samenstelling berekend van een hypothetische rotsachtige planeet in de leefbare zone van het α Centauri-systeem, die de voorlopige aanduiding α-Cen-Earth heeft gekregen. Het model is gebaseerd op de spectroscopisch gemeten chemische samenstellingen van de twee om elkaar wentelen sterren. Volgens de onderzoekers is α-Cen-Earth, áls hij bestaat, in geochemisch opzicht vergelijkbaar met onze aarde. Hij zou een mantel hebben die gedomineerd wordt door silicaten, aangevuld met koolstofhoudende materialen zoals grafiet en diamant. De capaciteit voor wateropslag in zijn rotsachtige inwendige zou vergelijkbaar moeten zijn met die van onze thuisplaneet. Maar in sommige opzichten zou α-Cen-Aarde juist van de aarde verschillen: hij zou een iets grotere ijzer kern hebben, geologisch minder actief zijn en mogelijk geen platentektoniek vertonen. De grootste verrassing van het onderzoek is echter dat de vroege atmosfeer van de hypothetische planeet rijk zou kunnen zijn geweest aan koolstofdioxide, methaan en water - net als die van de aarde, 4 tot 2,5 miljard jaar geleden, toen het eerste leven op onze planeet ontstond. De kans dat astronomen daadwerkelijk een ouder zusje van onze aarde (het α Centauri A/B-systeem is 1,5 tot 2 miljard jaar ouder dan de zon) zullen ontdekken is niet ondenkbeeldig. Tussen nu en 2035 – precies op tijd voor de nieuwe generatie van (ruimte)telescopen – neemt de afstand tussen beide sterren vanaf de aarde gezien geleidelijk toe, wat de zoektocht naar eventuele planeten bij de afzonderlijke sterren vergemakkelijkt. (EE)
→ Imagining an Earthly neighbor

8 maart 2022
Met behulp van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in Chili hebben onderzoekers van de Sterrewacht Leiden voor het eerst dimethylether gedetecteerd in een planeet-vormende schijf. Met negen atomen is dit het grootste molecuul dat tot nu toe in zo’n schijf is aangetroffen. Dimethylether is tevens een voorloper van grotere organische moleculen die kunnen leiden tot het ontstaan van leven. ‘Door deze resultaten kunnen we meer te weten komen over de oorsprong van het leven op onze planeet en daardoor een beter idee krijgen van het potentieel voor leven in andere planetenstelsels. Het is erg spannend om te zien hoe deze bevindingen in het grotere plaatje passen,’ zegt Nashanty Brunken, masterstudent aan de Sterrewacht Leiden (onderdeel van de Universiteit Leiden) en hoofdauteur van het onderzoek waarvan de resultaten vandaag in Astronomy & Astrophysics zijn gepubliceerd. Dimethylether is een organisch molecuul dat vaak voorkomt in stervormingsgebieden, maar dat nog nooit eerder is aangetroffen in een planeet-vormende schijf. De onderzoekers hebben ook aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van methylformiaat, een complex molecuul dat op dimethylether lijkt en tevens een bouwsteen is voor nog grotere organische moleculen. De moleculen werden ontdekt in de planeet-vormende schijf rond de jonge ster IRS 48 (ook bekend als Oph-IRS 48). IRS 48, die zich op een afstand van 444 lichtjaar in het sterrenbeeld Ophiuchus (Slangendrager) bevindt, is het onderwerp geweest van talrijke studies, omdat zijn schijf een asymmetrische, cashewnoot-vormige ‘stofval’ bevat. Dit gebied, dat waarschijnlijk is gevormd door een pasgeboren planeet of een kleine stellaire begeleider die zich tussen de moederster en de stofval bevindt, bevat grote aantallen stofkorrels van millimeterformaat die kunnen samenklonteren tot objecten van kilometerformaat, zoals kometen, planetoïden en mogelijk zelfs planeten. Vermoed wordt dat veel complexe organische moleculen, zoals dimethylether, ontstaan in stervormingsgebieden, nog voordat daarin sterren zijn geboren. In deze koude omgevingen hechten atomen en eenvoudige moleculen zoals koolstofmonoxide zich aan stofkorrels, waarop ze een ijslaagje vormen en chemische reacties ondergaan, die in de vorming van complexere moleculen resulteren. Onderzoekers hebben onlangs ontdekt dat de stofval in de schijf van IRS 48 tevens een ijsreservoir is, waar zich stofkorrels bevinden die bedekt zijn met ijs dat rijk is aan complexe moleculen. Het is in dit gebied van de schijf dat ALMA nu tekenen van het dimethylether-molecuul heeft waargenomen: onder invloed van de warmte van IRS 48 sublimeert het ijs tot gas, en komen de ingevangen moleculen die van koude wolken zijn ‘geërfd’ vrij en worden ze detecteerbaar. De ontdekking van dimethylether suggereert dat ook veel andere complexe moleculen die gewoonlijk in stervormingsgebieden te vinden zijn zich in de ijzige structuren in planeet-vormende schijven kunnen verschuilen. Deze moleculen zijn de voorlopers van prebiotische moleculen zoals aminozuren en suikers, die tot de basisbouwstenen van het leven behoren. (EE)
→ Volledig persbericht

21 februari 2022
Een onderzoeksteam, onder leiding van Thomas Mikal-Evans van het Max-Planck-Institut für Astronomie, heeft nauwkeurige metingen gedaan van de omstandigheden in de atmosfeer van WASP-121 b. Deze 855 lichtjaar verre exoplaneet is een zogeheten ‘hete Jupiter’ – een zware gasplaneet die op geringe afstand om zijn moederster draait. De astronomen hebben ontdekt dat zich in de atmosfeer van de planeet een bijzondere waterkringloop afspeelt (Nature Astronomy, 21 februari). Voor alle hete Jupiters geldt dat hun rotatie synchroon loopt met hun omloop om hun moederster. Daardoor is steeds hetzelfde halfrond van de planeet naar de ster toe gekeerd – net zoals de maan altijd met dezelfde kant naar de aarde is gericht. En bijgevolg zijn de temperatuurverschillen in de atmosfeer van WASP-121 b enorm groot. Met behulp van de Hubble-ruimtetelescoop hebben Mikal-Evans en zijn collega’s de atmosfeer van WASP-121 b gedurende twee volledige planeetomwentelingen spectraal onderzocht. Daarbij hebben ze vastgesteld dat de temperatuur hoog in atmosfeer aan de dagzijde ongeveer 3000 graden Celsius bedraagt. Bij deze temperatuur beginnen de aanwezige watermoleculen te gloeien, en veel moleculen vallen zelfs in uiteen in waterstof- en zuurstofatomen. De Hubble-gegevens laten ook zien dat de temperatuur op het nachtelijk halfrond ongeveer 1500 graden lager is. Het extreme verschil met de temperatuur aan de dagzijde leidt tot krachtige winden die de deels uiteengevallen watermoleculen meesleuren naar de koelere nachtzijde. Daar voegen waterstof- en zuurstofatomen zich weer samen tot waterdamp, om vervolgens naar de dagzijde te worden geblazen. Deze kringloop blijft zich herhalen, maar op geen enkel moment is de temperatuur laag genoeg om wolken van waterdamp te kunnen vormen. Het regent dus ook nooit op WASP-121 b – geen water althans. In plaats van water bestaan de wolken op de hete exoplaneet voornamelijk uit metalen zoals ijzer, magnesium, chroom en vanadium. Aan de hete dagzijde verdampen deze metalen tot gassen. De nieuwe Hubble-gegevens wijzen er echter op dat de temperaturen aan de nachtzijde laag genoeg zijn om de metalen aldaar tot wolken te laten condenseren. Vreemd genoeg zijn in de atmosfeer van WASP-121 b – anders dan verwacht – geen aluminium en titanium aangetroffen. Een waarschijnlijke verklaring hiervoor is dat deze metalen na condensatie tot druppeltjes naar diepere lagen van de atmosfeer zijn geregend, waar ze aan het zicht zijn onttrokken. (EE)
→ An exotic water cycle and metal clouds on the hot Jupiter WASP-121 b

10 februari 2022
Een team van astronomen dat gebruik maakt van de Very Large Telescope (VLT) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili heeft bewijs gevonden voor nóg een planeet die om Proxima Centauri draait – de ster die, met een afstand van iets meer dan vier lichtjaar, het dichtst bij ons zonnestelsel staat. De kandidaat-planeet is de derde die in het stelsel is gedetecteerd en is de lichtste van die drie. Met slechts een kwart aardmassa is de planeet tevens een van de lichtste exoplaneten die ooit zijn opgespoord. De onlangs ontdekte planeet, Proxima d genaamd, draait op een afstand van ongeveer vier miljoen kilometer om Proxima Centauri – minder dan een tiende van de afstand tussen Mercurius en de zon. Hij bevindt zich tussen de ster en diens leefbare zone – het gebied rond een ster waar vloeibaar water aan het oppervlak van een planeet kan voorkomen. De vermoedelijk rotsachtige planeet doet er slechts vijf dagen over om één rondje om zijn ster te draaien. Van Proxima Centauri was al bekend dat hij nog twee andere planeten heeft: Proxima b, een planeet met een massa vergelijkbaar met die van de aarde die om de elf dagen een rondje om de ster voltooit, en kandidaat Proxima c, die een wijdere baan met een omlooptijd van vijf jaar doorloopt. Proxima b werd een paar jaar geleden ontdekt met behulp van het HARPS-instrument van ESO’s 3,6-meter telescoop. De ontdekking werd in 2020 bevestigd toen wetenschappers het Proxima-stelsel observeerden met een nieuw, nauwkeuriger instrument van ESO’s VLT: de Echelle SPectrograph for Rocky Exoplanets and Stable Spectroscopic Observations (ESPRESSO). Het was tijdens deze recente VLT-waarnemingen dat de astronomen de eerste aanwijzingen ontdekten voor een signaal dat overeenkomt met een object met een omlooptijd van vijf dagen. Omdat het signaal zo zwak was, moest het team vervolgwaarnemingen doen met ESPRESSO om te bevestigen dat het van een planeet kwam, en niet gewoon van veranderingen in de ster zelf. Proxima d is de lichtste exoplaneet die ooit met de radiale snelheidstechniek is gemeten. Hij overtreft daarmee een planeet die onlangs in het planetenstelsel L 98-59 is ontdekt. De techniek berust op het detecteren van kleine schommelingen in de beweging van een ster, veroorzaakt door de zwaartekracht van een daaromheen draaiende planeet. Het effect van de zwaartekracht van Proxima d is dermate klein dat hij Proxima Centauri slechts met ongeveer 40 centimeter per seconde (1,44 kilometer per uur) heen en weer doet bewegen. (EE)
→ Nieuwe planeet ontdekt bij ster die het dichtst bij de zon staat

10 februari 2022
Onderzoekers van de University of Warwick (VK) hebben voor het eerst de röntgenstraling waargenomen die vrijkomt wanneer het puin van een voormalige planeet op het uitdovende restant van zijn moederster neerstort. De straling ontstaat doordat het planetaire puin bij deze gebeurtenis een temperatuur van een miljoen graden kan bereiken. De waargenomen gebeurtenis vond miljarden jaren na de vorming van het planetenstelsel plaats (Nature, 9 februari). Het lot van de meeste sterren, ook die van onze zon, is om als witte dwerg te eindigen. Een witte dwerg is een ster die al zijn ‘brandstof’ heeft verbruikt en zijn buitenste lagen heeft afgestoten – een proces waarbij zijn binnenste planeten worden verwoest. Wanneer het materiaal van deze planeten op het oppervlak van de resterende dwergster neerstort, ontstaat een plasma met een temperatuur van 100.000 tot een miljoen graden Celsius. Bij deze afkoeling wordt röntgenstraling uitgezonden. Bij hun onderzoek hebben de Britse astronomen gebruik gemaakt van de Amerikaanse ruimtetelescoop Chandra, die specifiek voor de detectie van röntgenstraling is ontwikkeld. Met dit instrument hebben ze naar G 29-38, alias ZZ Piscium, gekeken: een witte dwergster op ongeveer 44 lichtjaar van de aarde. G 29-38 wordt al tientallen jaren door astronomen waargenomen, maar tot nu toe veelal op zichtbare, infrarode en ultraviolette golflengten. Uit deze waarnemingen kon al worden afgeleid dat de atmosfeer van de witte dwerg veel ijzer, calcium en magnesium bevat – zware elementen die kenmerkend zijn voor planeten. Tot nu toe was echter niet gezien hoe dit ‘planetenpuin’ door de ster wordt aangetrokken. Met behulp van Chandra hebben de astronomen nu eindelijk kunnen zien hoe dit materiaal met hoge snelheid de atmosfeer van de ster binnenkomt. Hun detectie levert het eerste directe bewijs dat witte dwergen de overblijfselen van hun planetenstelsels opslokken. (EE)
→ Final moments of planetary remnants seen for first time

4 februari 2022
Astronomen hebben twee ‘mini-Neptunus’-planeten ontdekt die hun atmosfeer aan het verliezen zijn en waarschijnlijk in ‘superaardes’ veranderen. Onder invloed van de straling van hun sterren ontsnapt er heet gas, zoals stoom uit een pan met kokend water. De ontdekking is gebaseerd op waarnemingen met de Keck-telescoop op Hawaï en de Hubble-ruimtetelescoop (The Astronomical Journal, 3 februari). ‘Mini-Neptunussen’ zijn een klasse van exoplaneten – planeten buiten ons eigen zonnestelsel. Het zijn compactere versies van ‘onze’ planeet Neptunus: ze bestaan uit een grote rotsachtige kern die omgeven is door een dikke mantel van gas, en zijn twee tot vier keer zo groot als de aarde. Superaardes zijn exoplaneten die ruwweg anderhalf keer zo groot zijn als onze planeet. Een team van astronomen onder leiding van Caltech heeft de nabij-infrarood spectrograaf van de Keck-sterrenwacht gebruikt om een van de twee mini-Neptunussen in het 103 lichtjaar verre stersysteem TOI 560 te onderzoeken. Twee andere exoplaneten van dit type, die om de 73 lichtjaar verre ster HD 63433 cirkelen, zijn bekeken met de Hubble-ruimtetelescoop. De resultaten laten zien dat zowel uit de binnenste mini-Neptunus van TOI 560, als uit de buitenste mini-Neptunus van HD 63433 atmosferisch gas ontsnapt. Verrassend genoeg laten de Keck-gegevens ook zien dat het ontsnappende gas van de binnenste planeet van TOI 560 – om nog onduidelijke reden – voornamelijk in de richting van de ster beweegt. Modelberekeningen gaven juist aan dat het gas precies de andere kant op zou moeten stromen. De astronomen konden de ontsnappende atmosferen ontdekken door de exoplaneten te bekijken op het moment dat ze voor hun moedersterren langs schoven. Op zo’n moment wordt het sterlicht deels geabsorbeerd door atomen in de planeetatmosfeer. Uit die absorptie kan niet alleen worden afgeleid welke gassen in deze atmosfeer aanwezig zijn, maar ook met welke snelheid ze bewegen. Bij de ‘leeglopende’ planeten beweegt het gas dermate snel, dat het niet door de zwaartekracht in bedwang kan worden gehouden. Sinds medio jaren negentig hebben astronomen duizenden exoplaneten van uiteenlopende afmetingen ontdekt. Daar zitten tal van mini-Neptunussen en superaardes bij, maar slechts weinig planeten die qua afmetingen daartussenin zitten. Een mogelijke verklaring voor deze ‘kloof’ is dat mini-Neptunussen mettertijd in superaardes veranderen, doordat ze geleidelijk een groot deel van hun atmosfeer verliezen. Uiteindelijk zou dan een rotsachtige superaarde overblijven. De ontdekking van twee mini-Neptunussen met ontsnappende atmosferen is het eerste directe bewijs dat deze theorie ondersteunt. (EE)
→ Puffy Planets Lose Atmospheres, Become Super-Earths

1 februari 2022
Planeten zijn doorgaans niet veel ouder dan de sterren waar ze omheen draaien. Zo is de aarde niet lang na de zon ontstaan. Astronomen van de KU Leuven hebben nu echter ontdekt dat er ook een heel ander scenario mogelijk is. Zelfs als ze bijna dood zijn, zouden sommige soorten sterren nog planeten kunnen vormen (Astronomy & Astrophysics, 1 februari). Alle planeten in ons zonnestelsel, werden niet lang na de zon gevormd. Onze zon begon 4,6 miljard jaar geleden te branden, en in de daaropvolgende miljoen jaar klonterde de materie in de haar omringende protoplanetaire schijf – een reusachtige ‘pannenkoek’ van stof en gas – samen tot planeten. Dit scenario verklaart bijvoorbeeld waarom alle planeten in hetzelfde vlak om de zon draaien. Maar zulke schijven van stof en gas kunnen ook ontstaan rond dubbelsterren (paren van twee om elkaar wentelende sterren) waarvan er één stervende is. Wanneer voor een middelgrote ster zoals de zon het einde nadert, blaast hij het buitenste deel van zijn atmosfeer de ruimte in, waarna hij langzaam uitdooft. Bij zo'n dubbelster zorgt de zwaartekracht van de tweede ster ervoor dat de materie die door de stervende ster wordt uitgestoten een platte, draaiende schijf vormt. En deze schijf vertoont overeenkomsten met de protoplanetaire schijven die astronomen rond jonge sterren elders in het Melkwegstelsel waarnemen. Een internationaal team van astronomen onder leiding van Jacques Kluska van de KU Leuven heeft nu ontdekt dat de schijven rond zulke ‘geëvolueerde’ dubbelsterren niet zelden kenmerken vertonen die op planeetvorming kunnen wijzen. Eén op de tien geëvolueerde dubbelsterren is namelijk omgeven door een schijf met een grote holte in het midden – een aanwijzing dat ‘iets’ bezig is om de materie in dat deel van de schijf op te vegen. Deze opruimactie zou het werk kunnen zijn van een planeet die zich niet tijdens de jeugd van de dubbelster heeft gevormd, maar juist tijdens diens laatste levensfase. Een extra aanwijzing is dat het oppervlak van zo’n stervende ster vaak weinig zware elementen zoals ijzer bevat. Dat doet vermoeden dat stofdeeltjes die rijk zijn aan deze elementen door een planeet-in-wording zijn opgeveegd. De Leuvense astronomen hopen deze hypothese binnenkort zelf te verifiëren. Daartoe zullen ze de grote telescopen van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili gebruiken om tien sterparen waarvan de schijf een grote holte vertoont nader te bestuderen. (EE)
→ Even dying stars can still give birth to planets

28 januari 2022
Een internationaal onderzoeksteam, onder leiding van Bibiana Prinoth van de Universiteit van Lund (Zweden), heeft de atmosfeer van WASP-189b – een van de meest extreme exoplaneten die we kennen – onderzocht. De resultaten wijzen erop dat deze atmosfeer uit verschillende lagen bestaat, net als de atmosfeer van de aarde (Nature Astronomy, 27 januari). WASP-189b is 322 lichtjaar van ons verwijderd. Waarnemingen die in 2020 zijn gedaan met de CHEOPS-satelliet hebben onder meer uitgewezen dat de exoplaneet twintig keer zo dicht bij zijn moederster staat als de aarde bij de zon, en een dagtemperatuur heeft van 3200 graden Celsius. Recenter onderzoek met de HARPS-spectrograaf van de ESO-sterrenwacht op La Silla (Chili) heeft astronomen nu voor het eerst in staat gesteld om de atmosfeer van deze Jupiter-achtige planeet nader te bestuderen. Prinoth en haar team hebben het licht gemeten dat afkomstig is van de moederster van de planeet en door diens atmosfeer heen schijnt. Daarbij wordt een deel van het sterlicht geabsorbeerd door gassen in de planeetatmosfeer, die daardoor een karakteristieke ‘vingerafdruk’ achterlaten in het spectrum van de ster. Uit deze vingerafdruk leiden de astronomen af dat de atmosfeer van WASP-189b onder meer ijzer, chroom, vanadium, magnesium en mangaan bevat – dit alles in gasvorm uiteraard. Een andere interessante stof die de onderzoekers hebben ontdekt, is titaniumoxide. Deze verbinding speelt in de atmosfeer van WASP-189b mogelijk een vergelijkbare rol als het ozon in de aardatmosfeer. Net als ozon absorbeert titaniumoxide ultraviolette straling. Bij hun analyse van de waarnemingen constateerden de astronomen dat de ‘vingerafdrukken’ van de verschillende gassen in de atmosfeer van WASP-189b enigszins veranderd waren ten opzichte van hun verwachtingen. Ze denken dat deze veranderingen kunnen zijn veroorzaakt door sterke winden en andere processen. Het feit dat de vingerafdrukken van de verschillende gassen op verschillende manieren zijn veranderd, wijst er volgens hen op dat ze in afzonderlijke lagen voorkomen. Tot voor kort gingen astronomen ervan uit dat de atmosferen van extreem hete gasplaneten als WASP-189b min of meer één geheel vormen. Maar het lijkt er nu dus op dat ook de atmosferen van dit soort planeten een complexe driedimensionale structuur kunnen vertonen. (EE)
→ Extreme exoplanet has a complex and exotic atmosphere

14 januari 2022
Drie pas ontdekte exoplaneten draaien gevaarlijk dicht om reuzensterren die het einde van hun leven naderen. Een van de drie grote gasplaneten, ontdekt door NASA-satelliet TESS, zal zelfs al binnen een miljoen jaar door zijn ster worden opgeslokt. De ontdekking is donderdag 13 januari bekendgemaakt op een persconferentie van de American Astronomical Society. Het onfortuinlijke drietal – TOI-2337b, TOI-4329b en TOI-2669b – heeft massa’s uiteenlopend van 0,5 tot 1,7 keer de massa van Jupiter en hun afmetingen variëren van iets kleiner tot meer dan 1,6 keer de grootte van Jupiter. Ook hun dichtheden lopen flink uiteen: van piepschuimachtig tot drie keer de dichtheid van water. Dat wijst erop dat ze van zeer uiteenlopende oorsprong zijn. Volgens hun ontdekkers vormen de drie planeten slechts het topje van de ijsberg. Ze verwachten met TESS nog tientallen of honderden van dit soort ver geëvolueerde planetenstelsels te zullen vinden. De huidige modellen van de planetendynamica suggereren dat planeten naar hun moederster toe spiralen wanneer deze tegen het einde van haar levensduur sterk opzwelt. Tijdens dit proces warmen ook de planeten sterk op, waardoor hun atmosferen sterk kunnen opzwellen. Dit migratieproces zorgt ervoor dat de banen van de planeten rond de moederster dichter bij elkaar komen te liggen, waardoor de kans op onderlinge botsingen toeneemt of zelfs het hele planetenstelsel instabiel wordt. Tot nu toe is bij geen van de onderzochte planeten een duidelijk ‘baanverval’ waargenomen. Maar door de drie planetenstelsels met TESS te blijven volgen, hopen de astronomen meer te weten te komen over het tempo waarin de planeten hun ondergang tegemoet gaan. (EE)
→ Newly-Found Planets On The Edge Of Destruction

13 januari 2022
Astronomen hebben mogelijk een tweede supergrote maan ontdekt die om een planeet ter grootte van Jupiter buiten ons zonnestelsel cirkelt. Als de waarneming wordt bevestigd, zou dat kunnen betekenen dat ‘exomanen’ net zo gewoon zijn in het heelal als exoplaneten. Maar die bevestiging zal nog wel eventjes op zich laten wachten. Ook de eerste waarneming van een mogelijke exomaan, vier jaar geleden, wacht nog steeds op bevestiging, en de verificatie van de nieuwe kandidaat zal vast niet minder lang gaan duren (Nature Astronomy, 13 januari). De nieuwe ontdekking is gedaan onder leiding van David Kipping van de Columbia-universiteit, die in 2017 ook de eerste kandidaat-exomaan rapporteerde. De nieuwe kandidaat draait om de 5500 lichtjaar verre planeet Kepler 1708b. Hij is ongeveer een derde kleiner dan de maan ter grootte van de planeet Neptunus, die Kipping en zijn collega’s bij de planeet Kepler 1625b menen te hebben opgespoord. Beide kandidaat-‘supermanen’ bestaan waarschijnlijk grotendeels uit gas dat zich heeft verzameld onder invloed van hun enorme zwaartekrachtsaantrekking. Mogelijk zijn ze zelfs als planeten ‘geboren’ en nadien pas in omloopbanen om de nog grotere planeten 1625b en 1708b getrokken. Het opsporen van een maan of zelfs een planeet op honderden tot duizenden lichtjaren van de aarde is allesbehalve eenvoudig. Manen en planeten kunnen alleen indirect worden waargenomen als ze voor hun moederster langs trekken, waardoor het licht van de ster met tussenpozen wordt gedimd. Dat resulteert in subtiele fluctuaties in het licht van de ster die – zeker in het geval van een mogelijke exomaan – lastig te interpreteren zijn. Collega-astronomen hebben dan ook hun twijfels over de vermeende ontdekkingen van Kipping en zijn team. (EE)
→ Astronomers find evidence for a second supermoon beyond our solar system

11 januari 2022
Een internationaal team, bestaande uit onderzoekers van de universiteiten van Bern en Genève en het National Centre of Competence in Research (NCCR) PlanetS, is er voor het eerst in geslaagd de vervorming van een exoplaneet te detecteren. Ten gevolge van sterke getijdenkrachten lijkt de planeet WASP-103b meer op een rugbybal dan op een bol (Astronomy & Astrophysics, 11 januari). WASP-103b bevindt zich in het sterrenbeeld Hercules, is bijna twee keer zo groot als Jupiter, heeft anderhalf keer zoveel massa en staat ongeveer vijftig keer dichter bij zijn ster dan de aarde bij de zon. Door die kleine afstand moet de planeet extreem sterke getijdenkrachten ondervinden, maar tot nu was onduidelijk in welke mate dat gevolgen heeft voor zijn vorm. Met behulp van de Europese ruimtetelescoop CHEOPS, die speciaal is ontwikkeld om de afmetingen van reeds bekende exoplaneten te meten, is het nu gelukt om de vorm van WASP-103b te bepalen. Daarbij hebben de astronomen gebruik gemaakt van het feit dat de planeet het licht van zijn moederster telkens een beetje dimt wanneer hij ervoor langs trekt. Door een reeks van deze planeetovergangen of ‘transits’ te observeren, konden zij vaststellen dat de exoplaneet – zoals verwacht – een uitgerekte vorm heeft. Uit de onderzoeksgegevens kunnen niet alleen conclusies worden getrokken over de vorm van WASP-103b, maar ook over zijn inwendige. Het is de astronomen namelijk tevens gelukt om uit de door de planeet veroorzaakte helderheidsdips een parameter af te leiden die het ‘Love-getal’ wordt genoemd (naar de Britse wiskundige Augustus E.H. Love). Dit getal geeft aan hoe gevoelig een planeet is voor vervormingen onder invloed van getijdenkrachten. Daarbij geldt dat een rotsachtig hemellichaam veel minder wordt vervormd dan een object dat grotendeels uit gas of water bestaat. Gebleken is dat het Love-getal van WASP-103b op dat van Jupiter lijkt – de grootste gasplaneet van ons zonnestelsel. Dit suggereert dat de inwendige structuur van de exoplaneet vergelijkbaar is met die van Jupiter, ook al is hij tweemaal zo groot. (EE)
→ CHEOPS reveals a rugby ball-shaped exoplanet

7 januari 2022
Een internationaal onderzoeksteam, onder leiding van Nicole Schanche van de Universiteit van Bern (Zwitserland), heeft een exoplaneet ontdekt die in een sterk excentrische baan om een 188 lichtjaar verre rode dwergster draait (Astronomy & Astrophysics, 7 januari). Planeet TOI-2257 b werd voor het eerst opgemerkt in data van NASA’s Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS). De gaten tussen de verschillende detecties van de planeet waren echter dermate groot, dat lang onduidelijk bleef wat zijn omlooptijd is. Dankzij waarnemingen met de Las Cumbres Observatory Global Telescope – een wereldwijd netwerk van telescopen – is nu vast komen te staan dat elke omloop van TOI-2257 b om zijn ster iets meer dan 35 dagen duurt. Uit deze korte omlooptijd volgt dat de gemiddelde afstand van de planeet tot zijn ster slechts ongeveer 20 miljoen kilometer bedraagt – minder dan de helft van de afstand tussen de zon en Mercurius, de hete binnenste planeet van ons zonnestelsel. Maar omdat een rode dwergster veel minder licht en warmte uitstraalt dan onze zon, zou de temperatuur op TOI-2257 b toch gematigd genoeg kunnen zijn voor de aanwezigheid van vloeibaar oppervlaktewater. Heel waarschijnlijk is dat echter niet. De omloopbaan van TOI-2257 b is namelijk niet cirkelvormig, maar zeer elliptisch. Hierdoor vertoont zijn temperatuur sterke variaties: in het verste punt van zijn baan daalt het kwik tot -80°C en in het meest nabije punt stijgt de temperatuur tot ongeveer 100°C. Daarbij komt nog dat de planeet ruim tweemaal zo groot is als de aarde en waarschijnlijk is gehuld in een dichte atmosfeer. ‘Leefbaar’ kun je deze ‘sub-Neptunus’ (een relatief kleine planeet met een Neptunus-achtige atmosfeer) dus bepaald niet noemen. Van alle exoplaneten die tot nu toe bij rode dwergsterren zijn ontdekt heeft TOI-2257 b de meest langgerekte omloopbaan. Volgens Schanche en haar team kan dit erop wijzen dat zich op grotere afstand van de ster nog een zwaardere planeet bevindt die de baan van TOI-2257 b verstoort. Vervolgwaarnemingen zullen daar mogelijk duidelijkheid over kunnen geven. (EE)
→ Eccentric exoplanet discovered

22 december 2021
Solitaire planeten zijn moeilijk vindbare kosmische objecten met massa’s die vergelijkbaar zijn met die van de planeten in ons zonnestelsel, maar die niet in een baan om een ster draaien: ze zwerven vrij rond. Tot nu toe waren er niet veel bekend, maar een team van astronomen heeft, met behulp van gegevens van verschillende telescopen van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) en andere faciliteiten, minstens zeventig nieuwe solitaire planeten in ons Melkwegstelsel ontdekt (Nature Astronomy, 23 december). Solitaire planeten hebben geen ster in hun omgeving, en laten zich normaal gesproken niet in beeld brengen. Een team onder leiding van Núria Miret-Roig van het Laboratoire d’Astrophysique de Bordeaux, Frankrijk, is het nu echter toch gelukt. Miret-Roig en haar team hebben gebruikgemaakt van het feit dat deze planeten de eerste paar miljoen jaar na hun ontstaan nog heet genoeg zijn om te gloeien, waardoor ze rechtstreeks waarneembaar zijn met de gevoelige (infrarood)camera’s van grote telescopen. In een nabij stervormingsgebied in de sterrenbeelden Schorpioen en Slangendrager hebben ze daarmee minstens zeventig nieuwe solitaire planeten opgespoord met massa’s die vergelijkbaar zijn met die van Jupiter. Volgens de astronomen is dat nog maar het topje van de ijsberg: er zouden miljarden reuzenplaneten in ons Melkwegstelsel kunnen rondzwerven. Bij de opsporing van deze solitaire planeten hebben de astronomen gegevens uitgeplozen die verspreid over een periode van ongeveer twintig jaar met een aantal telescopen op de grond en in de ruimte zijn verzameld. Daarnaast zijn ook gegevens van de Europese astrometrische satelliet Gaia gebruikt. Door de nu ontdekte solitaire planeten te bestuderen, kunnen astronomen wellicht aanwijzingen vinden over hoe deze mysterieuze objecten ontstaan. Sommige wetenschappers denken dat solitaire planeten zijn gevormd door het samentrekken van een gaswolk die te klein was om tot de vorming van een ster te leiden. Een andere mogelijkheid is dat ze vanuit planetenstelsels weggeslingerd zijn. Maar welk mechanisme waarschijnlijker is, blijft onduidelijk. (EE)
→ Volledig persbericht

21 december 2021
De forse exoplaneet HAT-P-11 heeft hoogstwaarschijnlijk een sterk magnetisch veld. Dat volgt uit waarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop, uitgevoerd door een onderzoeksteam onder leiding van Lotfi Ben-Jaffel van het Institut d’Astrophysique de Paris. Het is voor het eerst dat de signatuur van een magnetisch veld bij een planeet buiten ons zonnestelsel is waargenomen. Magnetische velden spelen een cruciale rol bij de bescherming van planeetatmosferen (Nature Astronomy, 16 december). Ben-Jaffel en zijn collega’s gebruikten de ruimtetelescoop om HAT-P-11b, een planeet ter grootte van een Neptunus op 123 lichtjaar van de aarde, zes keer voor zijn moederster langs te zien bewegen. De waarnemingen van deze planeetovergangen of ‘transits’ zijn gedaan in het ultraviolette deel van het spectrum. Bij dit onderzoek heeft ‘Hubble’ koolstofionen geregistreerd - geladen deeltjes die gevoelig zijn voor magnetische velden - die deel uitmaken van de zogeheten magnetosfeer van de planeet. Een magnetosfeer is het gebied rond een planeet dat het resultaat is van de interactie van de planeet met de zonnewind van zijn moederster. Een sterk magnetisch veld beschermt de atmosfeer en het oppervlak van een planeet tegen de energierijke deeltjes waaruit de zonnewind bestaat. De ontdekking van een uitgestrekt gebied van geladen koolstofdeeltjes rond HAT-P-11b, die in een lange ‘staart’ wegstromen, laten zich het best verklaren met een magnetisch veld. De deeltjes in de minstens 150 miljoen kilometer lange ’magnetostaart’ hebben snelheden van 100.000 km/uur. In fysisch opzicht verschilt de magnetosfeer van HAT-P-11b niet wezenlijk van die van onze aarde. Maar omdat de exoplaneet zich twintig keer zo dicht bij zijn moederster bevindt als de aarde bij de zon, warmt het bovenste deel van zijn atmosfeer zo sterk op, dat zij als het ware ‘wegkookt’. Daaraan heeft de planeet zijn magnetostaart te danken. De astronomen hebben ook ontdekt dat het metaalgehalte van de atmosfeer van HAT-P-11b – de hoeveelheid chemische elementen zwaarder dan waterstof en helium – lager is dan verwacht. In ons zonnestelsel zijn de ijzige gasplaneten Neptunus en Uranus rijk aan metalen, maar hun magnetische velden zijn heel zwak. De veel grotere gasplaneten Jupiter en Saturnus hebben een laag metaalgehalte en sterke magnetische velden, net als HAT-P-11b. De onderzoekers vermoeden dan ook dat HAT-P-11b, die twaalf keer zo weinig massa heeft als Jupiter, meer op een mini-Jupiter lijkt dan op een Neptunus-achtige planeet. (EE)
→ Astronomers Detect Signature of Magnetic Field on an Exoplanet

8 december 2021
De Very Large Telescope (VLT) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) heeft een opname gemaakt van een planeet die om b Centauri draait – een dubbelster die met het blote oog waarneembaar is. De planeet draait in een zeer wijde baan om het stersysteem (Nature, 9 december). Het dubbelstersysteem b Centauri (ook bekend als HIP 71865), dat op een afstand van ongeveer 325 lichtjaar in het sterrenbeeld Centaurus staat, heeft minstens zes keer zoveel massa als de zon en is daarmee verreweg het zwaarste stersysteem waarbij de aanwezigheid van een planeet is aangetoond. Tot nu toe waren er nog geen planeten waargenomen bij sterren van meer dan drie zonsmassa’s. De meeste zware sterren zijn tevens erg heet, en deze dubbelster vormt daar geen uitzondering op. Zijn hoofdster is een zogeheten type B-ster die meer dan drie keer zo heet is als de zon. Dankzij die zinderende temperatuur zendt hij grote hoeveelheden ultraviolette en röntgenstraling uit. De grote massa en de hitte van dit soort sterren hebben een sterke invloed op het omringende gas, dat de vorming van planeten zou moeten tegengaan. Naarmate een ster heter is, produceert hij meer energierijke straling, waardoor het omringende materiaal sneller verdampt. De nieuwe ontdekking toont echter aan dat zich in zulke heftige stersystemen wel degelijk planeten kunnen vormen – iets wat tot nu toe onwaarschijnlijk werd geacht. De nu ontdekte planeet, b Centauri (AB)b of b Centauri b genaamd, heeft tien keer zoveel massa als Jupiter en is daarmee een van de zwaarste planeten die ooit zijn ontdekt. Bovendien beweegt hij om het stersysteem in een van de wijdste omloopbanen die ooit zijn gezien, op een afstand die maar liefst honderd keer zo groot is als de afstand van Jupiter tot de zon. Deze grote afstand tot het centrale sterrenpaar zou wel eens doorslaggevend kunnen zijn geweest voor het overleven van de planeet. Met ESO’s Extremely Large Telescope (ELT), die later dit decennium zijn eerste waarnemingen zal doen, hopen astronomen meer te weten komen over deze ‘extreme’ planeet. (EE)
→ Volledig persbericht

2 december 2021
Een internationaal team van 78 onderzoekers, onder leiding van Kristine W.F. Lam en Szilárd Csizmadia van het Institut für Planetenforschung in Berlijn, heeft een uitzonderlijk lichte exoplaneet ontdekt. De ruim 9000 kilometer grote planeet, met de aanduiding GJ 367 b, heeft half zoveel massa als de aarde en doet slechts ongeveer acht uur over één omloop om zijn moederster. Hij is bijna 31 lichtjaar van ons verwijderd (Science, 2 december). GJ 367 b behoort niet alleen tot de lichtste van de bijna 5000 exoplaneten die tot nu toe zijn ontdekt, met een omlooptijd van slechts een derde aardse dag is hij is ook een van de snelst bewegende. Uit de combinatie van zijn massa en omvang leiden de wetenschappers af dat het om een rotsachtige planeet gaat, die ongeveer dezelfde dichtheid heeft als Mercurius, de binnenste planeet van ons eigen zonnestelsel. Dat suggereert dat hij, net als Mercurius, een grote ijzerkern heeft. Net als de meeste andere exoplaneten is GJ 367 b ontdekt doordat hij van ons uit gezien met regelmatige tussenpozen voor zijn moederster langs schuift. Dit resulteert in regelmatige dipjes in de helderheid van de ster, die door NASA-satelliet TESS zijn geregistreerd. De massa van de planeet is bepaald met het HARPS-instrument van de 3,6-meter telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili, waarmee kan worden gemeten hoe sterk moederster GJ 367 b door de aanwezigheid van de planeet aan het schommelen wordt gebracht. Het is niet voor het eerst dat een exoplaneet met een omlooptijd van minder dan 24 uur is ontdekt, maar tot nu toe is nog maar een handjevol van deze ‘snellopers’ bekend. Hoe deze ultrasnelle planeten zijn ontstaan is nog onduidelijk. Hoe dan ook: erg vriendelijk zijn de omstandigheden op GJ 367 b niet. Door de nabijheid van de moederster – een rode dwerg die ongeveer half zo groot is als de zon – kan de temperatuur op zijn oppervlak oplopen tot 1500 graden Celsius. (EE)
→ Ultra-light and super-fast - Discovery of sub-Earth planet GJ 367b

18 november 2021
In 2016 ontdekten astronomen een aarde-achtige planeet die binnen de ‘leefbare zone’ om Proxima Centauri – de dichtstbijzijnde buur van onze zon – cirkelt. Er bestond hoop dat deze planeet, Proxima b, geschikt zou zijn voor de zoektocht naar chemische sporen van buitenaards leven. Maar een nieuwe analyse van gegevens van NASA-satelliet TESS wijst erop dat het – ondanks zijn relatief kleine afstand van ruim vier lichtjaar – heel moeilijk zal zijn om de planeet op de aanwezigheid van leven te onderzoeken (Universe Today, 17 november). Om te kunnen vaststellen of er leven mogelijk is op Proxima b, moeten astronomen diens atmosfeer kunnen analyseren. En dat is alleen mogelijk als de planeet kan worden waargenomen op momenten dat hij voor zijn moederster langs beweegt, en het licht de ster door zijn atmosfeer heen schijnt. Nieuw onderzoek door Emily Gilbert van de Universiteit van Chicago heeft nu echter laten zien dat het baanvlak van de planeet blijkbaar zodanig georiënteerd is, dat er van ons uit gezien geen planeetovergangen of transits optreden. Proxima b is destijds ontdekt met een techniek die de radiale-snelheidsmethode wordt genoemd. Met behulp van deze techniek kunnen de kleine schommelingen worden gedetecteerd die een ster vertoont wanneer er een planeet omheen draait. Deze schommelingen zijn het gevolg van de zwaartekrachtsaantrekking van de planeet, en kunnen worden gebruikt om diens massa te schatten. In het geval van Proxima b hebben astronomen kunnen vaststellen dat diens massa 1,24 tot 2,06 aardmassa’s bedraagt. Dat doet vermoeden dat de Proxima b in principe groot genoeg is om waarneembare helderheidsdipjes in het licht van zijn moederster te veroorzaken, maar alleen als er van ons uit ook daadwerkelijk planeetovergangen waarneembaar zijn. De eerste pogingen om zulke dipjes te registreren gaven wisselende resultaten te zien. Dat had voor een belangrijk deel te maken met het wispelturige gedrag van de ster Proxima Centauri, die geregeld uitbarstingen vertoont die óók in helderheidsvariaties resulteren. Bij hun nieuwe onderzoek hebben Gilbert en haar team nu algoritmes gebruikt waarmee de helderheidsfluctuaties van de ster Proxima uit de data van TESS kunnen worden ‘weggepoetst’. Vervolgens is het resterende ‘signaal’ van de ster onderzocht op de regelmatig optredende dipjes die karakteristiek zijn voor planeetovergangen. En die zijn niet aangetroffen. Dat betekent dat we het licht van moederster Proxima nooit door de atmosfeer van Proxima b zien schijnen – de meest voor de hand liggende manier om de chemische samenstelling van diens atmosfeer te bepalen. Toch is nader onderzoek van de Proxima b niet helemaal onmogelijk: met de nieuwe grote telescopen die de komende jaren op aarde en in de ruimte in gebruik worden genomen, zal het wellicht mogelijk zijn om Proxima b rechtstreeks te fotograferen. Ook op die manier kunnen astronomen meer te weten komen over zijn gesteldheid. (EE)
→ Maybe There’s No Way to Tell if Habitable Planets Orbit Proxima Centauri… Yet!

11 november 2021
Met behulp van een nieuwe techniek, mede ontwikkeld door Nader Haghighipour van het Planetary Science Institute, hebben astronomen een exoplaneet kunnen ontdekken die om twee ‘zonnen’ draait (The Astronomical Journal, 10 november). Het opsporen van zo’n ‘circumbinaire’ planeet is veel gecompliceerder dan het detecteren van planeten die om enkelvoudige sterren draaien. Doorgaans gebeurt dat met behulp van een methode die transit-fotometrie wordt genoemd. Bij deze methode worden sterren onderzocht op periodiek optredende helderheidsdipjes, die worden veroorzaakt door planeten waarvan de omloopbanen zodanig zijn georiënteerd dat ze van ons uit gezien met regelmatige tussenpozen voor hun ster langs schuiven. Om de baan van zo’n planeet nauwkeurig te kunnen bepalen, moeten minstens drie van deze transits of planeetovergangen worden waargenomen. Maar bij een planeet die om een dubbelster draait ligt dat ingewikkelder, omdat de planeet eerst voor de ene en dan voor de andere langs kan schuiven. Daarbij komt nog dat de omlooptijden van circumbinaire planeten altijd veel langer zijn dan de omlooptijd van de twee om elkaar wentelende sterren. Dat betekent dat astronomen de dubbelster gedurende een langere periode moeten observeren om drie planeetovergangen te kunnen waarnemen. Voor de inmiddels uitgeschakelde Kepler-ruimtetelescoop was dit geen probleem: die keek 3,5 jaar lang naar één bepaald hemelgebied keek. Maar zijn opvolger TESS speurt bijna de hele hemel af, en neemt elk stukje hemel slechts 27 dagen achtereen waar – en dat eenmalig. Dat maakt het eigenlijk onmogelijk voor TESS om drie overgangen van één planeet te registreren. Nader Haghighipour en zijn collega’s hebben in 2020 echter een nieuwe techniek bedacht waarmee zij toch circumbinaire planeten kunnen opsporen in gegevens van TESS. Voorwaarde is wel dat de planeet tijdens de 27 dagen durende waarneming twee overgangen voltooid, waarbij elke ster één keer wordt gepasseerd. En nu hebben ze op die manier inderdaad een nieuwe circumbinaire planeet kunnen opsporen. De planeet heeft de aanduiding TIC 172900988b gekregen. Hij draait om een dubbelster bestaande uit twee zonachtige sterren die net iets groter en zwaarder zijn dan onze zon. Hun circumbinaire planeet heeft een omlooptijd van ruwweg 200 dagen en is ongeveer zo groot als de planeet Jupiter. (EE)
→ Circumbinary Planet Discovered by TESS Validates New Detection Technique

3 november 2021
Astronomen hebben duizenden planeten ontdekt die om sterren in ons Melkwegstelsel draaien – zogeheten exoplaneten. Waar deze planeten uit bestaan laat zich echter niet of nauwelijks rechtstreeks vaststellen. Bij wijze van ‘workaround’ hebben astronoom Siyi Xu (NOIRlab) en geoloog Keith Putirka (California State University in Fresno) de atmosferen van zogeheten vervuilde witte dwergen onderzocht. Hun resultaten wijzen erop dat rotsachtige exoplaneten een grote mineralogische verscheidenheid vertonen (Nature Communications, 2 november). Vervuilde witte dwergen zijn de compacte, ingestorte kernen van uitgedoofde zonachtige sterren die materiaal bevatten van planeten, planetoïden of andere rotsachtige objecten die ooit om de ster hebben gedraaid, maar uiteindelijk in de witte dwerg zijn beland. Door te zoeken naar elementen die van nature niet in de atmosfeer van een witte dwerg voorkomen (eigenlijk zo’n beetje alles behalve waterstof en helium), kunnen wetenschappers achterhalen waar de rotsachtige objecten uit hebben bestaan. Xu en Putirka hebben van 23 vervuilde witte dwergen nauwkeurige spectra opgenomen met behulp van de High-Resolution Echelle Spectrometer (HIRES) van de Keck-sterrenwacht op Maunakea (Hawaï), de Hubble-ruimtelescoop en andere telescopen. Aan de hand van deze gegevens hebben ze vastgesteld hoeveel calcium, silicium, magnesium en ijzer de witte dwergen bevatten, en daaruit afgeleid wat hun mineralogische samenstelling moet zijn geweest. Ze ontdekten dat de vervuilde witte dwergen veel uiteenlopendere samenstellingen vertonen dan de rotsachtige binnenplaneten van ons eigen zonnestelsel. Dat wijst erop dat hun exoplaneten een grotere variëteit aan gesteentensoorten hebben vertoond. In sommige gevallen waren de gemeten samenstellingen zelfs dermate exotisch, dat er nieuwe namen voor moesten worden bedacht. Sommige van de gesteentensoorten die uit de gegevens van de witte dwergen voortkomen zouden gemakkelijker oplosbaar zijn in water dan hun aardse tegenhangers, en dat zou invloed kunnen hebben gehad op de ontwikkeling van oceanen. Andere soorten zouden bij veel lagere temperaturen kunnen smelten en een dikkere korst kunnen vormen dan aardse gesteenten, of juist breekbaarder zijn waardoor er gemakkelijker platentektoniek op gang komt. De hoge magnesiumconcentraties en lage siliciumconcentraties die Xiu en Putirka in de atmosferen van de witte dwergen hebben gemeten wijzen erop dat het ontdekte rotsachtige materiaal waarschijnlijk niet uit de korst van de voormalige planeten afkomstig was, maar uit hun dieper gelegen mantel. De waarnemingen sluiten echter niet volledig uit dat de planeten een continentale korst of andere korsttypen hadden. (EE)
→ Rocky Exoplanets Are Even Stranger Than We Thought

28 oktober 2021
Nieuw onderzoek toont aan dat chemische stoffen in de atmosfeer van een exoplaneet aanwijzingen kunnen geven over de omstandigheden op diens oppervlak. De techniek kan worden gebruikt bij de zoektocht naar potentieel leefbare exoplaneten – planeten met gematigde temperaturen en vloeibaar water aan hun oppervlak. In ons zonnestelsel zijn planeten ofwel klein en rotsachtig, zoals de aarde, of groot en rijk aan (bevroren) gassen, zoals Neptunus. Maar bij andere sterren hebben astronomen planeten gevonden die daar tussenin zitten: werelden die iets groter zijn dan de aarde, maar kleiner dan Neptunus. Deze planeten kunnen een rotsachtig oppervlak hebben of oceanen van vloeibaar water, maar de meeste hebben waarschijnlijk een atmosfeer die vele malen dikker is dan die van de aarde en ondoorzichtig is. Bij het nieuwe onderzoek, dat geaccepteerd is voor publicatie in het vaktijdschrift Astrophysical Journal Letters, laten wetenschappers zien dat de chemische samenstelling van die atmosfeer informatie kan geven over wat daaronder ligt – met name welke planeten te heet zijn om oceanen op hun oppervlak te hebben. Het gaat daarbij om exoplaneten die 1,7 tot 3,5 maal zo groot zijn als de aarde. Dergelijke planeten worden ook wel sub-Neptunussen genoemd (de planeet Neptunus zelf is vier keer zo groot als de aarde). Een dikke atmosfeer op een sub-Neptunus zou warmte vasthouden en de oppervlaktetemperatuur doen stijgen. Als deze atmosfeer een bepaalde drempel overschrijdt - ongeveer 770 graden Celsius - bereikt zij een toestand die thermochemisch evenwicht wordt genoemd, en verandert haar chemische profiel. Nadat het evenwicht is bereikt – en ervan uitgaande dat de planeetatmosfeer voornamelijk uit waterstof bestaat (wat kenmerkend is voor gasvormige exoplaneten) – zullen koolstof en stikstof voornamelijk voorkomen in de vorm van methaan en ammoniak. In een koelere, dunnere atmosfeer, waarin geen thermochemisch evenwicht tot stand is gekomen, ontbreken deze chemische verbindingen bijna volkomen. In dat geval zouden de overheersende vormen van koolstof en stikstof uit koolstofdioxide en moleculaire stikstof bestaan. Volgens de onderzoekers zou een oceaan met vloeibaar water onder de atmosfeer nog meer sporen achterlaten, waaronder de afwezigheid van atmosferische ammoniak, die oplosbaar is in water. Bovendien zou er dan meer koolstofdioxide dan koolstofmonoxide in de atmosfeer aantoonbaar moeten zijn. Een atmosfeer in evenwicht zou juist rijker zijn aan koolstofmonoxide en veel te heet voor leven. NASA’s nieuwe Webb-ruimtetelescoop, die op 18 december wordt gelanceerd, heeft een spectrometer aan boord waarmee de atmosferen van exoplaneten onderzocht kunnen worden. De gegevens die dit oplevert zullen worden gebruikt om planeten op te sporen die interessant zijn voor nader onderzoek. (EE)
→ How to Find Hidden Oceans on Distant Worlds? Use Chemistry

25 oktober 2021
Astronomen hebben wellicht een planeet ontdekt die om een ster draait die zich ver buiten ons eigen Melkwegstelsel bevindt. De mogelijke ontdekking is gedaan met de Amerikaanse ruimtetelescoop Chandra die het heelal op röntgengolflengten waarneemt (Nature Astronomy, 25 oktober). De kandidaat-exoplaneet bevindt zich in het spiraalstelsel M51, dat vanwege zijn markante vorm ook wel het Draaikolkstelsel wordt genoemd, en is ongeveer 28 miljoen lichtjaar van ons verwijderd. Vanwege deze grote afstand is de planeet niet rechtstreeks waarneembaar, maar het stersysteem waar hij deel van uitmaakt wel. Het betreft een zogeheten röntgendubbelster: een object bestaande uit een neutronenster of zwart gat die gas aantrekt van een begeleidende ster. De materie die zich rond de neutronenster of het zwarte gat ophoopt, wordt daarbij dermate heet dat zij röntgenstraling gaat uitzenden. Omdat het gebied dat heldere röntgenstraling produceert klein is, zou een planeet die er vanaf de aarde gezien voorlangs trekt alle of bijna röntgenstraling tegenhouden. En dat is precies wat een onderzoeksteam onder leiding van Rosanne Di Stefano van het Center for Astrophysics in Cambridge, Massachusetts (VS), nu heeft waargenomen: een drie uur durende dip in de röntgenhelderheid van de dubbelster M51-ULS-1. De waargenomen röntgendip is verklaarbaar als een forse planeet, ongeveer zo groot als Saturnus, in een wijde baan om de neutronenster of het zwarte gat cirkelt. Maar veel meer dan een hypothese is dit momenteel niet. Om zekerheid te krijgen over het bestaan van deze planeet zou een hele reeks van planeetovergangen (met bijbehorende röntgendips) moeten worden waargenomen. En het probleem is dat het nog tientallen jaren kan duren voordat het verschijnsel zich herhaalt. Bovendien laat zich op basis van één waarneming niet precies voorspellen wanneer de volgende verduistering van de röntgenbron zal plaatsvinden. Ook staat het nog niet echt vast dat de röntgendip die in M51-ULS-1 is waargenomen door een voorlangs trekkende planeet is veroorzaakt. Het kan eventueel ook een gaswolk zijn geweest, al lijken de gegevens eerder in een richting van een planeet te wijzen. Hoe dan ook: als er zich inderdaad een planeet in dit dubbelstersysteem bevindt, heeft deze een tumultueuze periode achter de rug. Hij zou dan de supernova-explosie moeten hebben doorstaan, die tot de vorming van de centrale neutronenster of het centrale zwarte gat heeft geleid. En zijn toekomst ziet er al even schokkend uit, want de begeleidende ster kan straks ook als supernova exploderen en de planeet nogmaals met intense straling bestoken. (EE)
→ Chandra Sees Evidence for Possible Planet in Another Galaxy

25 oktober 2021
In het voorjaar van 2019 registreerden astronomen een intrigerend radiosignaal dat ruwweg uit de richting van Proxima Centauri kwam – een kleine naaste buur van de zon waar twee planeten omheen draaien. Het radiosignaal, met een frequentie van vrijwel exact 980 megahertz, werd opgepikt met de Parkes-radiotelescoop in Australië en kreeg de aanduiding BLC1. Hoewel er niet zo snel een plausibele verklaring voor het signaal werd gevonden, hamerden de ontdekkers er van het begin af aan al op dat het vrijwel zeker geen levensteken was geweest van een buitenaardse beschaving. Nader onderzoek heeft dat nu bevestigd: het signaal was vrijwel zeker afkomstig van aardse elektronica (Nature Astronomy, 25 oktober). Tot die conclusie komt Sofia Sheikh, postdoc bij het Breakthrough Listen-team aan de Universiteit van Californië te Berkeley. Sheikh heeft een grote dataset van signalen uitgeplozen die op uiteenlopende momenten zijn geregistreerd. Daarbij ontdekte ze ongeveer zestig andere signalen die sterke overeenkomsten vertonen met BLC1. Maar anders dan laatstgenoemde waren deze signalen ook zichtbaar op momenten dat de radiotelescoop niet op Proxima was gericht. Daaruit kan in elk geval worden geconcludeerd dat het gros van de ‘intrigerende’ signalen die door de Parkes-radiotelescoop worden opgepikt in de naaste omgeving worden opgewekt, en door de mens worden veroorzaakt. Ook het feit dat deze signalen optreden op frequenties die veelvouden zijn van de frequenties die door allerlei moderne elektronica worden gebruikt, wijst daarop. Onduidelijk blijft waarom alleen BLC1, in tegenstelling tot die andere signalen, niet werd gedetecteerd toen de radiotelescoop niet op Proxima was gericht. Dat is vreemd, maar ook weer niet zo vreemd dat de bron ervan bij aliens moet worden gezocht: er worden vele miljoenen detecties gedaan en bij de verwerking ervan kan gemakkelijk iets misgaan. Hoe dan ook gaat het Breakthrough Listen-project gewoon door met het ‘afluisteren’ van Proxima Centauri en andere sterren waar planeten omheen cirkelen. Want je weet maar nooit… (EE)
→ Breakthrough Listen Releases Analysis of Previously Detected Signal

20 oktober 2021
In jonge planetenstelsels vinden talrijke botsingen plaats. Vanwege hun grote afstanden zijn deze botsingen echter moeilijk waarneembaar. Een internationaal onderzoeksteam, onder leiding van planeetwetenschapper Tajana Schneiderman van het Massachusetts Institute of Technology, denkt nu echter toch bewijs te hebben gevonden voor een botsing die heeft plaatsgevonden in een stersysteem op ‘slechts’ 95 lichtjaar van de aarde. De moederster van dat systeem, HD 172555 geheten, is ongeveer 23 miljoen jaar oud en omringd door een schijf van gas en stof, waarin sporen van de botsing zijn aangetroffen (Nature, 20 oktober). HD 172555 staat al geruime tijd onder belangstelling van astronomen, omdat het stof in haar schijf een ongewone samenstelling vertoont. Uit waarnemingen blijkt dat dit stof grote hoeveelheden ongebruikelijke mineralen bevat, in de vorm van korreltjes die veel fijner zijn wat doorgaans in zo’n stellaire ‘puinschijf’ wordt aangetroffen. Schneiderman en haar collega’s hebben nu in gegevens van de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) in Chili voor het eerst ook koolmonoxide in de schijf van HD 172555 weten aan te tonen. Daarbij hebben ze vastgesteld dat dit gas in grote hoeveelheden rond de ster cirkelt – tot op verrassend kleine afstand daarvan zelfs: ruwweg tien keer de afstand zon-aarde. Dat laatste is opmerkelijk, omdat koolmonoxide-moleculen normaal gesproken gevoelig zijn voor fotodissociatie: ze worden afgebroken door de intense straling van een ster. Op geringe afstand van HD 172555 zou dus eigenlijk maar heel weinig koolmonoxide te vinden mogen zijn. Op zoek naar een verklaring hebben de onderzoekers diverse scenario’s doorgerekend. Een scenario waarin het gas afkomstig is van de brokstukken van een pas gevormde ster werd al snel uitgesloten, evenals een scenario waarin het gas zou zijn geproduceerd door een gordel van ijzige planetoïden die zich dichtbij de ster bevonden. Ze overwogen ook een scenario waarin het gas zou zijn uitgestoten door talrijke kometen, maar ook deze oplossing was niet goed in overeenstemming met de ALMA-gegevens. Het enige scenario dat wel voldoet, is dat van een kolossale inslag op een jonge planeet-in-wording. Volgens het team is het aangetroffen koolmonoxidegas vrijgekomen bij een inslag die minstens 200.000 jaar geleden heeft plaatsgevonden – zo recent dat de ster nog niet de tijd heeft gehad om het gas volledig afgebroken. Gelet op de overvloed aan gas moet de inslag echt enorm zijn geweest. Waarschijnlijk zijn twee proto-planeten – ruwweg ter grootte van de aarde – met elkaar in botsing gekomen. En daarbij zou één van beide zijn koolmonoxide-rijke atmosfeer zijn kwijtgeraakt. (EE)
→ Astronomers detect signs of an atmosphere stripped from a planet in a giant impact

15 oktober 2021
Een team van wetenschappers, onder leiding van het Instituto de Astrofísica e Ciências do Espaço (IA) in Portugal, heeft empirisch bewijs gevonden voor het al langer bestaande vermoeden dat er een verband bestaat tussen de samenstelling van planeten en hun moederster. De relatie is echter niet zo strikt als verwacht (Science, 15 oktober). Sterren en planeten ontstaan uit een en dezelfde wolk kosmische gas en stof. Tijdens dat vormingsproces condenseert een deel van dat materiaal tot rotsachtige planeten, de rest komt ofwel in de ster terecht of wordt opgenomen door gasvormige planeten. Het ligt dus voor de hand om te veronderstellen dat er een verband bestaat tussen de samenstelling van sterren en hun planeten. Om te bepalen of de samenstellingen van sterren en hun planeten ook werkelijk met elkaar in verband staan, hebben de wetenschappers nauwkeurige metingen van beide vergeleken. Van de sterren werd het door hen uitgezonden licht gemeten, dat de karakteristieke spectroscopische vingerafdruk van hun samenstelling vertoont. De samenstelling van de rotsachtige planeten werd indirect bepaald: hun dichtheden en samenstellingen werden afgeleid uit hun gemeten massa en afmetingen. Pas sinds kort zijn er voldoende exoplaneten zo nauwkeurig gemeten dat zinvol onderzoek van dit soort mogelijk is. De resultaten laten zien dat de heersende veronderstellingen over de samenstelling van sterren en planeten niet fundamenteel onjuist waren: de samenstelling van rotsachtige planeten vertoont in grote lijnen inderdaad een nauw verband met de samenstelling van hun moederster. Maar helemaal één-op-één is die relatie niet: sommige planeten blijken namelijk meer ijzer te bevatten dan hun ster. Volgens de astronomen zou deze afwijking te wijten kunnen zijn aan de reusachtige inslagen waar planeten-in-wording aan blootstaan. Daardoor zou een deel van de buitenste, lichtere materialen van de planeet worden afgebroken, terwijl de dichtere ijzerkern onaangetast blijft. Wat overblijft is een planeet met een verhoogd ijzeraandeel. (EE)
→ The planet does not fall far from the star

14 oktober 2021
Astronomen hebben een planetenstelsel gevonden dat een kijkje geeft in de verre toekomst van ons eigen zonnestelsel. Het stelsel, dat ontdekt is met behulp van de Keck-sterrenwacht op Hawaï bestaat uit een Jupiter-achtige planeet in een Jupiter-achtige omloopbaan die rond een witte dwergster cirkelt. Het duo bevindt zich op een afstand van 6500 lichtjaar in de richting van het Melkwegcentrum (Nature, 14 oktober). Een witte dwerg is het eindresultaat van de evolutie van een ster zoals onze zon. In de eindfase van hun bestaan verbruiken zulke sterren de laatste restjes waterstof in hun kern en zwellen ze sterk op. Daarna stort de ster in elkaar en krimpt hij ineen tot een witte dwerg – een compact heet object, ongeveer zo groot als onze aarde, maar altijd nog minstens half zo zwaar als onze zon. Omdat witte dwergen geen ‘brandstof’ meer hebben om helder te stralen, geven ze weinig licht en zijn ze moeilijk te detecteren. Keck-opnamen, gemaakt met een camera die gevoelig is voor nabij-infrarood licht, laten zien dat de recent ontdekte witte dwerg ongeveer zestig procent van de massa van de zon heeft en dat zijn overlevende planeet een reusachtige gaswereld is die ongeveer veertig procent zwaarder is dan Jupiter. De planeet is ontdekt via een verschijnsel dat gravitationele microlensing wordt genoemd. Dit fenomeen treedt op wanneer een ster dichter bij de aarde even op één lijn staat met een ster die verder weg staat. Op dat moment fungeert de zwaartekracht van de voorgrondster als een lens die het licht van de achtergrondster versterkt. Als er een planeet rond de nabije ster draait, kan ook deze ervoor zorgen dat de achtergrondster eventjes oplicht. Uit het feit dat de ster waar de aldus ontdekte planeet omheen draait heel zwak is, leiden de astronomen af dat het om een witte dwergster moet gaan. De planeet heeft dus het opzwellen van zijn voormalige moederster goed doorstaan. Dit bewijst dat planeten die zich op voldoende afstand bevinden de dood van hun sterren kunnen overleven. Voor de aarde ziet de verre toekomst er minder rooskleurig uit, omdat onze planeet zich veel dichter bij de zon bevindt en over vijf miljard jaar mogelijk door deze wordt opgeslokt. De mensheid zou dan naar bijvoorbeeld een van de manen van Jupiter of Saturnus kunnen verhuizen, maar daar wordt het dan nog veel kouder dan het nu al is. (EE)
→ A Crystal Ball Into Our Solar System’s Future

15 september 2021
De protoplanetaire schijven rond pasgeboren sterren - platte, ronddraaiende schijven van gas- en stofdeeltjes waarin planeten samenklonteren - zijn rijk aan organische (koolstofhoudende) moleculen. Dat blijkt uit gedetailleerde waarnemingen van het ALMA-observatorium in Noord-Chili. ALMA (Atacama Large Millimeter-submillimeter Array) bestudeerde de protoplanetaire schijven van vijf jonge, relatief nabijgelegen sterren: IM Lupi, GM Aurigae, AS209, HD163296 en MWC480. Dankzij de hoge gevoeligheid en de scherpe blik van ALMA kon de verdeling van verschillende eenvoudige en complexere organische moleculen in kaart worden gebracht. De waarnemingen zijn verricht in het kader van het MAPS-programma (Molecules with ALMA at Planet-forming Scales), dat onder leiding staat van Karin Öberg van het Center for Astrophysics in Cambridge (Massachusetts). De resultaten zijn gepubliceerd in een reeks artikelen in The Astrophysical Journal Supplement Series. ALMA ontdekte relatief eenvoudige organische moleculen zoals HCN, C2H en H2CO, maar ook complexere verbindingen als HC3N, CH3CN en C3H2. In de binnendelen van de protoplanetaire schijven, waar aardeachtige planeten kunnen ontstaan, blijken de hoeveelheden van die complexere moleculen tientallen malen zo groot te zijn als verwacht. Verder blijken de verschillende moleculen vaak verdeeld te zijn in ringvormige structuren, en die verdeling is niet voor elk molecuul gelijk. Dat doet vermoeden dat de atmosferen van de planeten die in de schijven ontstaan uiteindelijk ook sterk verschillende samenstellingen kunnen hebben. Volgens de MAPS-onderzoekers is de voorraad aan organische moleculen in protoplanetaire schijven in elk geval groot genoeg voor een rijke chemische en wellicht dus ook biochemische evolutie op toekomstige planeten. (GS)
→ ALMA Reveals Carbon-Rich, Organic Birth Environments of Planets

13 oktober 2021
Een internationaal team van sterrenkundigen onder Leidse leiding heeft voor het eerst een stofschijf in kaart gebracht rond een jonge super-Jupiter, een hemellichaam op het grensgebied tussen een reuzenplaneet en een bruine dwerg. Ze deden hun waarnemingen op mid-infrarode golflengten en publiceren hun bevindingen binnenkort in het vakblad The Astronomical Journal. Sterrenkundigen vermoeden al langer dat jonge gasreuzen en bruine dwergen een stofschijf om zich heen hebben draaien waarin manen kunnen ontstaan, vergelijkbaar met de vorming van planeten in een schijf rond een jonge ster. Zo is er bijvoorbeeld bewijs voor een gigantisch ringsysteem dat is ontdekt in de helderheidsvariaties van een ster toen de ringen er voorlangs bewogen. Nu hebben onderzoekers voor het eerst de warmtestraling van een schijf van gas en stof rond een zware super-Jupiter gedetailleerd bekeken. Het gaat om de reuzenplaneet of bruine dwerg GQ Lupi B. Dit object bevindt zich in het zuidelijke sterrenbeeld Wolf (Lupus) op ongeveer 500 lichtjaar van de aarde. GQ Lupi B is veel zwaarder dan Jupiter en heeft een baan die meer dan twintig keer wijder rond de hoofdster ligt dan die van Jupiter rond onze zon. De ontstaansgeschiedenis van dit soort objecten is een mysterie. Het is niet duidelijk of GQ Lupi B via een planeetachtige of sterachtige route is gevormd. GQ Lupi B werd in 2004 ontdekt toen er van de ster GQ Lupi een foto met hoog contrast werd gemaakt. Sindsdien onderzoeken sterrenkundigen van over de hele wereld de atmosfeer en baanbeweging van deze super-Jupiter. Voor het recente onderzoek gebruikten de astronomen de instrumenten NACO en MUSE. Die zijn gekoppeld aan de Very Large Telescope van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili. Met infraroodcamera NACO zagen de astronomen dat er infraroodstraling van de stofschijf afkomt. Daaruit leidden ze af dat de schijf een stuk koeler is dan de hete atmosfeer van GQ Lupi B. De onderzoekers denken dat de lage temperatuur duidt op een centrale leegte in de schijf. Ze vermoeden dat daar wellicht het stof is weggeveegd doordat zich daar manen hebben gevormd. Maar het zou ook kunnen dat de schijf beïnvloed wordt door een magnetisch veld van GQ Lupi B. Met MUSE, een enorm stabiele spectrograaf die werkt in het visuele deel van het spectrum, hebben de onderzoekers zogeheten H-alfastraling gemeten. Dat duidt erop dat GQ Lupi B nog aan het groeien is dankzij de aanvoer van gas uit zijn eigen schijf en mogelijk ook uit de schijf van de ster waar deze super-Jupiter omheen beweegt. Bij de ontdekking van nieuwe exoplaneten is het niet altijd duidelijk of het om een planeet of bruine dwerg gaat. Dit is met name lastig te bepalen bij rechtstreeks waargenomen objecten zoals GQ Lupi B, omdat hun massa’s vaak onzeker zijn. Vandaar dat onderzoekers vaak een slag om de arm houden en het in één adem hebben over ‘een reuzenplaneet of bruine dwerg’. Vandaar dat de B in GQ Lupi B soms met een hoofdletter (want een bruine dwerg) en soms met een kleine letter (want een planeet) wordt geschreven. 
→ Oorspronkelijk persbericht

11 oktober 2021
Een internationaal team van wetenschappers onder Nederlandse leiding heeft met behulp van radiotelescopen negentien rode dwergsterren ontdekt die onverwacht radiogolven uitzenden. De uitbarstingen ontstaan mogelijk door interactie met exoplaneten (Nature Astronomy, 11 oktober). De wetenschappers zochten naar poollicht bij rode dwergsterren met behulp van LOFAR. Dat is de krachtigste radiotelescoop ter wereld met het centrum in het Drentse Exloo. Een jaar geleden was door hetzelfde team het eerste poollicht bij een ster ontdekt en dat smaakte naar meer. De onderzoekers hebben nu signalen opgevangen bij negentien rode dwergsterren. Bij vier sterren zijn de signalen het best te verklaren doordat die sterren een wisselwerking hebben met nog niet bevestigde exoplaneten die om hen heen draaien. Astronomen weten al langer dat de planeten, net als onze aarde krachtige radiogolven uitzenden als hun magnetische velden botsen met de zonnewind. Callingham: ‘Bij onze aarde heb je dan noorderlicht en zuiderlicht. En bij Jupiter is het poollicht nog heftiger omdat de vulkanische maan Io veel materiaal richting Jupiter blaast.’ De modellen van de onderzoekers laten zien dat bij de onderzochte sterren iets vergelijkbaars aan de hand kan zijn als bij het poollicht van Jupiter. Co-auteur Harish Vedantham (ASTRON): ‘Het poollicht op de ster wordt dan veroorzaakt doordat een exoplaneet in de buurt van de ster veel materiaal de ruimte in blaast.’ Het team onderwerpt de negentien sterren inmiddels aan een nader onderzoek. Ze kijken bijvoorbeeld met optische telescopen of ze aanwijzingen zien voor exoplaneten, en ze speuren in de radiostraling naar patronen. In de toekomst willen de onderzoekers de SKA-telescopen gebruiken. Deze telescopen zijn gepland voor 2029. 
→ Oorspronkelijk persbericht

30 augustus 2021
Van de duizenden exoplaneten die in ons Melkwegstelsel zijn ontdekt, bevinden de meeste zich op minder dan een paar duizend lichtjaar van de aarde. Ons sterrenstelsel is echter meer dan 100.000 lichtjaar groot, waardoor het moeilijk is om de verspreiding van planeten hierbinnen te onderzoeken. Maar nu heeft een onderzoeksteam een manier gevonden om deze hindernis te overwinnen. Bij het onderzoek, waarvan de resultaten in de Astrophysical Journal Letters zijn gepubliceerd, hebben astronomen van de Universiteit van Osaka en NASA een combinatie van waarnemingen en modellen gebruikt om te bepalen hoe de kans op het voorkomen van planeten varieert met de afstand tot het Melkwegcentrum. De gebruikte waarnemingen zijn gebaseerd op een verschijnsel dat gravitationele microlensing wordt genoemd. Daarbij fungeren objecten zoals planeten als ‘lenzen’, die het licht van verre sterren afbuigen en versterken. Dit effect kan worden gebruikt om koude Jupiter- en Neptunus-achtige planeten door het hele Melkwegstelsel – van de galactische schijf tot in het centrale deel van ons sterrenstelsel – op te sporen. Gravitationele microlensing is momenteel de enige manier om de verspreiding van planeten in het Melkwegstelsel te onderzoeken. Maar tot nu toe is er weinig over bekend, vooral omdat het problematisch is om de afstanden te meten van planeten die meer dan 10.000 lichtjaar van ons verwijderd zijn. Om dit probleem te omzeilen, hebben de onderzoekers in plaats daarvan gekeken naar de verdeling van een grootheid die de relatieve beweging van de lens en de verre lichtbron bij planetaire microlensing beschrijft. Door de waargenomen verdeling te vergelijken met de verdeling die is voorspeld door een galactisch model, kon het onderzoeksteam afleiden hoe de exoplaneten over ons Melkwegstelsel verdeeld moet zijn. De resultaten laten zien dat de verdeling van planeten niet sterk afhankelijk is van de afstand tot het Melkwegcentrum. Koude planeten die in wijde banen om hun sterren draaien lijken overal in ons sterrenstelsel voor te komen – ook in het ‘dichtbevolkte’ centrum, waarvan lang is gedacht dat planeten daar schaars zouden zijn. (EE)
→ Cold planets exist throughout the galaxy, even in the galactic bulge

26 augustus 2021
Astronomen hebben een nieuwe klasse van exoplaneten geïdentificeerd die weliswaar sterk verschillen van de onze, maar die desondanks leven kunnen voortbrengen. Deze zogeheten ‘hyceaanse’ planeten – hete oceaanwerelden met waterstofrijke atmosferen – zouden weleens talrijker en beter waarneembaar kunnen zijn dan aarde-achtige planeten (The Astrophysical Journal, 26 augustus). De zoektocht naar buitenaards leven is doorgaans gericht op exoplaneten die qua grootte, massa, temperatuur en atmosferische samenstelling vergelijkbaar zijn met de aarde. Astronomen van de Universiteit van Cambridge (VK) denken echter dat hyceaanse planeten een veelbelovend alternatief zijn. Volgens hen zou het binnen twee tot drie jaar kunnen lukken om biosignaturen – moleculaire aanwijzingen voor het bestaan van leven – op planeten van dit type aan te tonen. Sinds bijna dertig jaar geleden de eerste exoplaneet werd geïdentificeerd, zijn er duizenden planeten buiten ons zonnestelsel opgespoord. Het overgrote deel daarvan zijn planeten die qua afmetingen tussen de aarde en Neptunus in zitten. Deze ‘superaardes’ of ‘mini-Neptunussen’ kunnen overwegend rotsachtige planeten zijn of ijsreuzen met een waterstofrijke atmosfeer, of iets daartussenin. De meeste mini-Neptunussen zijn meer dan anderhalf keer zo groot als de aarde. Ze zijn kleiner dan Neptunus, maar te groot om een rotsachtig inwendige te hebben zoals de aarde. Eerdere onderzoeken van dit soort planeten hebben uitgewezen dat de druk en temperatuur onder hun waterstofrijke atmosferen te hoog zouden zijn om leven te kunnen herbergen. Uit recent onderzoek van de mini-Neptunus K2-18b is echter gebleken dat deze planeten onder bepaalde omstandigheden wel degelijk ‘leefbaar’ kunnen zijn. Dat resultaat heeft geleid tot een meer gedetailleerde inventarisatie van combinaties van planeten en sterren waarbij biosignaturen waarneembaar kunnen worden ontdekt. Deze inventarisatie bracht de astronomen op het spoor van de hyceaanse planeten. Planeten van dit type zijn tot tweeënhalf keer zo groot als de aarde en hebben atmosferen waarin de temperaturen oplopen tot bijna 200 graden Celsius. Desondanks zijn ze gehuld in oceanen waarin micro-organismen kunnen gedijen. Planeten van dit kaliber zijn waarschijnlijk talrijker dan andere soorten exoplaneten, maar ze zijn nog lang niet zo gedetailleerd onderzocht. Vast staat al wel dat voor hen de ‘leefbare zone’ rond een ster in vergelijking met die van aarde-achtige planeten veel breder is. Dat betekent dat ze ook leven kunnen herbergen als ze zich op afstanden van hun ster bevinden waar aarde-achtige planeten al onleefbaar warm of koud zouden zijn. (EE)
→ New class of habitable exoplanets represent a big step forward in the search for life

6 augustus 2021
Supervlammen, extreme stralingsuitbarstingen van sterren, werden er tot nu toe van verdacht blijvende schade toe te brengen aan de atmosferen, en dus aan de leefbaarheid, van exoplaneten. Nieuw onderzoek wijst er echter op dat deze uitbarstingen slechts een beperkt risico opleveren voor planetenstelsels, omdat zij niet direct op de exoplaneten zijn gericht (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 5 augustus). Aan de hand van gegevens van de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS) hebben astronomen van het Leibniz Instituut voor Astrofysica Potsdam (AIP), in samenwerking met onderzoekers uit de VS en Spanje, grote supervlammen op jonge, kleine sterren onderzocht. Deze klasse van sterren, ook wel ‘rode dwergen’ genoemd, zijn koeler en lichter dan onze zon. Rond dit soort sterren zijn veel exoplaneten ontdekt. De vraag is echter of deze exoplaneten ‘leefbaar’ zijn, omdat rode dwergen actiever zijn dan onze zon en geregeld intense uitbarstingen van straling en energierijke deeltjes produceren. Deze supervlammen kunnen de atmosferen van nabije planeten aantasten of zelfs compleet vernietigen. Ekaterina Ilin, promovendus aan het AIP, en haar team hebben nu een methode ontwikkeld om te bepalen van welk deel van het steroppervlak de vlammen afkomstig zijn. Daarbij hebben ze ontdekt dat bij rode dwergsterren de hevigste uitbarstingen niet aan de evenaar ontstaan, maar bij de polen. Exoplaneten die in een baan om de evenaar van zo’n actieve ster cirkelen, zouden daarom grotendeels buiten het bereik van de supervlammen blijven. (EE)
→ Superflares: less harmful to exoplanets than previously thought

5 augustus 2021
Een team van astronomen is met behulp van de Very Large Telescope (VLT) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili meer te weten gekomen over de planeten rond de nabije ster L 98-59, die overeenkomsten vertonen met de binnenste planeten van ons zonnestelsel. Daaronder bevinden zich een planeet met half zo veel massa als Venus (de lichtste exoplaneet die ooit met de radiale-snelheidstechniek is gemeten), een oceaanwereld en een mogelijke planeet in de leefbare zone (Astronomy & Astrophysics, 5 augustus). Met behulp van de VLT kon het team vaststellen dat drie van de planeten wellicht water in hun inwendige of atmosfeer bevatten. De twee planeten die zich het dichtst bij de ster in het L 98-59-stelsel bevinden, zijn waarschijnlijk droog, maar kunnen kleine hoeveelheden water bevatten. De derde planeet zou voor wel dertig massaprocent uit water kunnen bestaan, wat kan betekenen dat het een oceaanwereld is. Bovendien ontdekten de astronomen een planeet in dit stelsel waarvan het bestaan nog niet bekend was, en hebben ze aanwijzingen gevonden voor een mogelijke vijfde planeet. Deze laatste bevindt zich in een zone op de juiste afstand van de ster om vloeibaar water op zijn oppervlak te laten bestaan. Het onderzoek betekent een technische doorbraak, omdat de astronomen met behulp van de radiale-snelheidsmethode hebben kunnen vaststellen dat de binnenste planeet in het stelsel slechts half zo zwaar is als Venus. Daarmee is het de lichtste exoplaneet die ooit met behulp van deze techniek is ‘gewogen’. Bij deze techniek wordt de schommelbeweging van de moederster gemeten die door de geringe zwaartekrachtsaantrekking van de om haar heen draaiende planeten wordt veroorzaakt. Drie van de planeten van L 98-59 zijn in 2019 voor het eerst gespot met NASA’s Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS). Deze satelliet maakt gebruik van een andere techniek – de zogeheten transitmethode – waarbij de dipjes in het licht van een ster worden gemeten die ontstaan wanneer een planeet voor die ster langstrekt. Van de planeten die zo worden opgespoord kunnen ook de afmetingen worden gemeten. Voor de bepaling van de massa’s van exoplaneten zijn echter radiale-snelheidsmetingen nodig. (EE)
→ Volledig persbericht

29 juli 2021
Astronomen hebben voor het eerst de rotaties gemeten van het planetenstelsel van de ster HR 8799. Het stelsel, bestaande uit vier ’Super-Jupiters’ – planeten die meer massa hebben dan de planeet Jupiter – bevindt zich op 129 lichtjaar van de aarde. De nieuwe metingen, die als een doorbraak worden gezien, zijn gedaan met een geavanceerde combinatie van een camera en spectrograaf, KPIC geheten, waarmee directe infraroodopnamen van exoplaneten kunnen worden gemaakt en de snelheden kunnen worden gemeten waarmee deze om hun as draaien. KPIC maakt deel uit van de Keck II-telescoop op de Mauna Kea (Hawaï). De metingen laten zien dat de twee buitenste planeten van HR 8799 met snelheden van minimaal 10 en 15 km/s (kilometer per seconde) om hun as draaien. Omdat niet bekend is onder welke hoek de rotatie-assen van de twee planeten staan, kunnen daaruit niet direct hun rotatietijden worden afgeleid. Voor beide planeten geldt dat de duur van een dag minimaal drie en maximaal 24 uur kan bedragen. Ter vergelijking: ‘onze’ planeet Jupiter heeft een rotatietijd van bijna tien uur. De rotatiesnelheid van de op een na binnenste planeet van HR 8799 bedraagt maximaal 14 uur; de rotatiesnelheid van de binnenste planeet kon niet worden vastgesteld. Metingen als deze moeten meer inzicht geven in de wijze waarop de vier planeten zijn gevormd. De snelheid waarmee een planeet om zijn as draait wordt namelijk bepaald door de hoeveelheid materie die hij tijdens hun ‘groeiproces’ heeft aangetrokken. Vermoed wordt dat het magnetische veld van een planeet er vervolgens voor zorgt dat zijn rotatie wordt afgeremd. Nadat de planeet volgroeid is en begint af te koelen, gaat hij weer sneller draaien. De metingen van de rotatiesnelheden van de buitenste planeten van HR 8799 suggereren dat lichtere planeten sneller ronddraaien, omdat ze minder hinder ondervinden van de magnetische afremming. Om daar meer zekerheid over te krijgen zullen echter ook de rotatiesnelheden van de binnenste planeten (nauwkeuriger) moeten worden gemeten. (EE)
→ HR 8799 Super-Jupiters’ Days Measured For The First Time

22 juli 2021
Een onderzoeksteam onder leiding van Myriam Benisty van de Universiteit van Grenoble, Frankrijk, en de Universiteit van Chili heeft, met behulp van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), voor het eerst een duidelijke stofrijke schijf rond een planeet buiten ons zonnestelsel gedetecteerd. De waarnemingen kunnen nieuw licht werpen op de vorming van planeten en manen in jonge stersystemen (The Astrophysical Journal Letters, 22 juli). De circumplanetaire schijf omringt de exoplaneet PDS 70c, een van de twee reusachtige, Jupiter-achtige planeten die om een ster op bijna 400 lichtjaar afstand draaien. Astronomen hadden al eerder aanwijzingen gevonden voor het bestaan van een ‘maan-vormende’ schijf rond deze exoplaneet, maar omdat ze de schijf niet duidelijk konden onderscheiden van zijn omgeving, konden ze het bestaan ervan niet bevestigen – tot nu toe dan. De andere planeet, PDS 70b, lijkt geen circumplanetaire schijf te hebben. Dat wijst erop dat al het stof in zijn omgeving is opgemaakt door buurplaneet PDS 70c. Ook hebben de astronomen met behulp van ALMA ontdekt dat de diameter van de circumplanetaire schijf ongeveer gelijk is aan de afstand van onze zon tot de aarde. Hij bevat genoeg massa om drie satellieten ter grootte van onze maan te vormen. Planeten ontstaan in de stoffige schijven rond jonge sterren. Tijdens hun ‘groei’ veroorzaken ze holtes in de circumstellaire schijf doordat ze materiaal opslokken. Tijdens dit proces kan een planeet zijn eigen circumplanetaire schijf ontwikkelen, die bijdraagt ​​aan de groei van de planeet door de hoeveelheid materiaal die erop valt te reguleren. Tegelijkertijd kunnen het gas en stof in de cirkelvormige schijf samenklonteren tot steeds grotere brokstukken, wat uiteindelijk tot de vorming van manen leidt. (EE)
→ Volledig persbericht

21 juli 2021
Als er ooit leven wordt ontdekt op planeten die om witte dwergsterren draaien, dan moet dat vrijwel zeker zijn ontstaan nadat deze sterren hun laatste adem uitbliezen. Dat blijkt uit onderzoek onder leiding van Dimitri Veras van de Universiteit van Warwick (VK), waarbij de gevolgen zijn onderzocht van de intense sterrenwinden die tijdens de eindstadia van sterren vrijkomen. De resultaten zijn gepubliceerd in de Monthly Notices of the Royal Astronomical Society en worden gepresenteerd tijdens de virtuele National Astronomy Meeting (NAM 2021). Alle sterren raken uiteindelijk door de voorraad waterstof heen waarmee ze de fusiereacties in hun kernen in stand houden. Over ongeveer vijf miljard jaar zal de kern van onze zon daardoor samentrekken en heter worden. En in reactie daarop zullen haar buitenlagen sterk opzwellen en afkoelen. Onze ster verandert dan in een ‘rode reus’ met een middellijn van tientallen miljoenen kilometers en zal de binnenste planeten van ons zonnestelsel opslokken. Tegelijkertijd zal zij zoveel massa verliezen dat haar zwaartekrachtsaantrekking afneemt en de overgebleven planeten zich van haar verwijderen. Tijdens dit rodereuzenstadium is de zogeheten zonnewind veel krachtiger en wisselvalliger dan nu. Samen met collega Aline Vidotto van Trinity College Dublin (Ierland) heeft Veras onderzocht wat een en ander betekent voor de planeten van sterren van uiteenlopende massa’s. Hun model laat zien hoe de veranderlijke dichtheid en snelheid van de sterrenwind, in combinatie met de wijder wordende planeetbanen, ervoor zal zorgen dat het magnetische veld van een planeet afwisselend krimpt en uitdijt. Dat maakt het heel moeilijk voor de planeet om dit beschermende ‘schild’ in stand te houden. Daarbij komt nog dat de ‘leefbare zone’ rond de ster tijdens deze fase steeds verder naar buiten opschuift. In ons zonnestelsel zou deze zelfs voorbij de baan van de planeet Neptunus komen te liggen. De overgebleven planeten schuiven weliswaar ook naar buiten op, maar lang niet snel genoeg om de verplaatsing van de leefbare zone bij te benen. Uiteindelijk stoot een rode reus al zijn buitenlagen af, waardoor een compacte, hete witte dwergster overblijft. Deze uitgeputte sterren produceren geen sterrenwind, en vormen dus geen gevaar (meer) voor hun planeten. Volgens de astronomen is het echter onwaarschijnlijk dat het eventuele leven op de planeten zo lang kan standhouden. Wel is het denkbaar dat zich op planeten binnen de leefbare zone van de uiteindelijke witte dwerg mettertijd nieuw leven ontwikkelt. Daar is tijd genoeg voor, want witte dwergsterren kunnen miljarden jaren min of meer stabiel blijven. (EE)
→ Planetary shields will buckle under stellar winds from their dying stars

14 juli 2021
Het is Nederlandse astronomen als eersten ter wereld gelukt om isotopen te ontwaren in de dampkring van een exoplaneet. Het gaat hierbij om verschillende vormen van koolstof in gasreusplaneet TYC 8998-760-1 b op 300 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Vlieg. Het zwakke signaal is gemeten met ESO’s Very Large Telescope in Chili en lijkt erop te duiden dat de planeet relatief rijk is aan koolstof-13. De sterrenkundigen vermoeden dat dit komt doordat de planeet op grote afstand van haar moederster is gevormd (Nature, 15 juli). Isotopen zijn atomen van hetzelfde chemische element, die verschillende aantallen neutronen in hun kern hebben. Zo heeft koolstof naast zes protonen meestal zes neutronen (koolstof-12), maar soms ook zeven (koolstof-13) of acht (koolstof-14). Dit verandert weinig aan de chemische eigenschappen van de koolstof, maar isotopen worden op een andere manier gevormd en reageren vaak net wat anders op de heersende omstandigheden. Isotopen worden daarom op veel verschillende onderzoeksterreinen gebruikt: van het opsporen van hart- en vaatziekten of kanker en het onderzoeken van klimaatverandering tot het bepalen van de ouderdom van fossielen en gesteenten. De sterrenkundigen van onder meer de Universiteit Leiden en de Universiteit van Amsterdam konden koolstof-13 onderscheiden van koolstof-12 omdat het straling absorbeert bij net iets andere kleuren. De sterrenkundigen hadden verwacht dat ongeveer een op de zeventig koolstofatomen koolstof-13 zou zijn, maar bij deze planeet lijkt dat twee keer zoveel. Het idee is nu dat het hoge gehalte aan koolstof-13 ontstond tijdens de vorming van de exoplaneet. ‘De planeet staat meer dan honderdvijftig keer verder weg van haar moederster dan onze aarde van onze zon. Op zo’n grote afstand kan misschien ijs ontstaan met meer koolstof-13, waardoor we dit nu in de planeetatmosfeer terugzien’, aldus medeateur Paul Mollière, voorheen postdoc in Leiden, nu werkzaam aan het Max-Planck-Institut für Astronomie in Heidelberg, Duitsland. 
→ Volledig persbericht

9 juli 2021
Planeten met een schuine rotatieas, zoals de aarde, zijn beter in staat om complex leven te ontwikkelen. Tot deze conclusie komt een team van wetenschappers op basis van een model waarmee onderzocht kan worden welke omstandigheden bevorderlijk zijn voor de ‘leefbaarheid’ van een planeet. De resultaten van dit door NASA bekostigde onderzoek worden gepresenteerd tijdens de virtuele Goldschmidt-conferentie voor geochemie, die momenteel plaatsvindt. Al sinds de ontdekking van de eerste exoplaneet (een planeet die om een andere ster dan de zon draait) in 1992 zoeken wetenschappers naar werelden waar leven mogelijk kan zijn. Aangenomen wordt dat om geschikt te zijn voor basaal leven een exoplaneet zich op precies de juiste afstand van zijn ster – in diens zogeheten leefbare zone – moet bevinden, zodat er vloeibaar water op zijn oppervlak kan bestaan. Voor meer geavanceerd leven zijn andere factoren van belang, met name de aanwezigheid van zuurstof in de atmosfeer. Zuurstof speelt een cruciale rol bij de ademhaling, het chemische proces dat de stofwisseling van de meeste complexe levende wezens op onze planeet aandrijft. Sommige basale levensvormen produceren zuurstof in kleine hoeveelheden, maar voor meer complexe levensvormen, zoals planten en dieren, is zuurstof van cruciaal belang. Een onderzoeksteam onder leiding van planeetwetenschapper Stephanie Olson (Purdue University) heeft nu een geavanceerd model ontwikkeld voor de omstandigheden die ertoe hebben geleid dat de primitieve levensvormen op de jonge aarde zuurstof konden produceren. In het model kunnen allerlei variabelen worden ingesteld, zoals de daglengte, de dikte van de atmosfeer en de verdeling van land en water. De wetenschappers ontdekten dat een langere daglengte, een hogere luchtdruk en het ontstaan van de continenten stuk voor stuk kunnen hebben bijgedragen aan het verhogen van de zuurstofproductie. Maar het meest verrassende resultaat was dat ook de stand van de rotatieas een heel belangrijke factor is. Het model laat zien dat een gematigd schuine rotatieas de productie van zuurstof in de oceanen – en daarmee ook het ontstaan van complexere levensvormen – vergroot. (EE)
→ Goldilocks planets ‘with a tilt’ may develop more complex life

6 juli 2021
Er is intrigerend bewijs gevonden voor het bestaan van een populatie van vrij rondzwervende planeten – eenzame planeten die niet gebonden zijn aan een moederster. De resultaten omvatten vier nieuwe ontdekkingen die in overeenstemming zijn met planeten die ongeveer net zoveel massa hebben als de aarde (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 6 juli). Bij het onderzoek, onder leiding van Iain McDonald van de Universiteit van Manchester (VK), is gebruik gemaakt van gegevens die in 2016 zijn verkregen tijdens de K2-missie van NASA-ruimtetelescoop Kepler. Tijdens deze twee maanden durende waarneemcampagne nam Kepler om het half uur een dichtbevolkt veld van miljoenen sterren nabij het centrum van onze Melkweg waar, om zogeheten microlens-gebeurtenissen te ontdekken. Een microlens-gebeurtenis ontstaat wanneer het licht van een verre ster wordt afgebogen en versterkt door het zwaartekrachtsveld van een zich meer op de voorgrond bevindend object. Dat laatste kan een ster zijn, maar ook een planeet. Het onderzoeksteam heeft 27 kortdurende kandidaat-microlenssignalen ontdekt waarvan de tijdsduur varieerde van een uur tot tien dagen. Veel van deze signalen waren eerder al opgemerkt in gegevens die gelijktijdig met telescopen op aarde waren verkregen. De vier kortste gebeurtenissen zijn echter nieuwe ontdekkingen die consistent zijn met planeten met een vergelijkbare massa als de aarde. De vier microlensgebeurtenissen vertonen geen begeleidend langer signaal zoals dat wordt verwacht van een moederster. Dat betekent dat ze kunnen zijn veroorzaakt door solitaire planeten. Dergelijke planeten zijn mogelijk gewoon ontstaan bij een ster, en door zwaartekrachtsinteracties met naburige zwaardere planeten uit hun stelsel weggeslingerd. Kepler was niet ontworpen om planeten met behulp van ‘microlensing’ op te sporen, noch om de extreem dichte stervelden van het centrale deel van Melkweg te bestuderen. Dit betekende dat er nieuwe datareductietechnieken moesten worden ontwikkeld om de gewenste signalen binnen de Kepler-dataset op te sporen. (EE)
→ Kepler telescope glimpses population of free-floating planet

28 juni 2021
Bij het maken van opnamen van de betrekkelijk nabije zonachtige ster Nu2 Lupi met behulp van de Europese CHEOPS-satelliet hebben astronomen drie planeetovergangen waargenomen in plaats van de twee waarop was gerekend. De derde planeetovergang werd veroorzaakt door de buitenste planeet van de ster, waarvan tot nu toe niet bekend was dat hij vanaf de aarde gezien periodiek voor zijn ster langs schuift (Nature Astronomy, 28 juni). Nu2 Lupi staat op een afstand van bijna vijftig lichtjaar in het sterrenbeeld Wolf. In 2011 werden, met behulp van de HARPS-spectrograaf van de 3,6-meter telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in het noorden van Chili, drie planeten bij deze ster opgespoord. Dat gebeurde aan de hand van de schommelbewegingen die de planeten bij hun ster veroorzaken. Sinds 2020 was al bekend dat de twee binnenste planeten van Nu2 Lupi niet alleen hun ster aan het schommelen brengen, maar vanaf de aarde gezien ook met tussenpozen van respectievelijk 12 en 28 dagen voor hun ster langs schuiven. Dat resulteert in regelmatig optredenden dipjes in de helderheid van de ster, die de astronomen nu ook met CHEOPS wilden vastleggen. Bij toeval werd daarbij ontdekt dat ook de buitenste planeet, die een omlooptijd van ruim 107 dagen heeft, periodiek voor zijn ster langs schuift. Dat kwam als een verrassing, omdat de kans op planeetovergangen afneemt naarmate een planeet verder van zijn ster verwijderd is. Door de gegevens van HARPS en CHEOPS met elkaar te combineren, hebben astronomen nu een nauwkeurig beeld van het planetenstelsel van Nu2 Lupi verkregen. De binnenste planeet is ruim anderhalf keer zo groot als de aarde en heeft bijna vijf keer zoveel massa. Dat wijst erop dat hij rotsachtig van aard is. De middelste planeet is bijna drie keer groot als de aarde en heeft elf keer zoveel massa. Daaruit leiden de astronomen af dat deze grotendeels uit water en gas bestaat, net als de planeet Neptunus in ons eigen zonnestelsel. De buitenste planeet van Nu2 Lupi blijkt ruim tweeënhalf keer zo groot te zijn als de aarde en bijna negen keer zoveel massa te hebben. Ook dat wijst op een Neptunus-achtig karakter. Dat van alledrie de planeten overgangen waarneembaar zijn betekent dat hun omloopbanen vrijwel in hetzelfde vlak liggen. (EE)
→ Unique exoplanet photobombs CHEOPS study of nearby star system

23 juni 2021
Wetenschappers van de Cornell-universiteit en het American Museum of Natural History hebben – binnen de relatief kleine afstand van 326 lichtjaar – ruim tweeduizend stersystemen geïdentificeerd van waaruit onze aarde kan zijn opgespoord doordat deze voor de zon langs schoof (Nature, 23 juni). Bij hun onderzoek hebben de astronomen gebruik gemaakt van de posities en bewegingen van sterren zoals die zijn gemeten met de Europese astrometrische satelliet Gaia. Met behulp van deze meetgegevens is bepaald welke sterren in onze kosmische achtertuin zodanig zijn gepositioneerd dat een eventuele waarnemer ter plaatse regelmatige helderheidsdipjes bij onze zon zou waarnemen die door overgangen of ‘transits’ van de aarde worden veroorzaakt. Doordat de sterren van ons Melkwegstelsel zich ten opzichte van elkaar verplaatsen, treden deze ‘aarde-overgangen’ slechts gedurende beperkte tijd op. Op tijdschalen van enkele duizenden jaren komen er steeds sterren bij van waaruit dat het geval is, en vallen andere juist af. Van zeven van de ruim tweeduizend aangewezen sterren is bekend dat er een of meer planeten omheen cirkelen. Theoretisch zouden daar aanwezige buitenaardse astronomen aan het zonlicht dat de aarde weerkaatst kunnen zien dat onze planeet een atmosfeer heeft en bewoond is. Een daarvan is Ross 128, een rode dwergster in het sterrenbeeld Maagd op ongeveer elf lichtjaar afstand. Rond deze ster cirkelt een planeet die bijna twee keer zo groot is als de aarde. De eventuele bewoners van deze exoplaneet hebben ruim tweeduizend jaar de kans gehad om transits van onze aarde waar te nemen. Over 1642 jaar zullen de eventuele bewoners van het zeven planeten tellende Trappist-1-systeem dat voorrecht ruim tweeduizend jaar lang hebben. (EE)
→ Life in these star-systems could have spotted Earth

9 juni 2021
Een internationaal onderzoeksteam heeft een nieuwe gematigd warme exoplaneet ontdekt die waarschijnlijk omgeven is door een substantiële atmosfeer. De planeet, met de aanduiding TOI-1231 b, cirkelt om een rode dwergster op ongeveer 90 lichtjaar van de aarde en heeft een omlooptijd van 24 dagen (The Astronomical Journal, 9 juni). TOI-1231 b is ontdekt door de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS) en nader onderzocht met de Magellan Clay-telescoop op Las Campanas in Chili. TESS spoort exoplaneten op door (relatief) nabije sterren te onderzoeken op regelmatig optredende helderheidsdipjes, zoals die worden veroorzaakt door planeten die – vanaf de aarde gezien – voor hun ster langs schuiven. De Magellan Clay-telescoop is uitgerust met een geavanceerd spectrograaf waarmee kan worden gemeten of een ster een regelmatige schommelbeweging vertoont. De moederster van TOI-1231 b blijkt zowel helderheidsdipjes als een schommelbeweging te vertonen. Daardoor konden niet alleen de grootte en de omlooptijd van de planeet worden gemeten, maar ook diens massa. De meetgegevens laten zien dat TOI-1231 b ietsje kleiner is dan de planeet Neptunus, maar ruwweg dezelfde dichtheid heeft. Dat doet vermoeden dat deze ‘sub-Neptunus’ omgeven is door een omvangrijke atmosfeer. Hoewel TOI-1231 b zich acht keer zo dicht bij zijn moederster bevindt als de aarde bij de zon, is zijn temperatuur vergelijkbaar met die van onze planeet. Dat komt doordat de ster veel kleiner en koeler is dan de zon. Al met al leent de planeet zich goed voor atmosfeeronderzoek. Met ruimtetelescopen als Hubble en diens opvolger de JWST hopen de onderzoekers te kunnen vaststellen of de atmosfeer van TOI-1231 b waterdamp bevat of dat deze grotendeels uit lichte gassen als waterstof en helium bestaat. (EE)
→ Scientists discover new exoplanet with an atmosphere ripe for study

27 mei 2021
Astronomen van het Institute for Astronomy (IfA) van de Universiteit van Hawaï hebben een groot onderzoek afgerond dat tot doel had om vast te stellen hoe bijzonder ons zonnestelsel is in vergelijking met andere planetenstelsels. Met behulp van de Keck-telescopen op Mauna Kea hebben ze dertig jaar lang onderzocht hoe ver de (gasrijke) reuzenplaneten in deze stelsels van hun moedersterren verwijderd zijn. In ons zonnestelsel bevinden de gasreuzen – Jupiter en Saturnus – zich in het koude buitengebied, terwijl de kleinere planeten dichter bij de zon te vinden zijn. Onze aarde bevindt zich in de relatief warme ‘leefbare’ zone, op 1 astronomische eenheid (AE) van de zon. Jupiter is ongeveer 5 AE van de zon verwijderd en Saturnus 9 AE. (1 AE komt overeen met 150 miljoen kilometer.) De planetaire volkstelling – de zogeheten California Legacy Survey – laat zien dat de gasreuzen in andere planetenstelsels doorgaans op 1 tot 10 AE van hun moederster te vinden zijn. Dat komt dus aardig overeen met de situatie in ons eigen zonnestelsel. Op grotere afstanden van sterren worden maar zelden gasplaneten van het kaliber Jupiter of Saturnus aangetroffen. Bij hun onderzoek hebben de astronomen 719 willekeurig geselecteerde zonachtige sterren gedurende meer dan dertig jaar waargenomen. Daarbij zijn 177 planeten (her)ontdekt. De onderzochte planeten hebben massa’s die uiteenlopen van een honderdste tot twintig Jupiter-massa’s. Op het eerste gezicht lijkt ons zonnestelsel dus niet echt uitzonderlijk te zijn. Onzeker is nog wel in hoeverre andere planetenstelsels ook ‘ijsreuzen’ zoals Uranus en Neptunus bevatten. De survey was niet ‘gevoelig’ genoeg om zulke planeten op te sporen. Of ons zonnestelsel ook in dit opzicht ‘normaal’ is, zal dus nog moeten blijken. (EE)
→ 30-Year Stellar Survey Cracks Mysteries Of Galaxy’s Giant Planets

18 mei 2021
De planeet die om de nabije Ster van Barnard zou cirkelen, bestaat waarschijnlijk niet. Tot die conclusie komt een team van astronomen, onder leiding van Jack Rubin van de Universiteit van Californië in Irvine, op basis van waarnemingen met de 10-meter Hobby-Eberley-telescoop. Dat er om de Ster van Barnard een planeet zou draaien, was gebaseerd op meetgegevens van de HARPS-spectrograaf van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili, die in 2018 zijn gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Nature. Deze gegevens wezen erop dat de ster een subtiele schommelbeweging vertoonde, die verklaarbaar was als er een planeet met drie keer zoveel massa als de aarde in een wijde baan om de ster cirkelde. De vermeende planeet zou een omlooptijd hebben van 233 dagen. Aan het bestaan van die ‘superaarde’ werd jarenlang nauwelijks getwijfeld, behalve dan door het Californische team, dat de Ster van Barnard sinds 2018 in de gaten houdt met de spectrograaf van de Hobby-Eberley-telescoop. Met dat instrument kon de gemeten periodiciteit niet worden gereproduceerd. Een nadere inspectie van de in 2018 gepubliceerde gegevens heeft nu laten zien dat de 233-daagse periodiciteit alleen optrad in de periode 2011-2013 – niet in de jaren ervoor en erna. In een artikel dat binnenkort in The Astronomical Journal zal verschijnen komen Lubin en zijn collega’s dan ook tot de conclusie het betreffende signaal niet door een om de ster cirkelende planeet kan zijn veroorzaakt. Volgens de astronomen is het veel waarschijnlijker dat de variaties in het spectrum van de Ster van Barnard werden veroorzaakt door ‘stervlekken’ – stellaire activiteit die vergelijkbaar is met de zonnevlekken op onze zon. Dat baseren ze op drie verschillende modellen voor het Barnard-systeem: eentje met een planeet met een omlooptijd van 233 dagen, eentje met een planeet plus een aanvullend signaal van de activiteit van de ster en eentje zonder planeet, maar uitsluitend met stellaire activiteit. Dat laatste model blijkt de meetgegevens na 2013 het best te kunnen verklaren. (EE)
→ Astronomers Disprove Planet Orbiting Nearby Barnard’s Star

10 mei 2021
Een internationaal team van onderzoekers onder leiding van Alice Booth (Universiteit Leiden) heeft methanol-ijs ontdekt in het warme gedeelte van een planeetvormende schijf. Het methanol kan daar niet ontstaan zijn en moet uit de koude gaswolken komen waaruit de ster en de schijf zijn gevormd. Het methanol is dus als het ware overgeërfd. Als dat gemeengoed is, kan daarmee het ontstaan van leven elders een vliegende start krijgen (Nature Astronomy, 10 mei). Methanol, CH3OH, is een van de simpelste complexe moleculen. Het molecuul wordt door astronomen gezien als een voorloper van het ontstaan van leven, omdat er bijvoorbeeld aminozuren en eiwitten uit gevormd kunnen worden. Onderzoekers hadden eerder al methanol aangetoond in een koude planeetvormende schijf rond een nabije ster, in kometen en in de koude gaswolken waaruit sterren ontstaan. Nu is voor het eerst een groot reservoir methanol ontdekt in een warm gedeelte van een planeetvormende schijf. Dat reservoir van methanol kan niet in de warme schijf zelf zijn gevormd, omdat dat chemisch onmogelijk is. De onderzoekers vermoeden dan ook dat het methanol-ijs al aanwezig was op de stofdeeltjes in de koude gaswolk waaruit de ster en de schijf zijn ontstaan. De onderzoekers deden hun waarnemingen aan de planeetvormende schijf rond de veel bestudeerde ster HD 100546. Deze schijf en ster zijn zo’n 10 miljoen jaar oud en bevinden zich op ongeveer 360 lichtjaar van de aarde in de richting van het zuidelijke sterrenbeeld Vlieg. De onderzoekers gebruikten voor hun waarnemingen de ALMA-telescopen, hoog in de Chileense Andes. De astronomen waren eigenlijk op zoek naar het eenvoudige molecuul zwavelmonoxide, maar ontdekten tot hun verrassing ook methanollijnen in de spectra. In de toekomst hopen de onderzoekers meer gegevens te verzamelen zodat de methanollijnen nog scherper worden. Ook gaan ze zoeken naar complexere zuurstofhoudende moleculen zoals dimethylether (C2H6O), methylformiaat (C2H4O2) en aceetaldehyde (C2H4O). Van deze moleculen, die ook in kometen en gaswolken voorkomen, wordt aangenomen dat ze mede aan de basis staan van prebiotisch materiaal. 
→ Volledig persbericht

3 mei 2021
Leven gedijt bij een stabiele temperatuur. Die wordt op Aarde gewaarborgd door de koolstofcyclus. Wetenschappers van SRON, VU en de RUG hebben nu een model ontwikkeld dat voor exoplaneten voorspelt of er een koolstofcyclus aanwezig is, mits de massa, grootte van de kern en hoeveelheid CO2 bekend zijn (Astronomy & Astrophysics op 3 mei). Bij de zoektocht naar leven op planeten buiten ons zonnestelsel hebben astronomen niet de luxe om foto’s te maken en te kijken wat er zich daar zoal afspeelt. Onze telescopen halen daarvoor lang niet de vereiste resolutie: exoplaneten zijn simpelweg te klein en te ver weg. Een planeetatmosfeer laat echter een schat aan informatie achter in het sterlicht dat erdoorheen gaat, in de vorm van een spectrum. De spectrale resolutie van onze telescopen is wel ruim voldoende om die te ontrafelen. Zo komen we alsnog te weten welke stoffen aanwezig zijn in de atmosferen van exoplaneten. Bij de zoektocht naar leven is CO2 erg interessant, vanwege de dempende rol die de koolstofcyclus bij opwarming en afkoeling speelt. Onze aarde heeft dankzij die cyclus altijd een leefbare temperatuur gehouden, terwijl de zon de afgelopen miljarden jaren twintig procent helderder is geworden. Wetenschappers van SRON, RUG en de VU hebben nu een model ontwikkeld dat de massa en de grootte van de kern van een exoplaneet koppelt aan de hoeveelheid CO2 in diens atmosfeer, mits er een koolstofcyclus is. Dus als we met een telescoop die drie factoren te weten komen, vertelt het model ons of de betreffende exoplaneet een koolstofcyclus heeft. De massa en kern van een planeet zijn van belang, omdat ze een sterk effect hebben op de beweging van aardplaten, die een sleutelrol speelt bij de koolstofcyclus. De koolstofcyclus heeft een dempende invloed op temperatuurveranderingen doordat een planeet meer CO2 opneemt als het warmer wordt, wat leidt tot minder broeikaseffect [NB: Dit proces werkt veel te langzaam om de menselijke CO2-uitstoot van de afgelopen eeuwen bij te benen]. Bij afkoeling gebeurt het omgekeerde. De eerste stap in de cyclus is verwering, waarbij gesteenten met CO2 en regenwater reageren tot bicarbonaat (HCO3). Dit wordt op de zeebodem afgezet als carbonaatgesteente (CaCO3), terwijl een klein deel van de koolstof als restproduct oplost in het zeewater. Bewegende aardplaten transporteren het carbonaatgesteente vervolgens naar de mantel. Vulkanen brengen de CO2 die uit dat gesteente komt daarna weer terug in de atmosfeer. 
→ Volledig persbericht

19 april 2021
Een team van sterrenkundigen onder leiding van wetenschappers van de Universiteit Leiden en de Universiteit van Amsterdam heeft via directe beeldvorming een reuzenplaneet ontdekt op enorme afstand van een zon-achtige ster. Waarom die planeet zo zwaar is en hoe die daar verzeild is geraakt, is nog een raadsel. De onderzoekers publiceren hun bevindingen binnenkort in het vakblad Astronomy & Astrophysics. Het gaat om de planeet YSES 2b op zo’n 360 lichtjaar afstand van de aarde in de richting van het zuidelijke sterrenbeeld Vlieg. De gasplaneet is zes keer zo zwaar als Jupiter, de grootste planeet in ons zonnestelsel. De nieuw ontdekte planeet staat maar liefst 110 keer verder van zijn ster dan dat onze aarde van de zon staat (of 20 keer de afstand zon-Jupiter). De bijbehorende ster is pas 14 miljoen jaar oud en lijkt op onze zon in haar kinderjaren. De grote afstand tussen planeet en ster stelt de astronomen voor een raadsel, omdat het eigenlijk niet past in de twee gangbare modellen voor de vorming van grote gasplaneten. Als de planeet namelijk op zijn huidige plek ver van de ster zou zijn gegroeid via accretie, dan is hij te zwaar omdat op grote afstand van een ster er te weinig materiaal is om een grote planeet te maken. Maar als de planeet ontstond door zogeheten gravitationele instabiliteit in de planeetvormende schijf, dan is hij weer te licht. Wat nog wel kan, is dat de planeet dichtbij de ster is ontstaan via accretie en daarna naar buiten is gemigreerd. Voor zo’n migratie is de invloed van de zwaartekracht van een tweede planeet nodig en die hebben de onderzoekers nog niet gevonden. De onderzoekers willen de omgeving van de bijzondere planeet en zijn ster de komende tijd dan ook nader onderzoeken en hopen dan meer te weten te komen over deze reusachtige gasplaneet. Ook gaan ze verder op zoek naar andere gasplaneten rond jonge, zonachtige sterren. Voor het direct in beeld brengen van aardachtige planeten rond zonachtige sterren zijn de huidige telescopen nog niet goed genoeg. 
→ Volledig persbericht

7 april 2021
De in 1999 ontdekte exoplaneet HD 209458b is sinds zijn ontstaan dichter naar zijn moederster toe gemigreerd. Dat blijkt uit een analyse van de atmosfeer van de planeet door een internationaal onderzoeksteam onder leiding van Paolo Giacobbe van de Sterrenwacht van Turijn (Italië). De resultaten van de analyse zijn in het tijdschrift Nature gepubliceerd. HD 209458b was de eerste exoplaneet die met behulp van de zogeheten transitmethode is opgespoord. Hij schuift vanaf de aarde gezien met vaste tussenpozen voor zijn ster langs, waardoor laatstgenoemde regelmatige helderheidsdipjes vertoont. Tijdens zo’n transit of planeetovergang schijnt een deel van het sterlicht door de atmosfeer van HD 209458b heen. Daarbij wordt dit licht geabsorbeerd op golflengten die karakteristiek zijn voor de verschillende gassen die in de planeetatmosfeer aanwezig zijn. Met behulp van de Telescopio Nazionale Galileo, een 3,5-meter telescoop op het Spaanse eiland La Palma, heeft het team van Giacobbe in totaal zes verschillende gassen in de atmosfeer van HD 209458b weten aan te tonen: waterstofcyanide, methaan, ammoniak, acetyleen, koolstofmonoxide en water. Het grote aandeel aan koolstofhoudende verbindingen wijst erop dat de atmosfeer ongeveer net zoveel koolstof als zuurstof bevat. Dicht bij een ster zijn de temperaturen dermate heet dat een groot deel van de zuurstof van een planeet-in-wording als bestanddeel van waterdamp in diens atmosfeer blijft. Bij planeten die op grotere afstanden worden gevormd condenseert water tot ijs, en raakt het opgesloten in de planeetkern. Daardoor ontstaat een atmosfeer die voor een belangrijk deel uit koolstofhoudende moleculen bestaat. Dat laatste lijkt bij HD 209458b te zijn gebeurd en daaruit leiden de astronomen af dat deze planeet niet op zijn huidige plek – op slechts 7 miljoen kilometer van zijn ster – kan zijn gevormd. In dat geval zou zijn atmosfeer tweemaal zoveel zuurstof als koolstof hebben bevat. Het onderzoeksresultaat bevestigt het al bestaande vermoeden dat de hete Jupiter-achtige planeten die in de nabijheid van veel sterren zijn aangetroffen veel verder daarvandaan zijn geboren – ruwweg op de afstanden waar in ons eigen zonnestelsel de grote gasplaneten Jupiter en Saturnus te vinden zijn. (EE)
→ First transiting exoplanet’s ‘chemical fingerprint’ reveals its distant birthplace

12 maart 2021
Astronomen hebben voor het eerst aanwijzingen gevonden voor een exoplaneet die zijn oorspronkelijke atmosfeer is kwijtgeraakt en vervolgens via vulkanische activiteit een nieuwe atmosfeer heeft gevormd. De planeet, GJ 1132 b, is ongeveer net zo oud als de aarde en heeft ook een vergelijkbare grootte en dichtheid. GJ 1132b draait in een ellipsvormige baan op geringe afstand om een rode dwergster op 41 lichtjaar van de aarde, die ooit is begonnen als een kleine, hete ster. Vermoed wordt dat GJ 1132 b toen nog een forse gasplaneet was, een zogeheten sub-Neptunus, omgeven door een dikke atmosfeer van waterstof- en heliumgas. Onder invloed van de intense straling van zijn jonge moederster moet hij deze atmosfeer al snel zijn kwijtgeraakt, waarna slechts een rotsachtige kern ter grootte van de aarde achterbleef. Tot verrassing van de astronomen wijzen nieuwe waarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop er echter op dat GJ 1132b nog steeds iets van een atmosfeer heeft. Op basis van de waarnemingen en computermodellen komen de wetenschappers tot de conclusie dat de huidige atmosfeer bestaat uit onder meer moleculaire waterstof, methaan en een ‘smog’ van koolwaterstoffen. Ze denken dat niet alle waterstof van de oorspronkelijke atmosfeer is ontsnapt, maar deels is geabsorbeerd door de mantel van gesmolten magma van de planeet en nu geleidelijk weer vrijkomt via vulkanische processen. Die vulkanische activiteit zou te danken zijn aan het feit dat GJ 1132 b een ellipsbaan doorloopt, waardoor de afstand tot zijn moederster sterk varieert. Ook draait er nog minstens één andere planeet om de ster, die eveneens aan GJ 1132 b trekt. Als gevolg hiervan wordt de planeet voortdurend ‘gekneed’ en blijft zijn mantel vloeibaar. Iets vergelijkbaar is aan de hand met de Jupitermaan Io, die vulkanisch actief is ten gevolge van het krachtenspel tussen hem, zijn moederplaneet en enkele naburige manen. Volgens de astronomen brengt het hete inwendige van GJ 1132 b met zich mee dat zijn korst heel dun is, waardoor er gemakkelijk barsten kunnen ontstaan. Daardoor zouden er geregeld gassen uit zijn inwendige kunnen ontsnappen. (EE)
→ Distant Planet May Be On Its Second Atmosphere

8 maart 2021
Amerikaanse astronomen hebben een aanwijzing gevonden dat er om de ster Wega, een van de helderste sterren aan onze nachthemel, een hete massarijke planeet cirkelt (The Astronomical Journal, 2 maart). Wega is de helderste ster van het sterrenbeeld Lier en heeft ongeveer tweemaal zoveel massa als onze zon. De ster is relatief jong en bevindt zich op een afstand van slechts 25 lichtjaar. Acht jaar geleden bleek uit gegevens van de ruimtetelescopen Herschel en Spitzer dat Wega is omgeven door een gordel van planetaire ‘bouwstenen’ én een wijdere gordel van ijsachtig materiaal. Het vermoeden bestond dat zich tussen beide gordels een of meer planeten zouden kunnen bevinden. Dat laatste is nog steeds denkbaar, maar de mogelijke planeet die nu bij Wega lijkt te zijn opgespoord bevindt zich veel dichter bij de ster. Zijn bestaan wordt afgeleid uit het feit dat Wega een subtiele schommelbeweging lijkt te vertonen. De schommeling is – met de nodige moeite – opgemerkt in spectrografische gegevens die over een periode van tien jaar zijn verzameld door de Fred Lawrence Whipple Observatory in Arizona. Als de ontdekking standhoudt, zou de planeet in slechts tweeënhalve dag om Wega cirkelen. Zijn afstand tot de ster bedraagt in dat geval nog geen 7 miljoen kilometer, wat zou resulteren in een oppervlaktetemperatuur van maar liefst 3000 graden Celsius. Dat is ruimschoots heet genoeg om ijzer te doen smelten. Uit de grootte van de schommelbeweging van Wega wordt afgeleid dat de massa van de mogelijke planeet ergens tussen die van Neptunus en Jupiter in ligt. Het zou dus gaan om een ‘hete Neptunus’ of een ‘hete Jupiter’. Op zo’n geringe afstand van Wega zou de planeet sterk opgezwollen moeten zijn. Of er ook werkelijk een ziedend hete planeet om Wega draait, zal uit verder onderzoek moeten blijken. Volgens de astronomen zou zo’n omvangrijke hete planeet in het nabij-infrarood helder genoeg kunnen zijn om rechtstreeks waarneembaar te zijn. (EE)
→ A Giant, Sizzling Planet May be Orbiting the Star Vega

4 maart 2021
Een team van astronomen, onder leiding van Trifon Trifonov van het Max-Planck-Institut für Astronomie (Duitsland), heeft een hete rotsachtige planeet ontdekt die om de slechts 26 lichtjaar verre rode dwergster Gliese 486 cirkelt (Science, 4 maart). Hoewel de planeet, met de aanduiding Gliese 486b, zich dicht bij zijn moederster bevindt, heeft hij mogelijk een restant van zijn oorspronkelijke atmosfeer behouden. Dat maakt hem tot een interessant onderzoeksobject voor de volgende generatie van telescopen op aarde en in de ruimte. De afgelopen 25 jaar hebben astronomen duizenden planeten bij andere sterren ontdekt. Slechts een klein deel van deze ‘exoplaneten’ vertoont overeenkomsten met de aarde. Dat leiden astronomen af uit de massa’s, afmetingen en dichtheden van deze objecten. Over hun eventuele atmosferen is echter vrijwel niets bekend. Dat geldt ook voor de nu ontdekte planeet, die tot de ‘superaardes’ behoort. Gliese 486b heeft bijna drie keer zoveel massa als onze eigen planeet en is dertig procent groter. Dat resulteert in een gemiddelde dichtheid die vergelijkbaar is met die van Venus en de aarde. Het grote verschil met laatstgenoemde planeten is dat Gliese 486b op een afstand van slechts 2,5 miljoen kilometer om zijn ster draait, waardoor een jaar op de planeet maar anderhalve aardse dag duurt. Hoewel die ster veel koeler is en minder fel straalt dan onze zon, resulteert dit in een oppervlaktetemperatuur van ongeveer 430 °C. In dat opzicht lijkt de planeet dus meer op Venus dan de aarde. Berekeningen wijzen erop dat hij niet zo’n dichte atmosfeer kan hebben als onze buurtplaneet, maar mogelijk wel een ijlere atmosfeer. Om daar zekerheid over te krijgen, zullen astronomen echter geduld moeten hebben. Voor de noodzakelijke metingen zijn ze afhankelijk van de nog in aanbouw zijnde Extreme Large Telescope van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili en de JWST-ruimtetelescoop, die in oktober van dit jaar wordt gelanceerd. (EE)
→ A blazing nearby super-Earth

16 februari 2021
Een planetenstelsel op bijna 900 lichtjaar afstand blijkt te bestaan uit twee planeten die om een zonachtige ster cirkelen die zelf de andere kant op draait (Proceedings of the National Academy of Sciences, 15 februari). Dit is in strijd met het gangbare idee dat de evenaar van een ster min of meer samenvalt met het baanvlak van haar planeten, omdat zij allemaal uit één en dezelfde draaiende wolk van moleculair gas zijn ontstaan. Bij gevolg zou de ster dezelfde kant op moeten draaien als de om haar heen wentelende planeten. Maar het K2-290-stelsel houdt zich niet aan deze regel. Het K2-290-stelsel bestaat uit drie sterren. Om een daarvan, K2-290 A, draaien twee forse planeten. Simon Albrecht van de Universiteit van Aarhus (Denemarken) en zijn collega’s hebben vastgesteld dat de rotatie-as van K2-290 A een hoek van ongeveer 124 graden maakt met het baanvlak van haar planeten. Dat betekent dat de ster ten opzichte van deze planeten in feite in tegengestelde richting ronddraait. Ter vergelijking: de rotatie-as van onze zon staat onder een hoek van slechts zes graden. Het is niet voor het eerst dat zo’n ‘tegendraads’ planetenstelsel is ontdekt. Een mogelijke verklaring voor het bestaan van zulke stelsels kan zijn dat er tijdens hun vorming turbulenties zijn opgetreden die de onderlinge oriëntaties van ster en planeten heeft verstoord. Maar K2-290 is wel een uniek geval, omdat de banen van de twee planeten netjes samenvallen. Albrecht en zijn medewerkers zoeken de verklaring daarvoor in het gegeven dat er in het K2-290-stelsel meer dan één ster aanwezig is. Computersimulaties laten zien dat de zwaartekrachtsinteracties met een andere ster ertoe kunnen leiden dat de protoplanetaire schijf rond een jonge ster – de schijf van gas en stof waarin zich later planeten kunnen vormen – sterk gaat kantelen. Kortom: we mogen er niet van uitgaan dat planetenstelsels-in-wording altijd (min of meer) in het evenaarsvlak van hun ster liggen. (EE)
→ A backward-spinning star with two coplanar orbiting planets in a multi stellar system

11 februari 2021
Astronomen van de Universiteit van Warwick (VK) hebben restanten van planeetkorsten ontdekt in de atmosferen van vier nabije witte dwergsterren. Vermoedelijk betreft het materiaal van rotsachtige planeten die om de witte dwergen hebben gecirkeld, toen deze nog normale sterren waren (Nature Astronomy, 11 februari). Het Britse team ontdekte het bijzondere viertal in gegevens van de Europese ruimtetelescoop Gaia en van de Sloan Digital Sky Survey. De spectra van de witte dwergen vertonen absorptielijnen die aan de elementen lithium, kalium, natrium en calcium toebehoren. De onderlinge verhoudingen waarin deze elementen in de atmosferen van de dwergsterren voorkomen, stemmen overeen met die in de korsten van rotsachtige planeten zoals de aarde en Mars, als je deze zodanig zou verhitten dat ze verdampen en een paar miljoen jaar lang vermengd zijn met de buitenste gaslagen van de ster. Het is niet voor het eerst dat ‘planeetresten’ in de atmosferen van witte dwergsterren zijn aangetroffen, maar tot nu toe ging het daarbij om materiaal dat waarschijnlijk uit de dieper gelegen mantel of kern van een planeet afkomstig was. Lithium en kalium worden gezien als goede indicatoren van korstmateriaal: in mantel of kern komen deze elementen niet veel voor. De buitenste lagen van de onderzochte witte dwergen bevatten tot wel 300.000 gigaton aan rotsachtig puin, waaronder 60 gigaton lithium en 3000 gigaton aan kalium. Volgens de astronomen zou het gaan om materiaal dat afkomstig is van planeten die onder invloed van de getijdenkrachten van hun ster zijn verbrokkeld. Witte dwergsterren zijn de compacte restanten van sterren die al hun nucleaire brandstof hebben verbruikt, maar nog miljarden jaren lang blijven nagloeien. De vier onderzochte witte dwergen raakten mogelijk al 10 miljard jaar geleden uitgeput en behoren tot de oudste die in ons Melkwegstelsel zijn aangetroffen. (EE)
→ Vaporised crusts of Earth-like planets found in dying stars

10 februari 2021
Astronomen hebben een nieuwe techniek ontwikkeld om opnamen te maken van exoplaneten bij nabije sterren. Dat heeft mogelijk een interessante ontdekking opgeleverd: een planeet in de leefbare zone rond de ster Alfa Centauri A. Het rechtstreeks ‘fotograferen’ van planeten buiten ons zonnestelsel is uiterst moeilijk. In vergelijking met hun moederster zijn exoplaneten uitermate lichtzwakke objecten. Daarom is het tot nu toe alleen gelukt om forse exoplaneten op grote afstand van hun ster vast te leggen. De planeten waar astronomen het meest in geïnteresseerd zijn – objecten op ‘aangename’ afstanden van een zonachtige ster – bleven buiten schot. In een publicatie in Nature Communication beschrijft een team onder leiding van Kevin Wagner van de Universiteit van Arizona (VS) nu echter een methode die de detectie van zulke exoplaneten tien keer zo gemakkelijk maakt. De astronomen hebben een systeem ontwikkeld waarmee langdurige opnamen in het mid-infrarood worden gemaakt – het golflengtegebied waar exoplaneten in de leefbare zone rond hun ster op hun helderst zijn. Dit golflengtegebied werd tot nu toe gemeden, omdat hemel, camera en telescoop eveneens infraroodstraling produceren. Bij hun waarnemingen hebben Wagner en zijn team gebruik gemaakt van de Europese Very Large Telescope (VLT) in het noorden van Chili. Met deze telescoop keken ze naar het meest nabije stersysteem: dat van Alfa Centauri. Dit stelsel bestaat uit twee sterren – Alfa Centauri A en B – die ongeveer net zo groot zijn als de zon en om elkaar wentelen. Op grote afstand van dit tweetal bevindt zich nog de veel kleinere en koelere ster Proxima. Deze laatste vertoont een schommelbeweging die erop wijst dat er een niet al te zware planeet omheen draait. Maar bij de sterren A en B was nog geen betrouwbare indicatie van eventuele planeten waargenomen. Om de gevoeligheid van het telescoopsysteem te vergroten, gebruikten de astronomen een adaptief optisch systeem, dat beeldverstoringen ten gevolge van turbulenties in de aardatmosfeer corrigeert. Ook werd gebruik gemaakt van een klein masker waarmee het licht van ster A of B kon worden afgeschermd. Om de naaste omgevingen van beide sterren tegelijk te kunnen verkennen, werd met tussenpozen van een tiende seconde afwisselend naar de ene of de andere ster gekeken. Door opeenvolgende beelden van elkaar af te trekken kon de ‘infraroodruis’ van camera en telescoop uit de opnamen worden verwijderd. En door meerdere (gecorrigeerde) opnamen bij elkaar op te tellen, werd de beeldruis nog verder onderdrukt. Het Alfa Centauri-stelsel is op die manier in de loop van een maand bijna honderd uur lang waargenomen, wat meer dan vijf miljoen opnamen heeft opgeleverd. Dat resulteerde in een ‘opgeschoonde’ foto waarop een nog onbekende lichtbron te zien is, die de aanduiding C1 heeft gekregen. C1 zou een exoplaneet ter grootte van Neptunus of Saturnus kunnen zijn die ongeveer net zo ver van ster A verwijderd is als de aarde van de zon. De astronomen benadrukken echter dat ze nog allerminst zeker zijn van het bestaan van deze planeet. Het zou ook heel goed een instrumenteel artefact kunnen zijn. Het team wil daarom over een paar jaar nog eens naar het Alfa Centauri-stelsel kijken. Als C1 inderdaad een object is dat om ster A cirkelt, moet hij tegen die tijd een stuk zijn opgeschoven in zijn baan. (EE)
→ A new way to look for life-sustaining planets

3 februari 2021
Een van de eigenschappen die een planeet geschikt maakt voor leven is de aanwezigheid van een weersysteem. Exoplaneten staan te ver weg om zoiets te zien, maar astronomen kunnen wel zoeken naar stoffen in de atmosfeer die een weersysteem mogelijk maken. Onderzoekers van SRON en de RUG hebben nu op exoplaneet WASP-31b een indicatie gevonden voor chroomhydride, dat bij de betreffende temperatuur en druk op de grens zit tussen vloeistof en gas (Astronomy & Astrophysics, 3 februari). Terwijl ruimtesondes de planeten en manen rond onze zon afspeuren naar buitenaards leven, zijn er in ons Melkwegstelsel nog eens honderden miljarden andere sterren waarvan het merendeel waarschijnlijk ook omringd is door planeten. Die zogenoemde exoplaneten zijn te ver weg om naartoe te reizen, maar we kunnen ze wel bestuderen met onze telescopen. Hoewel de ruimtelijke resolutie meestal onvoldoende is om een exoplaneet in beeld te brengen, kunnen astronomen alsnog veel informatie halen uit de vingerafdrukken die hun atmosfeer achterlaat in het licht van de moederster. Sterrenkundigen leiden uit die vingerafdrukken (zogeheten transmissiespectra) af welke stoffen er in de atmosfeer van een exoplaneet zitten. Vooralsnog is dit soort onderzoek echter beperkt tot reuzenplaneten die dichtbij hun ster staan, zogenaamde hete Jupiters. Deze planeten zijn te heet om leven te verwachten, maar kunnen ons al veel leren over de werking van mogelijke weersystemen. Een onderzoeksteam van SRON Netherlands Institute for Space Research en Rijksuniversiteit Groningen heeft nu een hint gevonden van een stof die op het randje zit tussen vloeistof en gas. Eerste auteur Marrick Braam en zijn collega's vonden via Hubble-data indicaties van chroomhydride (CrH) in de atmosfeer van exoplaneet WASP-31b. Dat is een hete reuzenplaneet met een temperatuur van ongeveer 1.200 °C in de schemerzone tussen dag en nacht, de plek waar het sterlicht door de atmosfeer naar de aarde vliegt. En dat is toevallig rond de temperatuur waarop chroomhydride overgaat van vloeibaar naar gas bij de betreffende druk in de buitenlagen van de planeet, vergelijkbaar met de omstandigheden voor water op aarde.
→ Volledig persbericht

28 januari 2021
Een team van astronomen, onder leiding van Nicolas Kurtovic van het Max-Planck-Institut für Astronomie in Heidelberg (Duitsland), heeft ringachtige structuren ontdekt in de schijven rond jonge, zeer lichte sterren. Dat wijst erop dat zich hier planeten aan het vormen zijn, al is daar niet veel tijd voor. Tot nu toe hebben astronomen ongeveer 4400 planeten bij andere sterren dan onze zon ontdekt. Deze populatie geeft echter geen evenwichtig beeld van de planetenstelsels in ons Melkwegstelsel. Slechts ongeveer tien procent van de bekende exoplaneten cirkelen om zogeheten rode dwergen, terwijl deze maar liefst driekwart van alle sterren in de Melkweg vertegenwoordigen. Rode dwergen zijn de lichtste, kleinste en koelste van alle sterren. En doordat ze in vergelijking met de meeste sterren met planeten zo weinig licht uitstralen, laten ze zich maar moeilijk onderzoeken. Een en ander heeft ertoe geleid dat astronomen maar weinig weten over de processen die tot de vorming van planeten in de schijven van gas en stof rond jonge rode dwergen leiden. Om daar verandering in te brengen hebben Kurtovic en zijn collega’s de schijven rond zes jonge sterren met minstens vijf keer zo weinig massa als onze zon onderzocht. Daarbij is gebruik gemaakt van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), een netwerk van radiotelescopen in het noorden van Chili die tezamen één grote telescoop vormen. De helft van de onderzochte schijven vertoont ringachtige structuren van stof die zich uitstrekken tot op vijftig à negentig astronomische eenheden van hun ster (1 AE – de gemiddelde afstand zon-aarde – staat gelijk aan 150 miljoen kilometer). Qua vorm lijken de schijven verrassend veel op die rond veel massarijkere jongere sterren, waarbij het ontstaan van zulke ringen wordt toegeschreven aan de vorming van reuzenplaneten die stof en gas opvegen terwijl ze om hun ster cirkelen. De overige drie schijven vertonen geen ringstructuren, maar dat hoeft niet te betekenen dat ze ontbreken: waarschijnlijk zijn de ALMA-beelden niet scherp genoeg om ze te kunnen onderscheiden. Hoe dan ook bevatten de schijven rond de waargenomen sterren genoeg materiaal om de vorming van planeten mogelijk te maken. Een probleem is wel dat het stof rond lichte sterren veel sneller naar binnen spiraalt, en uiteindelijk in de nabijheid van de centrale ster verdampt, dan dat rond zwaardere sterren. Er is daardoor veel minder tijd voor de vorming van planetaire ‘bouwstenen’. Of dat ook betekent dat planeten bij rode dwergsterren per definitie schaarser zijn dan bij zwaardere sterren, kan op basis van deze kleine steekproef nog niet worden geconcludeerd. (EE)
→ Peering inside the birthplaces of planets orbiting the smallest stars

25 januari 2021
Met behulp van een combinatie van telescopen, waaronder de Very Large Telescope (VLT) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO), hebben astronomen een stelsel van zes exoplaneten ontdekt, waarvan er vijf in een bijzonder ritme om hun moederster cirkelen. De onderzoekers denken dat het stelsel belangrijke aanwijzingen kan verschaffen over de manier waarop planeten, waaronder die in ons eigen zonnestelsel, ontstaan en evolueren (Astronomy & Astrophysics, 25 januari). De eerste keer dat het onderzoeksteam TOI-178 – een ster op ongeveer 200 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Sculptor (Beeldhouwer) – waarnam, dachten de wetenschappers dat ze twee planeten hadden ontdekt die in dezelfde baan om de ster draaiden. Maar bij nadere inspectie bleek het iets heel anders te zijn. Het nieuwe onderzoek heeft uitgewezen dat het stelsel zes planeten telt en dat deze, op de binnenste planeet na, zijn verstrikt in een ritmische dans. Met andere woorden: ze zijn in resonantie. Dit betekent dat er telkens terugkerende patronen te zien zijn in de bewegingen van de planeten rond de ster, waarbij sommige planeten om de paar omlopen op één lijn komen te staan. Een vergelijkbare resonantie is waarneembaar bij drie van de manen van de planeet Jupiter: Io, Europa en Ganymedes. De binnenste van de drie voltooit vier volledige omlopen om Jupiter in de tijd dat de buitenste, Ganymedes, er één volbrengt, en twee omlopen in de tijd dat Europa er één voltooit. De vijf buitenste planeten van het TOI-178-stelsel volgen een veel ingewikkeldere resonantieketen, een van de langste die tot nu toe bij een planetenstelsel zijn ontdekt. Waar de drie Jupitermanen in een resonantie van 4:2:1 verkeren, vormen de vijf buitenste planeten van TOI-178 een keten van 18:9:6:4:3. In de tijd dat de tweede planeet vanaf de ster (de eerste in de resonantieketen) achttien omlopen volbrengt, volbrengt de derde planeet vanaf de ster (tweede in de keten) er negen, enzovoort. Het is zelfs zo dat de wetenschappers aanvankelijk slechts vijf planeten in het stelsel hadden ontdekt, en de zesde planeet pas wisten op te sporen toen ze op basis van dit resonantie-ritme hadden berekend waar deze extra planeet zich tijdens hun volgende waarnemingssessie zou moeten bevinden. Deze dans van resonerende planeten is meer dan een curiositeit: hij verschaft informatie op het verleden van dit stelsel. Als het stelsel eerder in zijn bestaan duidelijk verstoord zou zijn geweest, bijvoorbeeld door een grote inslag, zou deze kwetsbare configuratie van banen dit niet hebben overleefd. Waar de rangschikking van de planeetbanen netjes geordend is, zijn de dichtheden van de planeten veel minder op elkaar afgestemd. Het lijkt erop dat een planeet met de dichtheid van de aarde wordt gevolgd door een heel ‘donzige’ planeet met de halve dichtheid van Neptunus, en die weer door een planeet met de dichtheid van Neptunus. In ons eigen zonnestelsel zijn de planeten wel netjes op dichtheid gesorteerd: de rotsachtige dichtere planeten bevinden zich dicht bij de centrale ster (de zon), de gasplaneten met lage dichtheid verder naar buiten. Het contrast tussen de ritmische harmonie van de baanbewegingen en de wanordelijke dichtheden laat zich volgens de onderzoekers niet gemakkelijk verklaren. (EE) 
→ Volledig persbericht

22 januari 2021
Nieuw onderzoek wijst erop dat de zeven rotsachtige planeten van de ster TRAPPIST-1 vrijwel dezelfde dichtheid hebben. Dat wijst erop dat ze ook qua samenstelling veel op elkaar lijken (Planetary Science Journal, 22 januari). Het planetenstelsel van de slechts 40 lichtjaar verre ster TRAPPIST-1 is in 2016 ontdekt met de Transiting Planets and Planetesimals Small Telescope (TRAPPIST) in Chili. Het is het grootste volledig uit min of meer aarde-achtige planeten bestaande planetenstelsel dat we kennen. Sinds haar ontdekking is deze bijzondere familie van planeten met tal van telescopen op aarde en in de ruimte onderzocht, waaronder NASA-ruimtetelescoop Spitzer. Totdat Spitzer in januari 2020 uit bedrijf werd genomen, heeft deze meer dan duizend uur gerichte waarnemingen van TRAPPIST-1 gedaan. Deze waarnemingen zijn nu gebruikt om de massa’s en afmetingen – en daarmee ook de dichtheden – van de zeven planeten nauwkeuriger te berekenen. Daarbij is gebleken dat de planeten nog meer op elkaar lijken dan al werd vermoed. Dat de dichtheden van de planeten van TRAPPIST-1 dicht bij elkaar liggen, kan betekenen dat ze vergelijkbare hoeveelheden ijzer, zuurstof, magnesium en silicium bevatten. Maar omdat hun dichtheden ongeveer acht procent lager zijn dan die van de aarde, lijkt hun samenstelling wel duidelijk te verschillen van die van onze planeet. Om te onderzoeken of de geringere dichtheid te maken zou kunnen hebben met de aanwezigheid van water – en dan in veel grotere hoeveelheden dan op aarde – hebben planeetwetenschappers modelberekeningen gedaan van het inwendige en de atmosferen van de zeven planeten. Dit brengt hen tot de conclusie dat de drie planeten die zich het dichtst bij de ster TRAPPIST-1 bevinden waarschijnlijk geen water op hun oppervlak hebben. En de overige vier hebben niet meer dan een paar procent water, mogelijk in vloeibare vorm, op hun oppervlakken. Dat is hoe dan ook te weinig om hun lagere dichtheid te verklaren. Een andere verklaring voor de lagere dichtheid zou kunnen zijn dat de samenstelling van de zeven planeten lijkt op die van de aarde, maar dan met een aanzienlijk kleiner aandeel ijzer. Ook is het denkbaar de planeten minder ijzer bevatten en dat dit ijzer voor een belangrijk deel geoxideerd is. Ook dat resulteert in een lagere dichtheid. (EE)
→ TRAPPIST-1’s 7 Rocky Planets May Be Made of Similar Stuff

21 januari 2021
Een internationaal team van sterrenkundigen, onder leiding van Jozsef Varga (Universiteit Leiden), heeft een wervelwind van stof en gruis ontdekt in een baan rond een jonge ster. In het gruis is zich mogelijk een planeet aan het vormen. De bevindingen worden binnenkort gepubliceerd in het vakblad Astronomy & Astrophysics. De exoplaneet-in-wording draait in een nauwe baan om de ster HD 163296. Dat is een door astronomen veel bestudeerde jonge ster op ongeveer 330 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Boogschutter. Eerder al vonden sterrenkundigen aanwijzingen voor de vorming van drie grote exoplaneten in een wijde baan om de ster. Nu komt daar dus mogelijk een vierde planeet dichtbij de ster bij. De onderzoekers bestudeerden de ster tijdens vier nachten in maart en juni 2019. Ze hadden hun telescoop gericht op het binnenste deel van de schijf van stof en gruis die om de ster draait. De sterrenkundigen zagen een ring van warm, fijn stof op een afstand van de ster die te vergelijken is met de baan van Mercurius om onze zon. Opmerkelijk was dat een deel van de ring veel helderder, en dus heter, was dan de rest van de ring. Deze hete vlek leek in een maand een rondje te draaien om de ster. De astronomen vermoeden dat de hete vlek met warm, fijn stof een wervelwind in de schijf is waaruit een planeet kan worden gevormd. Ze kunnen hun vermoeden onderbouwen met simulaties. Terwijl in de rest van de schijf stof en gruis samenklontert, worden in de wervelwind de kiezels juist vermalen tot fijn stof. Dat fijne stof is zichtbaar in de hete vlek. De onderzoekers deden hun ontdekking met het nieuwe MATISSE-instrument. Dat instrument combineert en analyseert het licht van vier telescopen van de Very Large Telescope van de ESO-sterrenwacht op Cerro Paranal, in het noorden van Chili. Daardoor ontstaat een samengestelde telescoop met een virtuele diameter van 200 meter. Het MATISSE-instrument is speciaal gemaakt om infraroodstraling te analyseren. Die straling ontstaat als iets, bijvoorbeeld een planeet of stofschijf, warmte afgeeft. Het instrument wordt gekoeld zodat het niet zelf infraroodstraling uitzendt. Het gekoelde deel van MATISSE is gebouwd door de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA), in samenwerking met de Nederlandse industrie. 
→ Volledig persbericht

18 januari 2021
De kernmassa van de reusachtige exoplaneet WASP-107b is veel geringer dan nodig wordt geacht voor de ontwikkeling van een immens omhulsel van gas zoals planeten als Jupiter en Saturnus die vertonen. Deze intrigerende ontdekking onder leiding van astronomen van de Universiteit van Montreal (Canada) wijst erop dat zulke gasreuzen zich veel gemakkelijker kunnen vormen dan tot nu toe werd aangenomen (Astronomical Journal, 18 januari). Exoplaneet WASP-107b werd in 2017 ontdekt bij WASP 107, een ster op ongeveer 212 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Maagd. De planeet, die ongeveer net zo groot is als Jupiter, bevindt zich heel dicht bij zijn ster: hun onderlinge afstand is zestien keer zo klein als de afstand zon-aarde. Kort na zijn ontdekking werd geschat dat WASP-107b acht keer zo weinig massa heeft als Jupiter. Maar nieuwe waarnemingen van de schommelbeweging van moederster WASP-107, verricht met de Keck-telescoop op Hawaï, laten zien dat WASP-107b nóg minder om het lijf heeft: hij heeft tien keer zo weinig massa als Jupiter en behoort daarmee definitief tot de ‘suikerspin-planeten’. Modelberekeningen wijzen erop dat de vaste kern van de planeet hooguit vier keer zoveel massa heeft als de aarde. Dat zou betekenen dat de gasmantel van WASP-107b maar liefst 85 procent van zijn totale massa vertegenwoordigt. Ter vergelijking: bij de ongeveer even grote planeet Neptunus komt slechts ongeveer 10 procent van de massa voor rekening van de gaslaag. De grote vraag is nu hoe zo’n bescheiden ‘groeikern’ van vier aardmassa’s zoveel gas om zich heen heeft weten te verzamelen. Volgens de Canadese astronomen is de meest waarschijnlijke verklaring dat WASP-107b op grote afstand van zijn ster is ontstaan. Daar waren de temperaturen tijdens het vorming van de planeet laag genoeg om grote hoeveelheden gas aan te trekken. Vervolgens zou de planeet, bijvoorbeeld na interacties met naburige planeten, naar zijn huidige krappe omloopbaan zijn ‘gemigreerd’. De recente Keck-waarnemingen lijken inderdaad in deze richting te wijzen. Er is nu namelijk een tweede planeet bij WASP-107 ontdekt, die drie keer zoveel massa heeft als WASP-107b. De nieuwe planeet, WASP-107c, bevindt zich bovendien veel verder van de ster en doorloopt een sterk ellipsvormige baan. Dat laatste wijst erop dat het planetenstelsel een roerig verleden heeft gehad. (EE)
→ A ‘super-puff’ planet like no other

12 januari 2021
Het is eindelijk gelukt om het bestaan aan te tonen van de tweede kandidaat-planeet die in 2009 door de Kepler-ruimtetelescoop werd opgespoord. De potentiële planeet, die de aanduiding KOI-5Ab kreeg, raakte ondergesneeuwd onder de duizenden andere planeten die Kepler tot 2018 ontdekte. Astronomen hebben KOI-5Ab in 2014 nog wel bekeken met onder meer de Keck-telescoop op Hawaï, om aan te tonen dat KOI-5Ab om een ster cirkelt die deel uitmaakt van een systeem van drie sterren. Maar daarbij bleef onduidelijk of de helderheidsdips die Kepler had geregistreerd ook werkelijk door een planeet waren veroorzaakt of door een ‘stoorsignaal’ van een van de beide andere sterren. Dat het bestaan van KOI-5Ab nu alsnog kon worden bekrachtigd, is mede te danken aan Keplers ‘opvolger’, de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS), die in 2018 eveneens regelmatige helderheidsvariaties bij de ster KOI-5A registreerde. Maar ook toen bleef onduidelijk of deze door een planeet werden veroorzaakt. Astronoom David Ciardi van NASA’s Exoplanet Science Institute (NExScI) heeft daarom nog eens alle beschikbare observatiegegevens verzameld en geanalyseerd. En daarbij ontdekte hij in gegevens van de Keck-telescoop dat ster KOI-5A inderdaad de kleine schommelbeweging vertoont die optreedt wanneer er een planeet omheen draait. Planeet KOI-5Ab bestaat dus echt. Hij heeft ongeveer half zoveel massa als de planeet Saturnus. Op relatief geringe afstand van zijn moederster (A) cirkelt een van de andere sterren van het drievoudige stersysteem (B). De derde ster (C) doorloopt een wijdere baan om dit tweetal. Het is niet voor het eerst dat er een planeet in een meervoudig stersysteem is ontdekt. Maar het begint erop te lijken dat dit soort formaties vrij zeldzaam is. Dat kan ermee te maken hebben dat planeten bij enkelvoudige sterren gemakkelijker opspoorbaar zijn. Maar het is ook denkbaar dat het planeetvormingsproces bij meervoudige sterren moeizamer verloopt. (EE)
→ A Tale of Planetary Resurrection

12 januari 2021
Een internationaal team van sterrenkundigen onder leiding van Rob van Holstein (Universiteit Leiden) heeft na jaren speuren en de grenzen van een telescoop tarten, voor het eerst direct gepolariseerd licht opgevangen van een exoplaneet. Ze kunnen uit het licht afleiden dat er een schijf van stof en gas rond de exoplaneet draait waarin mogelijk manen gevormd worden. De onderzoekers publiceren hun bevindingen binnenkort in het vakblad Astronomy & Astrophysics. De ontdekking betreft exoplaneet DH Tau b. Dat is een zeer jonge planeet van slechts 2 miljoen jaar oud op 437 lichtjaar van de aarde in het sterrenbeeld Stier. Exoplaneet DH Tau b lijkt niet op onze aarde. De planeet is minstens elf keer zwaarder dan Jupiter, de zwaarste planeet in ons zonnestelsel. Ook staat de planeet tien keer verder van zijn ster dan onze verste planeet Neptunus. De planeet gloeit nog na van zijn ontstaan. Daardoor zendt hij warmte uit in de vorm van infraroodstraling. De onderzoekers ontdekten dat de infraroodstraling van de planeet gepolariseerd is. Dat betekent dat de lichtgolven in een voorkeursrichting trillen. En dat, zo denken de onderzoekers, komt doordat de infraroodstraling van de planeet wordt verstrooid door een schijf van stof en gas die om de planeet draait. In zo’n stofschijf kunnen manen ontstaan. Verder blijkt de schijf om de planeet een andere oriëntatie te hebben dan de schijf om de ster. Zo'n ‘schuine schijf’ wijst erop dat de planeet waarschijnlijk op grote afstand van de ster is gevormd. Dat gaat tegen de theorie in die zegt dat planeten dichtbij hun ster worden gevormd en dan naar buiten migreren. De astronomen gebruikten voor hun waarnemingen het SPHERE-instrument op de Very Large Telescope van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili. Dat instrument kan onder andere het overweldigende licht van de bijbehorende ster afschermen en van het overgebleven licht de polarisatie bepalen. 
→ Volledig persbericht

12 januari 2021
Astronomen van het Institute for Astronomy (IfA) van de Universiteit van Hawaï hebben ontdekt dat zogeheten sub-Neptunussen – exoplaneten die qua grootte tussen de aarde en de planeet Neptunus in zitten – in de loop van de miljarden jaren krimpen. Daarbij kunnen ze uiteindelijk van gedaante veranderen. De ontdekking is gebaseerd op gegevens van de Amerikaanse Kepler-satelliet en de Europese satelliet Gaia. Met de eerste zijn grote aantallen exoplaneten opgespoord, de tweede heeft nauwkeurige metingen gedaan van de afstanden van sterren. Deze afstandsinformatie is nodig om de fysieke afmetingen van sterren en hun planeten te kunnen bepalen. De grootte en kleur van een ster geven bovendien een indicatie van diens leeftijd. Met behulp van deze gegevens hebben de astronomen onderzocht in hoeverre de leeftijd van een ster bepalend is voor de planeten die om hem heen cirkelen. Daarbij bleek dat sommige planeten, met name wanneer ze meer dan 150 keer zoveel straling van hun ster ontvangen als de aarde van de zon, binnen een miljard jaar hun atmosfeer verliezen. Dat de omvang van een gasrijke planeet op deze manier afneemt, ligt voor de hand. Maar verrassend is wel dat ook heel oude planeten nog lijken te krimpen. Als gevolg daarvan kunnen sub-Neptunussen op tijdschalen van miljarden jaren in superaardes veranderen – rotsachtige exoplaneten die een slag groter zijn dan de aarde. (EE)
→ UH Astronomers Find Evidence for Planets Shrinking Over Billions of Years

12 januari 2021
Astronomen hebben een planeet ontdekt bij een van de oudste sterren van ons Melkwegstelsel. De exoplaneet is ongeveer vijftig procent groter dan de aarde en doet minder dan twaalf uur over één omloop om zijn ster. Door de geringe afstand tot zijn ster bedraagt de gemiddelde temperatuur aan het oppervlak van deze ‘superaarde’ bijna 2000 graden. Opvallend aan TOI-561b, zoals de planeet wordt genoemd, is zijn dichtheid. Die is ongeveer gelijk aan die van onze eigen planeet, maar is daarmee lager dan die voor andere planeten van dit type. Zijn ontdekkers hebben daar wel een plausibele verklaring voor: omdat de planeet (net als zijn ster) heel oud is, bevat hij waarschijnlijk relatief weinig zware elementen oftewel ‘metalen’. Deze elementen, die in het inwendige van sterren worden geproduceerd, kwamen pas later in de kosmische geschiedenis in grotere hoeveelheden beschikbaar. TOI-561b is een van oudste rotsachtige planeten die astronomen tot nu toe hebben opgespoord. Volgens zijn ontdekkers toont zijn bestaan aan dat de vorming van rotsachtige planeten al vrij kort na het ontstaan van de eerste sterren is begonnen. Naast TOI-561b draaien nog drie andere planeten om dezelfde ster. Dat zijn ‘sub-Neptunussen’ – kleine versies van de planeet Neptunus. Het planetenstelsel, ontdekt met behulp van de TESS-satelliet, is 280 lichtjaar van ons verwijderd. De ontdekking is gepresenteerd tijdens de 237ste (virtuele) bijeenkomst van de American Astronomical Society, die deze week plaatsvindt, en is geaccepteerd voor publicatie in de Astronomical Journal. (EE)
→ ‘Super Earth’ discovered near one of our galaxy’s oldest stars

22 december 2020
Astronomen die de hemel ‘afluisteren’ naar mogelijke radiosignalen van buitenaardse beschavingen hebben in het voorjaar van 2019 een opvallend signaal opgepikt dat uit de (globale) richting van de ster Proxima Centauri kwam. Proxima is met een afstand van iets meer dan vier lichtjaar de meest nabije buur van onze zon en heeft minstens twee planeten. Een wetenschappelijke publicatie over de ontdekking wordt in januari verwacht, maar het nieuws is al gelekt naar de Britse krant The Guardian. Het radiosignaal, met een frequentie van vrijwel exact 980 megahertz, is geregistreerd met de Parkes-radiotelescoop in Australië. De data die dit instrument heeft ontvangen zijn nog niet vrijgegeven – de analyse ervan is nog in volle gang. De Parkes-radiotelescoop doet mee aan het Breakthrough Listen-project dat is opgezet om kunstmatige radiosignalen van buiten ons zonnestelsel te ontdekken. Daarbij worden aan de lopende band ongewone signalen opgepikt, maar de meeste daarvan kunnen al snel in verband worden gebracht met aardse bronnen of met kosmische objecten waarvan al bekend is dat ze radiostraling produceren, zoals onze zon. De onderzoekers hebben voor zover bekend nog geen plausibele verklaring kunnen vinden voor het in 2019 geregistreerde signaal, dat sindsdien overigens niet meer is waargenomen. Maar zelfs als zo’n verklaring niet wordt gevonden, wordt het zeer onwaarschijnlijk geacht dat het radiosignaal, dat de aanduiding BLC1 heeft gekregen, van aliens afkomstig was. Ondertussen gonst het op internet natuurlijk van de speculaties en discussies. Wie meer wil weten over de technische aspecten van deze radiodetectie, kan onder meer terecht op het persoonlijke blog van de Amerikaanse astronoom Jason Wright. (EE)
→ Alien hunters detect mystery signal coming from the closest star system

16 december 2020
Bij waarnemingen met de grotendeels in Nederland gestationeerde LOFAR-radiotelescoop heeft een internationaal team van wetenschappers pulsen radiostraling geregistreerd die uit de richting van het sterrenbeeld Boötes komen. Het signaal is mogelijk veroorzaakt door de planeet van de ster Tau Boötis, maar helemaal zeker is dat nog niet (Astronomy & Astrophysics, 16 december). Het stelsel van Tau Boötis bestaat, voor zover bekend, uit een dubbelster en een (onleefbaar) hete planeet die zes keer zoveel massa heeft als de planeet Jupiter. De dubbelster bestaat uit een zonachtige ster en een rode dwergster die om elkaar cirkelen. Uit de sterkte en de zogeheten polarisatie van het waargenomen radiosignaal leiden de astronomen af dat het wordt veroorzaakt door het magnetische veld van de planeet. De eigenschappen komen namelijk overeen met theoretische voorspellingen, die zijn gebaseerd op de radiostraling van de planeet Jupiter in ons eigen zonnestelsel. Ook de stelsels van de sterren 55 Cancri en Upsilon Andromedae zijn onder de loep genomen, maar die vertonen geen opvallende uitbarstingen van radiostraling. Of de waargenomen radiogolven ook werkelijk van de planeet Tau Boötis b afkomstig zijn, staat nog niet helemaal vast. Het signaal is heel zwak, en er zijn vervolgwaarnemingen met andere radiotelescopen nodig om de oorzaak ervan te kunnen bevestigen. Het is overigens niet voor het eerst dat er radiogolven zijn waargenomen die in verband worden gebracht met een exoplaneet. In februari van dit jaar maakte een team onder leiding van Harish Vedantham van ASTRON (het Nederlands instituut voor radioastronomie) de ontdekking bekend van radiogolven die worden toegeschreven aan de wisselwerking tussen de rode dwergster GJ1151 en diens planeet. (EE)
→ Astronomers detect possible radio emission from exoplanet

11 december 2020
De grote exoplaneet die in 2013 bij de 336 lichtjaar verre dubbelster HD 106906 is ontdekt, beweegt in een extreem wijde baan om de beide sterren. Dat blijkt uit gegevens van de Hubble-ruimtetelescoop. Het is voor het eerst dat astronomen de beweging van een Jupiter-achtige planeet hebben gemeten die zich op zo’n grote afstand van zijn moedersterren en hun omringende schijf van ijzig puin bevindt. Deze puinschijf is vergelijkbaar met de Kuipergordel van ons eigen zonnestelsel, die voorbij de omloopbaan van de planeet Neptunus ligt. Er zijn aanwijzingen dat zich ook voorbij ‘onze’ Kuipergordel een planeet kan bevinden, maar die is nog steeds niet opgespoord. De planeet, met de aanduiding HD 106906 b, heeft naar schatting elf keer zoveel massa als Jupiter en werd zeven jaar geleden ontdekt met de Magellan Telescopes in het noorden van Chili. Toen kon de omvang van de omloopbaan van de planeet echter nog niet worden vastgesteld. Aan de hand van gearchiveerde gegevens van de Hubble-ruimtetelescoop is dat nu alsnog gelukt. De exoplaneet maakt deel uit van een stersysteem dat waarschijnlijk pas 15 miljoen jaar oud is. Zijn afstand tot de beide jonge sterren in het centrum van het stelsel is meer dan 730 keer zo groot als de afstand zon-aarde: bijna 68 miljard kilometer. Eén omloop van de planeet om de dubbelster duurt ongeveer 15.000 jaar. De vraag is hoe HD 106906 b in die wijde omloopbaan is beland. Op zo’n grote afstand van een jonge ster is normaal gesproken niet genoeg materie te vinden om zo’n kolos te kunnen vormen. De astronomen die de planeetbaan hebben vastgesteld denken dan ook dat de planeet veel dichter bij zijn ster is ontstaan. Daarna zou hij, ten gevolge van de afremmende werking van de gasschijf rond de dubbelster, in eerste instantie naar het tweetal toe zijn gespiraald. Door de zwaartekrachtseffecten van de twee om elkaar wentelende sterren zou hij vervolgens naar het buitengebied van het stelsel zijn geslingerd. (EE)
→ Hubble Pins Down Weird Exoplanet with Far-Flung Orbit

13 november 2020
Het Europese ruimteagentschap ESA heeft groen licht gegeven aan de nieuwe exoplaneet-verkenner Ariel. Ariel wordt de eerste missie die gewijd is aan het onderzoeken van de aard, vorming en evolutie van exoplaneten. De ruimtetelescoop zal ongeveer duizend planeten buiten ons zonnestelsel onder de loep nemen. Meer dan vijftig instituten uit zeventien landen hebben de afgelopen vijf jaar gewerkt aan het opstellen van de wetenschappelijke doelen en het ontwerpen van de instrumentatie van de Ariel-missie, die in 2029 van start moet gaan. Ariel of voluit ‘Atmospheric Remote-sensing Infrared Exoplanet Large-survey’ wordt de eerste ruimtetelescoop die specifiek ontworpen is voor het meten van de chemische samenstelling en atmosferische eigenschappen van exoplaneten. Daarbij zal een grote verscheidenheid aan planeten de revue passeren, maar de nadruk zal liggen op hete en warme planeten die op geringe afstanden om hun moederster cirkelen. Door specifiek naar hete te kijken, hopen astronomen meer inzicht te krijgen in het vormingsproces van planeten. Bij hogere temperaturen zullen meer exotische moleculen waarneembaar zijn voor Ariel, en kunnen zijn instrumenten de samenstelling van de planeetatmosferen beter meten. Dat levert dan ook weer informatie op over de samenstelling van de planeet zelf en van zijn ontstaansgeschiedenis. Ariel wordt uitgerust met een ongeveer 1 meter grote ovalen spiegel, waarmee zichtbaar licht en infraroodstraling van de verre planetenstelsels wordt opgevangen. Met behulp van een infraroodspectrometer wordt dit licht uiteengerafeld tot een spectrum, dat de chemische ‘vingerafdrukken’ bevat van de gassen die in de planeetatmosferen te vinden zijn. De nieuwe ruimtetelescoop zal niet in een baan om de aarde worden gebracht, maar om het zogeheten L2-punt gaan cirkelen. Deze ‘uitkijkpost’ ligt vanuit de zon gezien anderhalf miljoen kilometer achter de aarde. (EE)
→ The European Space Agency formally adopts Ariel, the exoplanet explorer

4 november 2020
Volgens wetenschappers van drie instituten in Canada en India kent de zeer hete exoplaneet K2-141b een bijzondere kringloop. In plaats van water verdampt er gesteente, dat elders weer ‘neerregent’. De kringloop gaat gepaard met supersonische winden met snelheden van meer dan 5000 km/uur. (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 4 november) K2-141b is een planeet van extremen. Hij cirkelt op zo’n kleine afstand om zijn moederster dat de temperatuur aan zijn dagzijde kan oplopen tot 3000 °C. Computersimulaties laten zien dat zich daardoor een misschien wel honderd kilometer diepe oceaan van gesmolten gesteente (magma) heeft gevormd. Tegelijkertijd zakken de temperaturen aan de nachtkant van de planeet tot meer dan 200 graden Celsius onder nul. Een en ander leidt ertoe dat elementen en mineralen die wij op aarde als vaste stoffen kennen – natrium, siliciummonoxide en siliciumdioxide – op K2-141b dezelfde rol vervullen als het water op aarde. Aan de dagzijde van de planeet verdampen ze, om aan de veel koudere nachtkant te condenseren en neer te regenen in de magma-oceaan. De computersimulaties wijzen erop dat de kringloop op K2-141b niet zo stabiel is als die op aarde. Het aan de nachtzijde neergeregende materiaal stroomt maar heel langzaam terug naar de dagzijde. Volgens de wetenschappers leidt dit ertoe dat de mineralogische samenstelling van zowel het oppervlak als de atmosfeer van de planeet geleidelijk verandert. K2-141b cirkelt om een ster die wat kleiner en koeler is dan onze zon. Het tweetal is ongeveer 200 lichtjaar van ons verwijderd. (EE)
→ Supersonic winds, rocky rains forecasted on lava planet

29 oktober 2020
Onder leiding van Poolse astronomen heeft een internationaal onderzoeksteam een ‘loslopende’ planeet in ons Melkwegstelsel ontdekt die vermoedelijk kleiner was dan de aarde. De planeet heeft zijn bestaan verraden doordat hij van ons uit gezien voor een verder weg staande ster langs schoof (Astrophysical Journal Letters, 29 oktober). Astronomen hebben de afgelopen 25 jaar meer dan vierduizend exoplaneten ontdekt – planeten buiten ons zonnestelsel. Hoewel deze planeten grote onderlinge verschillen vertonen, hebben ze één ding gemeen: ze draaien allemaal om een ster. De bestaande theorieën voor het ontstaan van planetenstelsels voorspellen echter dat er af en toe ook wel eens een planeet aan de greep van zijn moederster ontsnapt. Zo’n planeet zwerft vanaf dat moment rond tussen de sterren. De afgelopen jaren is het Poolse astronomen gelukt om enkele van die rondzwervende planeten op te sporen. Het nu ontdekte exemplaar – OGLE-2016-BLG-1928 – is de kleinste tot nu toe. Vrij rondzwervende planeten zenden praktisch geen straling uit en cirkelen per definitie ook niet om een ster. Hierdoor laten ze zich niet gemakkelijk vinden. Dat ze toch kunnen worden opgespoord is te danken aan een verschijnsel dat ‘gravitationele microlensing’ wordt genoemd. Het effect ontstaat wanneer een zwaar object (de ‘lens’) het licht van een helder achtergrondobject (de ‘bron’) afbuigt. Daarbij werkt de zwaartekracht van de lens als een vergrootglas, dat het licht van de bron (doorgaans een ster) versterkt. De kans dat je zo’n lenseffect bij toeval waarneemt, is heel klein. Daarvoor is het nodig dat de bron, de lens en de waarnemer precies op één lijn staan. De ‘pakkans’ kan echter worden vergroot door de helderheden van honderden miljoenen sterren tegelijk in de gaten te houden. En dat is precies wat bij de 28 jaar geleden door Poolse astronomen opgestarte OGLE-survey gebeurt. De duur van een microlensverschijnsel hangt af van de massa van het object dat als lens fungeert. Hoe ‘lichter’ de lens, des te korter duurt het microlensverschijnsel. Door de duur van het verschijnsel te meten, kan dus een schatting worden gemaakt van de massa van het lensobject. In het geval van OGLE-2016-BLG-1928 was de microlens slechts 42 minuten waarneembaar. Modelberekeningen laten zien dat de betreffende lens minder massa moet hebben gehad dan de aarde. Waarschijnlijk ging het om een planeet ter grootte van Mars. En omdat er rond de plek van het microlensverschijnsel geen ster te zien is, gaan de astronomen ervan uit dat het echt een loslopende planeet betrof. (EE)
→ An Earth-sized rogue planet discovered in the Milky Way

27 oktober 2020
Een internationaal onderzoeksteam heeft het spectrum geregistreerd van een ‘hete Neptunus’ – een forse gasplaneet die op geringe afstand om zijn moederster cirkelt. De planeet, met de aanduiding LTT9779b, is twee jaar geleden ontdekt door de NASA-satelliet TESS. Bij het nieuwe onderzoek is tevens gebruik gemaakt van infraroodgegevens van de ruimtetelescoop Spitzer (The Astrophysical Journal Letters, 1 november). LTT9779b draait om een zonachtige ster op 260 lichtjaar van de aarde. Hij is iets groter dan de planeet Neptunus en heeft een omlooptijd van slechts 19 uur. Dat betekent dat hij zich heel dicht bij zijn ster bevindt: hun onderlinge afstand bedraagt maar 2,5 miljoen kilometer. Hierdoor is de exoplaneet zo heet – de Spitzer-gegevens wijzen op een temperatuur van ongeveer 2000 graden Celsius – dat hij eigenlijk geen atmosfeer meer zou mogen hebben: die zou allang verdampt moeten zijn. Toch heeft LTT9779b wel degelijk een atmosfeer, en deze neemt zelfs minstens tien procent van de totale massa van de planeet voor zijn rekening. In het emissiespectrum van de planeet zijn aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van koolstofmonoxide, een molecuul dat ook in de atmosferen van de veel grotere en massarijkere ‘hete Jupiters’ is aangetroffen. Daarnaast lijkt LTT9779b onverwacht grote hoeveelheden zware elementen te bevatten. Dat is opmerkelijk, omdat de twee ongeveer even grote planeten in ons eigen zonnestelsel (Uranus en Neptunus) voornamelijk uit lichte elementen zoals waterstof en helium bestaan. Vooralsnog houden de astronomen het erop dat LTT9779b van oorsprong een hete Jupiter is geweest, die een flink deel van zijn oorspronkelijke massa is kwijtgeraakt. Maar veel meer dan een vermoeden is dat niet. (EE)
→ Data reveals evidence of molecular absorption in the atmosphere of a hot Neptune

13 oktober 2020
Een internationaal onderzoeksteam, onder leiding van Martin Schlecker van het Max-Planck-Institut für Astronomie, heeft vastgesteld dat de ordening van rotsachtige, gasrijke en ijsachtige planeten in planetenstelsels door slechts een paar begincondities wordt bepaald. Dat wordt afgeleid uit computersimulaties waarmee de evolutie van planetenstelsels is nagebootst (Astronomy & Astrophysics, 13 oktober). Wetenschappers vermoeden dat de planeet Jupiter een belangrijke rol heeft gespeeld bij de ontwikkeling van leven op onze planeet. Met zijn grote zwaartekracht brengt deze ‘gasreus’ potentieel gevaarlijke planetoïden en kometen die op weg zijn naar het centrale deel van het zonnestelsel van koers. Hierdoor zijn de daar aanwezige rotsachtige planeten minder vaak het doelwit van grote inslagen. De vraag die Schlecker en zijn team wilden beantwoorden is in hoeverre zo’n combinatie van planeten op toeval berust. Daartoe hebben ze duizend planetenstelsels nagebootst met willekeurige beginomstandigheden voor wat betreft de hoeveelheid beschikbare gas en vaste materie, en de omvang van de protoplanetaire schijf rond de moederster. Vervolgens is berekend hoe de verschillende stelsels zich in de loop van de miljarden jaren ontwikkelen. Uiteindelijk bevatten alle nagebootste stelsels planeten van uiteenlopende afmetingen, massa’s en samenstellingen, op verschillende afstanden van hun ster. Maar opvallend vaak werden daarbij combinaties gevonden van minstens één rotsachtige planeet vergelijkbaar met de aarde en een Jupiter-achtige planeet die in een wijde baan om de ster draait. Wélke combinatie van planeten er uit de simulaties komt lijkt voornamelijk te worden bepaald door de hoeveelheid materiaal die beschikbaar is voor de vorming van planeten. In schijven met relatief weinig materiaal ontstaan geen massarijke planeten van het kaliber Jupiter, maar wel ijsrijke ‘superaardes’ – forse rotsachtige planeten die uiteindelijk een omvangrijke atmosfeer ontwikkelen. In massarijke schijven kunnen zich echter zowel aarde-achtige planeten in de nabijheid van de ster vormen als grote gasplaneten op ruime afstand daarvan. Dat laatste is vermoedelijk het scenario dat tot de vorming van ons eigen zonnestelsel heeft geleid. (EE)
→ Earth-like Planets often come with a bodyguard

2 oktober 2020
Met behulp van het GRAVITY-instrument, dat het licht van alle vier de 8-meter telescopen van de ESO-sterrenwacht op Paranal (Chili) met elkaar verenigt, is voor het eerst een directe opname gemaakt van een exoplaneet die eerder al via de zogeheten radiale-snelheidsmethode was opgespoord. De planeet, die om de nabije ster Bèta Pictoris cirkelt, stelt de bestaande theorieën voor de vorming van grote gasplaneten op de proef. Met de radiale-snelheidsmethode kan uit het spectrum van een ster worden afgeleid of een ster door om hem heen draaiende planeten aan het schommelen wordt gebracht. Uit de grootte van die schommelingen kan vervolgens de massa van de planeten worden afgeleid. Een directe opname van een planeet geeft informatie over diens intrinsieke helderheid. Daarbij gaat het niet om sterlicht dat door de planeet wordt weerkaatst, maar om het (infrarood)licht dat hij zelf produceert doordat hij afkoelt. Met name jonge planeten, die nog heet zijn ten gevolge van hun vormingsproces, kunnen daardoor heel helder zijn. In 2008 ontdekten astronomen dat rond Bèta Pictoris, een ster op slechts 63 lichtjaar, een forse planeet cirkelt. Vorig jaar kwam daar de ontdekking van een mogelijke tweede planeet bij. Het verschil tussen beide ontdekkingen was dat de eerste planeet – Bèta Pictoris b – via directe opnamen werd opgespoord, en de tweede – Bèta Pictoris c – via de schommelbeweging die hij bij zijn ster veroorzaakt. Astronomen zijn er nu in geslaagd om ook van deze laatste planeet, die op veel kleinere afstand om zijn moederster cirkelt, directe opnamen te maken. Tot verrassing van de astronomen is Beta Pictoris c in vergelijking met Beta Pictoris b nogal lichtzwak. Hoewel beide planeten ruwweg evenveel massa hebben, is planeet b zes keer zo helder als planeet c. De bestaande modellen voor het ontstaan van planeten hebben moeite om dat verschil te verklaren. Grote planeten als deze bestaan waarschijnlijk uit een vaste kern, omgeven door enorme hoeveelheden gas. Voor het ontstaan van deze planeten bestaan twee theorieën. Volgens het klassieke ‘schijfinstabiliteitsmodel’ zouden zulke gasreuzen zich rechtstreeks vormen uit het gas en stof dat om een pas ontstane ster achterblijft (een vaste kern ontstaat dan niet). Het ‘kernaccretiemodel’ stelt echter dat zich eerst een kern van vast materiaal vormt, die vervolgens gas uit zijn omgeving inzamelt. Het schijfinstabiliteitsmodel voorspelt dat eenmaal gevormde planeten heel heet en helder zijn. Dat lijkt niet goed te passen bij de waargenomen eigenschappen van Beta Pictoris c, die zich ook nog eens te dicht bij zijn ster bevindt om op die manier te kunnen zijn ontstaan. Anderzijds lijkt planeet c weer wat te heet om via kernaccretie te zijn gevormd. Toch houden de astronomen het erop dat dit het meest waarschijnlijke ontstaansproces voor deze planeet is. (EE)
→ First direct observation of exoplanet β Pictoris c

28 september 2020
Acht maanden na de lancering van CHEOPS is de eerste wetenschappelijke publicatie gebaseerd op gegevens van deze Europese ruimtetelescoop ingediend. CHEOPS onderzoekt de eigenschappen van reeds bekende exoplaneten – planeten buiten ons eigen zonnestelsel. De eerste publicatie, die in het tijdschrift Astronomy & Astrophysics zal verschijnen, gaat over de exotische exoplaneet WASP-189b. WASP-189b draait om de 322 lichtjaar verre ster HD 133112. Deze ster in het sterrenbeeld Weegschaal behoort tot de heetste waarbij een planetenstelsel is ontdekt. WASP-189b is meer dan anderhalf keer zo groot als Jupiter en cirkelt op een afstand van slechts 7,5 miljoen kilometer om zijn ster. Zijn omlooptijd bedraagt nog geen drie dagen. Net als bij andere exoplaneten van dit type is steeds dezelfde kant van WASP-189b naar de ster toegekeerd. Op het andere halfrond is het altijd donker. Uit de CHEOPS-gegevens blijkt dat de temperatuur aan de dagzijde van de planeet ongeveer 3200 graden bedraagt: heet genoeg om ijzer te doen smelten. Omdat de planeet zich zo dicht bij zijn ster bevindt, is zijn dagzijde vrij helder. Hierdoor vertoont het HD 133112-stelsel niet alleen een ‘helderheidsdip’ wanneer WASP-189 voor de ster langs schuift, maar daarnaast ook een kleiner dipje wanneer hij achter de ster verdwijnt. Uit de grootte van dat dipje blijkt overigens dat de planeet desondanks niet veel sterlicht weerkaatst. Volgens de Zwitserse wetenschappers die de planeet onderzocht hebben komt dit doordat zich aan de hete dagzijde van WASP-189 geen wolken kunnen vormen. De gegevens laten verder zien dat er ook met moederster HD 133112 iets bijzonders aan de hand is. De helderheidsdips die de ster tijdens een planeetovergang vertoont zijn namelijk niet symmetrisch. Daaruit leiden de wetenschappers af dat de ster zo snel ronddraait dat zij niet bolvormig is, maar duidelijk afgeplat: in de breedte is ze groter dan in de hoogte. (EE)
→ First study with CHEOPS data describes one of the most extreme planets in the universe

21 september 2020
Het is een nerderig grapje natuurlijk: een nieuw ontdekte exoplaneet de bijnaam 'Pi-aarde' geven omdat hij een omlooptijd van 3,14 dagen heeft. (De verhouding tussen de omtrek en de diameter van een cirkel is bij benadering 3,14 en wordt aangeduid met de griekse letter pi of π). Ook in de vakpublicatie over de ontdekking laten de astronomen zien dat ze gevoel voor humor hebben: 'π Earth: a 3.14-day Earth-sized Planet from K2’s Kitchen Served Warm by the SPECULOOS Team' (in het Engels klinkt pi hetzelfde als pie, oftewel taart). De planeet, K2-315b geheten, is ontdekt in waarnemingsgegevens van NASA's ruimtetelescoop Kepler, en bevestigd door metingen van het Belgische SPECULOOS-observatorium - een groep van vier relatief kleine telescopen in Noord-Chili. Hij is bijna even groot als de aarde en heeft zo goed als zeker een rotsachtige samenstelling. De ontdekking is gepubliceerd in Astronomical Journal. 'Pi-aarde' draait eens in de 3,14 dagen rond een koele dwergster, met een baansnelheid van 81 kilometer per seconde- bijna drie maal zo snel als de aarde om de zon beweegt. Vanwege de kleine afstand tot de ster is de temperatuur op de planeet zo'n 180 graden Celsius - precies goed voor het bakken van een taart. K2-315b zal in de toekomst in detail bestudeerd kunnen worden door de James Webb Space Telescope, waarvan de lancering nu gepland is voor oktober 2021. (GS)
→ Astronomers discover an Earth-sized “pi planet” with a 3.14-day orbit

16 september 2020
Een onderzoeksteam onder leiding van Andrew Vanderburg van de universiteit van Wisconsin-Madison (VS) heeft een exoplaneet van het formaat Jupiter ontdekt die om een witte dwergster cirkelt. De ontdekking bevestigt dat ook in de naaste omgeving van sterren die aan het einde van hun bestaan sterk zijn opgezwollen, nog planeten te vinden kunnen zijn (Nature, 16 september). De meeste exoplaneten die tot nu toe zijn ontdekt cirkelen om zonachtige sterren. Zodra deze sterren de waterstofvoorraad in hun kern hebben verbruikt, zwellen ze op tot rode reuzen en verzwelgen ze de eventuele planeten in hun onmiddellijke nabijheid. De kern van de uitgeputte ster stort daarbij ineen tot een witte dwerg – een compacte, geleidelijk uitdovende ster die ruwweg zo groot is als de aarde, maar bijna net zoveel massa heeft als onze zon. Dat er dicht in de buurt van zo’n witte dwerg een ongeschonden planeet is aangetroffen, komt dus als een verrassing. Wel is eerder al een grote gasplaneet bij een witte dwerg ontdekt die door laatstgenoemde wordt ‘ontmanteld’ (Nature, 4 december 2019). De nu ontdekte planeet is opgespoord door de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS), een NASA-satelliet die sterren onderzoekt op regelmatig optredende helderheidsveranderingen. Daarbij is gebleken dat de 82 lichtjaar verre witte dwerg WD 1856+534 om de anderhalve dag een verduistering ondergaat. De oorzaak is een Jupiter-achtige planeet die op een afstand van ruwweg drie miljoen kilometer om de witte dwerg cirkelt. Daarbij bedekt de planeet zijn ‘gekrompen’ moederster vanaf de aarde gezien keer op keer voor ongeveer de helft. Met behulp van computersimulaties hebben de onderzoekers uitgezocht hoe de planeet in zijn krappe omloopbaan kan zijn beland, zonder dat hij door de opzwellende ster werd opgeslokt. De simulaties geven aan dat hij oorspronkelijk waarschijnlijk ongeveer net zo ver van de ster verwijderd was als de aarde van de zon. Door interacties met andere planeten zou hij vervolgens in een langgerekte baan zijn beland waarvan het binnenste punt dicht bij de ster lag. In de loop van miljarden jaren werd deze omloopbaan onder invloed van de zwaartekracht van de witte dwerg steeds cirkelvormiger, met de huidige situatie als eindresultaat. (EE)
→ Research reveals an enormous planet quickly orbiting a tiny, dying star

3 september 2020
Een team van astronomen heeft het eerste directe bewijs gevonden dat groepjes sterren hun planeet-vormende schijf aan flarden kunnen scheuren. Het resultaat is een kromgetrokken schijf met gekantelde ringen. De resultaten zijn gebaseerd op waarnemingen met de Europese Very Large Telescope (VLT) en de internationale Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA). Ons zonnestelsel is opmerkelijk plat: alle planeten cirkelen in hetzelfde vlak om de zon. Maar dat is niet altijd zo – zeker niet bij de planeet-vormende schijven rond meervoudige sterren, zoals het object dat bij dit nieuwe onderzoek is bekeken: GW Orionis. Dit stelsel, op een afstand van iets meer dan 1300 lichtjaar in het sterrenbeeld Orion, bestaat uit drie sterren die omringd zijn door een vervormde, stuk getrokken schijf. ‘Onze beelden tonen een extreem geval waarbij de schijf niet plat is, maar kromgetrokken, en een ring vertoont die zich uit de schijf heeft losgemaakt,’ zegt Stefan Kraus, hoogleraar astrofysica aan de Universiteit van Exeter (VK), die de leiding had over het onderzoek waarvan de resultaten vandaag in Science zijn gepubliceerd. De gekantelde ring bevindt zich in het binnenste deel van de schijf, nabij de drie sterren. Uit het nieuwe onderzoek blijkt ook dat deze binnenste ring dertig aardmassa’s aan stof bevat, wat voldoende zou kunnen zijn voor de vorming van planeten. Omdat meer dan de helft van alle sterren aan de hemel met één of meer begeleiders geboren zijn, zou dit weleens kunnen betekenen dat er een grote populatie van exoplaneten bestaat die in sterk gekantelde banen en op ruime afstanden om hun ster cirkelen – net als de planeet Tatooine in de Star Wars-films. De astronomen hebben het stelsel onder meer waargenomen met het SPHERE-instrument van de VLT. Daarmee konden ze voor het eerst de schaduw zien die deze ring over de rest van de planeet-vormende schijf werpt. Aan de hand daarvan konden ze de driedimensionale vorm van de ring en de allesomvattende schijf reconstrueren. Vervolgens hebben de onderzoekers hun vele waarnemingen gecombineerd met computersimulaties, om te kunnen begrijpen wat er met het stelsel van GW Orionis is gebeurd. Deze simulaties geven aan dat de verschillende oriëntaties van de banen van de drie sterren er inderdaad toe kunnen leiden dat de hen omringende schijf in afzonderlijke ringen uiteenvalt. (EE)
→ Volledig persbericht

25 augustus 2020
In juni van dit jaar maakte een internationaal onderzoeksteam de ontdekking bekend van twee planeten – zogeheten superaardes – bij de nabije rode dwergster Gliese 887. Dat leek om twee redenen een gunstig object voor vervolgwaarnemingen. Op de eerste plaats leek de helderheid van de ster vrijwel constant, waardoor het voor de toekomstige James Webb Space Telescope relatief gemakkelijk zou zijn om de eventuele atmosferen van de beide planeten te detecteren. De andere interessante eigenschap van Gliese 887 zou zijn dat hij niet erg actief is. Hierdoor zouden zijn planeten beter in staat moeten zijn om een atmosfeer vast te houden. Bij een ster die hevige uitbarstingen produceert, wordt zo’n atmosfeer bijna letterlijk weggeblazen. Twee astronomen van Arizona State University hebben nu echter vastgesteld dat Gliese 887 toch niet zo tam is als aanvankelijk het geval werd gedacht. In het omvangrijke gegevensarchief van de Hubble-ruimtetelescoop vonden zij aanwijzingen dat de ster elk uur ‘opvlamt’. Het eerdere idee dat Gliese 887 een rustige rode dwerg was, was gebaseerd op waarnemingen in zichtbaar licht, zoals die onder meer met de TESS-satelliet waren gedaan. Bij het nieuwe onderzoek is echter gebruik gemaakt van gegevens die op ver-ultraviolette golflengten zijn verkregen. (EE)
→ Recently Discovered Planets Not as Safe From Stellar Flares as First Thought

25 augustus 2020
Met behulp van een nieuw ‘machine learning’-algoritme, ontwikkeld door wetenschappers van de universiteit van Warwick, is het bestaan van vijftig nieuwe exoplaneten bevestigd. Machine learning oftewel ‘machinaal leren’ is een techniek waarmee computers specifieke patronen in meetgegevens leren herkennen. Bij grote hemelsurveys met telescopen op aarde en/of in de ruimte ontdekken astronomen duizenden potentiële exoplaneten – planeten buiten ons eigen zonnestelsel. Daarbij wordt heel vaak gebruik gemaakt van de zogeheten transit-methode. Planeten die vanaf de aarde gezien steeds weer voor hun moederster langs schuiven, veroorzaken regelmatig optredende karakteristieke dipjes in de helderheid van hun ster. Het probleem is echter dat sterren ook om andere redenen helderheidsvariaties kunnen vertonen. Een ster kan bijvoorbeeld ook een zwakkere ster als begeleider hebben, of de waarnemingen zijn verstoord door een object op de achtergrond. Ook kleine foutjes in de camera die de helderheidsmetingen heeft gedaan kunnen een rol spelen. Om de signalen van echte planeten van foutpositieve signalen te kunnen onderscheiden, moeten de betreffende sterren stuk voor stuk aan vervolgwaarnemingen worden onderworpen. En dat kost veel tijd. Het nieuwe computeralgoritme kan dat onderscheid veel sneller maken. Het is ‘getraind’ met data van al bevestigde planeten en van foutpositieve signalen die zijn verzameld door de inmiddels uitgeschakelde Kepler-ruimtetelescoop. Vervolgens hebben de onderzoekers het algoritme een dataset laten analyseren van nog onbevestigde kandidaatplaneten. Op die manier zijn vijftig exoplaneten opgespoord waarvan het bestaan voor 99 procent zeker is. De ontdekte planeten zijn heel verschillend. Sommige zijn kleiner dan de aarde, andere zo groot als de planeet Neptunus. En hun omlooptijden lopen uiteen van één dag tot tweehonderd dagen. Het is de bedoeling dat het computeralgoritme ook zal worden gebruikt om de datasets van al bestaande en toekomstige ruimtetelescopen zoals TESS en PLATO te analyseren. De verwachting is dat het algoritme mettertijd steeds beter wordt in het herkennen van echte exoplaneten. (EE)
→ Fifty new planets confirmed in machine learning first

11 augustus 2020
NASA-satelliet TESS, die op exoplaneten ‘jaagt’, heeft het eerste deel van haar missie afgerond. De afgelopen twee jaar heeft ze driekwart van de hemel afgespeurd naar sterren die kleine, periodieke helderheidsvariaties vertonen. Op die manier kunnen planeten worden opgespoord die regelmatig voor hun ster langs schuiven. Tot nu toe heeft dat 66 nieuwe exoplaneten opgeleverd. Daarnaast heeft TESS nog eens ruim tweeduizend kandidaat-planeten opgespoord, waarvan astronomen het bestaan nog moeten verifiëren. TESS speurt met vier camera’s de hemel strook voor strook af. Tijdens het eerste jaar van haar missie was het zuidelijke hemelhalfrond aan de beurt, het afgelopen jaar de noordelijke hemel. Vanaf nu tast de satelliet weer de zuidelijke hemel af. Dat gaat vlotter dan voorheen, want de satelliet is voorzien van nieuwe software voor het verzamelen en verwerken van data. Hierdoor kan nu elke tien minuten een volledige opname worden gemaakt – drie keer zo snel als voorheen. Dankzij een nieuwe snelle modus kan TESS nu ook de helderheden van duizenden sterren met tussenpozen van 20 seconden meten. De komende twee jaar zal de geüpdatete satelliet zowel de zuidelijke als de noordelijke hemel nogmaals verkennen. Daarbij wordt nu ook de ecliptica – de hemelstrook die de zon in de loop van het jaar lijkt te doorlopen – meegenomen. TESS ontdekt niet alleen planeten. Ze heeft ook de uitbarsting van een komeet in ons eigen zonnestelsel waargenomen, en tal van ster-explosies. Ook was ze getuige van een uitbarsting in een ver sterrenstelsel die werd veroorzaakt door een zwart gat dat een zonachtige ster aan flarden trok. (EE)
→ NASA’s Planet Hunter Completes Its Primary Mission

5 augustus 2020
Astronomen hebben statistisch bewijs gevonden voor temperatuurinversie in de dampkring van ultrahete gasreuzen die om andere sterren draaien dan onze zon. Uit data van de Spitzer-ruimtetelescoop blijkt dat die temperatuur in de heetste van deze klasse van exoplaneten toeneemt met de hoogte. De resultaten van het onderzoek onder leiding van Claire Baxter en Jean-Michel Désert (beiden Universiteit van Amsterdam) zijn online gepubliceerd in het vakblad Astronomy & Astrophysics. Het team met astronomen uit Nederland, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk vond in de data-archieven van Spitzer dat planeten boven de 1400 graden Celsius andere emissie-eigenschappen vertoonden dan de koelere gasplaneten. Hete Jupiters zijn reusachtige gasplaneten met zeer grote atmosferen. Ze zijn in massa vergelijkbaar met onze planeet Jupiter, maar ze zijn veel heter doordat ze op kleinere afstand rond hun moederster draaien. De temperatuur van de atmosfeer verandert met de hoogte. Op het moment dat de temperatuur stijgt met de hoogte in plaats van daalt, is er sprake van temperatuurinversie. De Amsterdamse promovenda Claire Baxter: ‘De planeten laten boven de 1400 graden temperatuurinversie zien, die sterker lijkt te worden naarmate de straling van de ster hoger is. Dat is volgens universitair hoofddocent Jean-Michel Désert enigszins vergelijkbaar met wat rond onze eigen aarde gebeurt: "In de dampkring van de aarde vindt temperatuurinversie plaats als gevolg van de aanwezigheid van ozon.’ Het team gebruikte in de studie de waarnemingen van de dagzijde van 78 hete gasreuzen, die gedaan zijn met de Infrared Array Camera van Spitzer. Ze ontdekten dat zodra de temperatuur de waarde van 1400 graden Celsius bereikte, er een signaal van temperatuurinversie was te zien. Daarmee hebben ze statistisch bewijs verzameld dat eerdere theoretische voorspellingen van temperatuurinversie in ultrahete Jupiters ondersteunt. 
→ Volledig persbericht

4 augustus 2020
Een internationaal team van radioastronomen heeft een forse planeet ontdekt die om een kleine, koele ster draait. De planeet veroorzaakt een minuscule schommelbeweging bij de ster, die met een netwerk van radiotelescopen is geregistreerd. Daartoe was het nodig om heel nauwkeurige metingen te doen van de positie van de ster. Het is voor het eerst dat deze techniek met goed gevolg op radiogolflengten is toegepast (Astronomical Journal, 4 augustus). De nu ontdekte planeet, die de aanduiding TVLM 513b heeft gekregen, heeft ongeveer net zoveel massa als de planeet Saturnus, maar volgt een omloopbaan die krapper is dan die van de planeet Mercurius. Tot nu toe is nog maar een handjevol exoplaneten met vergelijkbare eigenschappen ontdekt. De planeet en zijn moederster zijn ongeveer 35 lichtjaar van ons verwijderd. Vanaf juni 2018 hebben astronomen de ultrakoele dwergster in het sterrenbeeld Boötes, met tien keer zo weinig massa als onze zon, nauwkeurig gevolgd met de Very Long Baseline Array (VLBA) – een netwerk van tien radiotelescopen die verspreid over de VS staan opgesteld. Na een uitvoerige analyse van de daarbij verzamelde data kon worden geconcludeerd dat de dwergster een regelmatige schommelbeweging maakt met een periode van 221 dagen. De afgelopen decennia hebben astronomen meer dan 4200 planeten bij andere sterren dan de zon ontdekt, maar TVLM 513b is pas de tweede die aan de hand van nauwkeurige positiemetingen van de moederster is opgespoord. Het overgrote deel van de bekende exoplaneten is ontdekt aan de hand van de regelmatig optredende ’mini-verduisteringen’ die ze veroorzaken wanneer ze vanaf de aarde gezien periodiek voor hun ster langs schuiven. Een andere succesvolle methode – radiale snelheidsmeting – maakt gebruik van kleine regelmatige veranderingen in de golflengte van het licht van sterren die door hun planeten aan het schommelen zijn gebracht. (EE)
→ First radio detection of an extrasolar planetary system around a main-sequence star

4 augustus 2020
De omgeving waarin planeten geboren worden kan veel chaotischer zijn dan tot nu toe werd gedacht. Dat blijkt uit een nieuwe opname van de zeer jonge ster RU Lupi, die met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) is gemaakt (The Astrophysical Journal, 3 augustus). Planeten ontstaan in de schijven van gas en stof rond jonge sterren. Veel van deze zogeheten protoplanetaire schijven vertonen dan ook lege zones, die erop wijzen dat planeten-in-wording bezig zijn om schijfmateriaal op te vegen. Hierdoor ontstaat een geordend stelsel van concentrische ringen van stof rond de jonge ster. Dat stof is het basismateriaal voor de vorming van de vaste kernen van planeten. Daarnaast bevat een protoplanetaire schijf nog veel grotere hoeveelheden gas, dat uiteindelijk in de atmosferen van de gevormde planeten belandt. Uit de nieuwe ALMA-opname blijkt dat dit gas lang niet zo netjes verdeeld hoeft te zijn als het stof. Rond RU Lupi is namelijk een grillige spiraalstructuur van gas te zien die zich uitstrekt tot op 150 miljard kilometer van de ster. (Ter vergelijking: de compacte stofschijf in het centrum heeft een straal van ongeveer negen miljard kilometer.) Deze ontdekking suggereert dat de huidige ideeën over de vorming van planeten te simplistisch zijn. Het lijkt erop dat dit proces veel chaotischer verloopt dan de bekende beelden van de centrale stofschijven rond sterren doen vermoeden. Hoe de spiraalstructuur rond RU Lupi is ontstaan, is nog onduidelijk. Mogelijk heeft de gasschijf zoveel massa dat hij onder invloed van zijn eigen zwaartekracht ineenstort. Ook is het denkbaar dat de spiraalstructuur is veroorzaakt door de zwaartekrachtsinvloed van een andere ster. En een andere mogelijkheid is dat de gasschijf in interactie is met zijn omgeving, en toestromend interstellair gas zich langs de spiraalarmen ophoopt. (EE)
→ ALMA Captures Stirred-Up Planet Factory

23 juli 2020
Het Habitable Exoplanet Hunting Project, een internationaal onderzoeksprogramma onder leiding van amateur-astronomen, heeft wellicht zijn eerste exoplaneet opgespoord. De planeet, van Saturnus-achtige proporties, zou cirkelen om de rode dwergster GJ 3470. Bij dezelfde ster is eerder al een andere planeet ontdekt. Als de ontdekking kan worden bevestigd, is GJ 3470 c de eerste exoplaneet waarvan de ontdekking volledig op naam van amateur-astronomen komt te staan. De deelnemers aan het Habitable Exoplanet Hunting Project krijgen een ster toegewezen, waarvan ze de helderheid maanden achtereen moeten monitoren. GJ 3470, een ster op 100 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Kreeft, was van december 2019 tot maart 2020 aan de beurt. Daarbij zijn drie helderheidsdips met tussenpozen van 66 dagen opgetekend. Dat kan erop wijzen dat er met grote regelmaat een planeet voor de ster langs schuift. Maar of die planeet ook werkelijk een omlooptijd van 66 dagen heeft, staat nog niet vast. Het is ook denkbaar dat zijn omlooptijd bijvoorbeeld 33 of 16,5 dagen is. Verwarring met de eerder ontdekte planeet GJ 3470b, die een omlooptijd van iets minder dan 2 uur heeft, is uitgesloten. Van die laatste is, op een ander tijdstip, namelijk een afzonderlijke dip geregistreerd. Een punt van zorg is nog wel of de waargenomen helderheidsdips niet door iets anders dan een planeet zijn veroorzaakt. Met name over de dip die als eerste is waargenomen bestaat twijfel: die kan ook door het equivalent van een zonnevlek zijn veroorzaakt. Toch denken de waarnemers dat hun ontdekking zal standhouden. (EE)
→ GJ 3470 c: A Saturn-like Exoplanet Candidate in the Habitable Zone of GJ 3470 (arXiv)

22 juli 2020
Een internationaal team van sterrenkundigen onder Nederlandse leiding heeft de allereerste opname gemaakt van een jonge, zonachtige ster met twee reuzenplaneten. Tot nu toe hadden astronomen bij een ster die vergelijkbaar is met de zon nooit meer dan één planeet rechtstreeks waargenomen. De sterrenkundigen gebruikten de Very Large Telescope van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili (Astrophysical Journal Letters, 22 juli). ‘Onze waarneming vormt een momentopname van een planetenstelsel dat enigszins lijkt op ons zonnestelsel, maar dan in een veel vroeger stadium’, zegt Alexander Bohn, promovendus aan de Universiteit Leiden. Hij gaf leiding aan het nieuwe onderzoek. Astronomen hebben indirect al duizenden planeten in ons Melkwegstelsel gedetecteerd, maar slechts een fractie van deze exoplaneten is rechtstreeks in beeld gebracht. Coauteur Matthew Kenworthy (Universiteit Leiden): ‘Rechtstreekse opnamen van twee of meer exoplaneten bij dezelfde ster zijn zelfs nog zeldzamer. Tot nu toe was dat slechts tweemaal gelukt. In beide gevallen ging het om sterren die duidelijk verschillen van onze zon.’ De twee planeten zijn op de nieuwe opname te zien als twee heldere lichtpunten op ruime afstand van hun moederster TYC 8998-760-1. De ster is slechts zeventien miljoen jaar oud en staat op ongeveer driehonderd lichtjaar van de aarde in de richting van het zuidelijke sterrenbeeld Musca (Vlieg). Door verschillende opnamen op verschillende tijdstippen te maken, kon het team deze planeten onderscheiden van de achtergrondsterren. De twee gasreuzen draaien op afstanden van ongeveer 160 en 320 maal de afstand zon-aarde om hun moederster. Daarmee zijn ze veel verder van hun ster verwijderd dan Jupiter en Saturnus van onze zon. Jupiter staat op vijfmaal de afstand zon-aarde. Saturnus op tienmaal de afstand zon-aarde. De beide exoplaneten zijn ook veel zwaarder dan die in ons eigen zonnestelsel. De buitenste heeft zes keer zoveel massa als Jupiter. De binnenste veertien keer zoveel. In de toekomst willen de wetenschappers onderzoeken of de planeten op de huidige afstanden van hun ster zijn ontstaan of dat ze van elders zijn gemigreerd. (EE)
→ Volledig persbericht

1 juli 2020
Onderzoekers van de universiteit van Warwick (VK) hebben een bijzondere exoplaneet ontdekt die veel wegheeft van een ‘naakte’ planeetkern. Het zou een mislukte gasreus kunnen zijn of een gasreus die zijn atmosfeer is kwijtgeraakt (Nature, 1 juli). De vermoedelijke planeetkern, die ongeveer net zo groot is als ‘onze’ planeet Neptunus, draait om de ongeveer 730 lichtjaar verre ster TOI 849. Hij bevindt zich zo dicht bij zijn moederster dat hij er in 18 uur omheen raast en heeft een oppervlaktetemperatuur van rond de 1500 graden Celsius. Op zo’n kleine afstand van een ster zijn nog maar weinig planeten van het kaliber Neptunus aangetroffen. Planeet TOI 849 b is ontdekt met NASA-satelliet TESS, die regelmatige dipjes in de helderheid van zijn moederster opmerkte. Daaruit blijkt dat de ster vanaf ons uit gezien met vaste tussenpozen voor de ster langs schuift. Bij vervolgonderzoek met de HARPS-spectrograaf van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili is vervolgens vastgesteld dat de ster in hetzelfde tempo heen en weer schommelt. Uit de helderheidsdips kunnen astronomen afleiden hoe groot de planeet moet zijn. En de schommelbewegingen van de ster verraden de massa van het object. Uit de combinatie van deze gegevens volgt dat TOI 849 b een twee tot drie maal zo hoge dichtheid heeft als Neptunus. Daarmee valt hij in de categorie van de rotsachtige planeten waartoe ook onze aarde behoort en is hij de meest massarijke ‘aardse planeet’ die tot nu toe is opgespoord. Normaal gesproken zou een rotsachtige planeet van deze omvang tijdens zijn vorming grote hoeveelheden waterstof en helium verzameld moeten hebben, en zich tot een Jupiter-achtige gasreus hebben ontwikkeld. Het feit dat dit niet zo is, doet vermoeden dat om een ‘gestripte’ planeet gaat, die zijn dichte atmosfeer is kwijtgeraakt – wellicht onder invloed van de enorme getijdenkrachten die hij van zijn ster ondervindt. Maar het is ook denkbaar dat hij tijdens zijn vorming bij toeval in een leeg gedeelte van de protoplanetaire schijf rond ster TOI 849 is beland, waardoor hij de kans niet kreeg om een dichte atmosfeer te ontwikkelen. Over de chemische samenstelling van de exoplaneet is nog niets bekend. De astronomen achten het echter mogelijk dat er, onder invloed van de hitte van zijn moederster, nog gassen uit zijn inwendige ontsnappen. Mocht het ooit mogelijk zijn om die gassen te detecteren, dan kan dat dus inzicht geven in de samenstelling van deze planeetkern. (EE)
→ Exposed Planetary Core Allows Glimpse Inside Other Worlds

1 juli 2020
Astronomen van SRON – het Nederlands instituut voor ruimteonderzoek – hebben de aanwezigheid van aluminiumoxide (AlO) aangetoond in het spectrum van exoplaneet WASP-43 b. Dit komt als een verrassing, omdat verwacht wordt dat AlO verscholen zit in de lagere atmosferische lagen. Het is pas de tweede keer dat astronomen het molecuul in de atmosfeer van een exoplaneet waarnemen (Astronomy & Astrophysics, 1 juli). Om de samenstelling van de atmosfeer van een exoplaneet te bepalen, kijken astronomen naar het licht van diens ster op het moment dat hij daar voorlangs schuift. Tijdens zo’n ‘transit’ schijnt de de ster door de planeetatmosfeer heen en daarbij wordt het sterlicht op bepaalde golflengten geabsorbeerd. Dat resulteert in een spectrale ‘streepjescode’ die de aanwezigheid van bepaalde moleculen verraadt – in dit geval dus aluminiumoxide. De onderzochte exoplaneet, die ongeveer zo groot is als Jupiter, draait op geringe afstand om de 284 lichtjaar verre ster WASP-43b. Dat de atmosfeer van zo’n ‘hete jupiter’ aluminiumoxide bevat, komt niet als een verrassing. Maar normaal gesproken zouden deze moleculen diep in de atmosfeer verscholen moeten zitten. Een voor de hand liggende verklaring hiervoor is dat zich sterke turbulenties in de atmosfeer van WASP-43 b afspelen. Dat zou ervoor kunnen zorgen dat gassen van onderin de atmosfeer naar boven worden getransporteerd. De vraag is nu of WASP-43 b in dit opzicht een uitzonderlijk geval is of dit verschijnsel normaal is voor een hete gasplaneet. Mogelijk zullen toekomstige ruimtetelescopen zoals de JWST en ARIEL daar uitsluitsel over kunnen geven. (EE)
→ Oorspronkelijk persbericht

29 juni 2020
Astronomen hebben voor het eerst de stand van de omloopbaan gemeten van de binnenste planeet van de ster Bèta Pictoris. Bèta Pictoris b is een planeet van elf Jupiter-massa’s die om de jonge ster draait in een omloopbaan die vergelijkbaar is met die van de planeet Saturnus in ons eigen zonnestelsel. Uit de meting blijkt dat het vlak van deze baan precies samenvalt met de evenaar van de moederster en de puinschijf daaromheen. In ons eigen zonnestelsel staat de rotatie-as van de zon haaks op de op het vlak van de planeten. Dat lijkt logisch, omdat aangenomen wordt dat het zonnestelsel is ontstaan uit een draaiende, afgeplatte protoplanetaire schijf. Het kwam dan ook als een grote verrassing toen bleek dat de omloopbanen van meer dan een derde van alle exoplaneten die zich nabij hun moederster bevinden gekanteld zijn ten opzichte van de evenaar van de ster. Sommige blijken zelfs tegen de draaiing van de ster in te bewegen. Voor deze afwijkende baanoriëntaties zijn diverse verklaringen bedacht. Zo is het denkbaar dat de betreffende planeten oorspronkelijk in het buitenste deel van hun protoplanetaire schijf zijn ontstaan, maar door interacties met andere planeten of zelfs naburige sterren uit het schijfvlak zijn ‘geschopt’. Dezelfde interacties zouden er ook voor hebben gezorgd dat de omloopbaan van de planeet dichter bij de ster kwam te liggen. In dit geval zou je verwachten dat vooral planeten dichtbij de ster, zoals de ‘hete jupiters’, een schuine omloopbaan vertonen. Een andere mogelijkheid is dat de planeten al bij hun ontstaan een schuine omloopbaan hebben gekregen, door een proces dat zich tijdens of vlak na het stervormingsproces heeft afgespeeld. In dit tweede scenario zouden ook planeten ver van de ster gehelde banen moeten vertonen. Het feit dat dit nieuwe onderzoek aantoont dat het jonge Bèta Pictoris-stelsel net zo ordelijk in elkaar zit als het onze, is een steuntje in de rug voor het eerste scenario. Bèta Pictoris b doorloopt immers een vrij wijde baan, die keurig in het evenaarsvlak van zijn ster ligt. Onderzoek aan talrijke andere planetenstelsels zal moeten uitwijzen of dit inderdaad de meest voorkomende uitkomst is van het planeetvormingsproces. De nieuwe meetresultaten, gebaseerd op metingen met het GRAVITY-instrument van de Very Large Telescope Interferometer (VLTI), dat het licht van alle vier de telescopen van de VLT met elkaar combineert, zijn vandaag gepresenteerd tijdens de (virtuele) jaarlijkse bijeenkomst van de European Astronomical Society (EAS) en gepubliceerd in de Astrophysical Journal Letters. (EE)
→ First measurement of spin-orbit alignment on planet Beta Pictoris b

26 juni 2020
Een internationaal onderzoeksteam heeft twee planeten ontdekt bij de nabije rode dwergster Gliese 887. Het gaat om twee ‘superaardes’ – planeten die meer massa hebben dan de aarde, maar beduidend minder dan Uranus en Neptunus. De beide planeten zijn waarschijnlijk rotsachtig van karakter en bevinden zich net te dicht bij hun ster om echt ‘leefbaar’ te kunnen zijn (Science, 26 juni). De ontdekking is gedaan in het kader van de RedDots-campagne, een gerichte zoekactie naar exoplaneten bij nabije rode dwergsterren. Met behulp van de HARPS-spectrograaf van de Europese Zuidelijke sterrenwacht in Chili is ontdekt dat Gliese 887 kleine regelmatige schommelbewegingen maakt. Deze worden toegeschreven aan planeten met omlooptijden van 9,3 en 21,8 dagen. Daaruit volgt dat de twee planeten zich dichter bij hun moederster bevinden dan de zogeheten leefbare zone, waar water in vloeibare vorm kan bestaan. De oppervlaktetemperatuur van de buitenste planeet, Gliese 887c, wordt geschat op 70 °C. Met een afstand van ongeveer elf lichtjaar is Gliese 887 een van de meest nabije buren van de zon. Omdat hij veel zwakker en ongeveer half zo groot is als de zon, ligt de leefbare zone veel dichter bij de ster dan die in ons eigen zonnestelsel. Gunstig is wel dat de ster niet erg actief lijkt. Dat vergroot de kans dat de nu ontdekte planeten een atmosfeer hebben kunnen vasthouden. Bij een ster die hevige uitbarstingen produceert wordt zo’n atmosfeer bijna letterlijk weggeblazen. (EE)
→ Super-Earths discovered orbiting nearby red dwarf

25 juni 2020
Canadese astronomen hebben mogelijk zes nieuwe manen ontdekt die om planeten ver buiten ons zonnestelsel draaien. Maar de bevestiging van de ontdekking kan nog wel even op zich laten wachten. Exoplaneten zijn planeten die om andere sterren dan onze zon cirkelen. En de eventuele manen van deze planeten worden exomanen genoemd. Hoewel de afgelopen 25 jaar meer dan 4000 exoplaneten zijn opgespoord, staat het aantal exomanen nog steeds op nul. Wel is de afgelopen jaren een handjevol ‘kandidaat-exomanen’ opgespoord. Bij het nieuwe onderzoek is gebruik gemaakt van gegevens van Kepler, een NASA-sonde die tot 2018 specifiek naar exoplaneten heeft gezocht. Dat deed hij door grote aantallen sterren te onderzoeken op regelmatig optredende helderheidsdipjes. Zo’n ‘dip’ ontstaat wanneer van ons uit gezien een exoplaneet voor zijn ster langs schuift. Jammer genoeg laten exomanen zich minder ‘makkelijk’ opsporen. Ze zijn simpelweg te klein om dipjes in het licht van een ster te veroorzaken. Wel kunnen ze hun bestaan verraden via de zwaartekrachtsinvloed die ze op hun moederplaneet uitoefenen. Wanneer een exoplaneet ongestoord om een ster draait, treden de door hem veroorzaakte helderheidsdips met vaste tussenpozen op. Maar bij sommige exoplaneten variëren die tussenpozen in lengte: soms komen ze enkele minuten te vroeg of te laat. Dat betekent dat de baanbeweging van de planeet door een ander object wordt beïnvloed. Dat andere object kan een (grote) maan zijn, maar ook een zusterplaneet die om dezelfde ster draait. Doorgaans zal het laatste het geval zijn, maar bij zes exoplaneten die door Kepler zijn ontdekt kunnen de waargenomen variaties net zo goed door manen worden veroorzaakt. Vandaar dat de ontdekkers van kandidaat-exomanen spreken. Hun bestaan moet echter nog worden aangetoond. Dat kan nog wel even duren, omdat de bestaande telescopen niet in staat zijn om het bestaan van de zes exomanen te bevestigen. Het wachten is op de technologie die dat mogelijk maakt. (EE)
→ Western Space team theorizes rare exomoon discovery

24 juni 2020
Bij de jonge ster AU Microscopii is een exoplaneet ter grootte van Neptunus ontdekt. Astronomen zochten al meer dan tien jaar naar mogelijke planeten bij deze ster, die als een ideaal ‘laboratorium’ voor het onderzoek van planeetvorming wordt beschouwd (Nature, 25 juni). AU Microscopii is een jonge ster op ongeveer 32 lichtjaar afstand met een geschatte leeftijd van 20 tot 30 miljoen jaar. In 2003 werd ontdekt dat deze ster omgeven is door een omvangrijke schijf van gas en stof – een overblijfsel van het stervormingsproces en de plek waar zich planeten kunnen vormen. Dat het zo lang heeft geduurd voordat er ook daadwerkelijk een planeet bij AU Microscopii is ontdekt, heeft deels te maken met het actieve gedrag van deze ster. ‘Au Mic’ is een kleine ster met half zoveel massa als de zon. Sterren van dit type hebben doorgaans sterke magnetische velden, waardoor ze veel ‘zonnevlekken’ en uitbarstingen vertonen. Dat bemoeilijkt het zoeken naar planeten in hun omgeving. Ook de aanwezigheid van de stofschijf is een storende factor. Om deze hindernissen te omzeilen zijn astronomen uitgeweken naar het infrarood – het deel van het spectrum waar de activiteit van de ster minder hinderlijk is. Bij waarnemingen met de Infrared Telescope Facility van NASA werd enkele jaren geleden een mogelijke schommelbeweging van AU Microscopii gedetecteerd. Het signaal was echter te zwak om met zekerheid te kunnen vaststellen dat een planeet daarvan de oorzaak was. Gegevens van de NASA-satellieten TESS en Spitzer hebben een einde gemaakt aan deze onzekerheid: planeet AU Mic b bestaat echt. De ster blijkt namelijk kleine helderheidsfluctuaties te vertonen, die erop wijzen dat er met regelmatige tussenpozen een planeet voor de ster langs schuift. De waarnemingen laten zien dat de planeet een omlooptijd van 8,5 dagen heeft en ongeveer zo groot is als Neptunus. Waarschijnlijk bestaat AU Mic b voornamelijk uit gassen. Er lijkt namelijk nog niet genoeg tijd te zijn geweest voor de vorming van kleine, rotsachtige planeten. Zekerheid over de aard van de planeet kan echter pas worden verkregen als ook zijn massa kan worden gemeten. Op dit moment is alleen een bovengrens voor die massa bekend: 3,4 maal de massa van Neptunus oftewel 58 aardmassa’s. (EE)
→ Discovering an exoplanet the size of Neptune

15 juni 2020
Een van de oudste en grootste vraagstukken waar de wetenschap mee worstelt is of we de enige vorm van intelligent leven zijn in het heelal, of dat het daarvan van wemelt. Jammer genoeg valt het niet mee om daar op basis van de beschikbare feiten een goede inschatting van te maken. Onderzoekers van de Universiteit van Nottingham hebben vandaag in The Astrophysical Journal een artikel gepubliceerd waarin ze het vraagstuk op een nieuwe wijze benaderen. Hun schatting is gebaseerd op de aanname dat intelligent leven op andere planeten op vergelijkbare wijze ontstaat als op de aarde. Ervan uitgaande dat de ontwikkeling van intelligent leven op andere planeten ongeveer 5 miljard jaar in beslag neemt, komen de onderzoekers tot de slotsom dat er in onze Melkweg ongeveer 36 actieve – dat wil zeggen: communicerende – beschavingen moeten zijn. Hun precieze aantal hangt sterk af van hoe lang een beschaving, gewild of ongewild, signalen van zijn bestaan de ruimte in zendt. De gemiddelde afstand tot deze ‘spraakzame verwanten’ zou echter ongeveer 17.000 lichtjaar bedragen, wat de kans op detectie heel klein zou maken. Om over directe communicatie nog maar te zwijgen. (EE)
→ Research sheds new light on intelligent life existing across the galaxy

11 juni 2020
Wetenschappers van Queen Mary University of London hebben ontdekt hoe ‘Peter Pan’-schijven ontstaan. Dat zijn schijven van gas en stof rond jonge sterren die vijf tot tien keer zo lang standhouden als normale protoplanetaire schijven. Astronomen weten pas sinds 2016 van hun bestaan, en tot nu toe zijn er nog maar zeven van ontdekt (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 11 juni). Bij het onderzoek hebben de Britse wetenschappers met behulp van computersimulaties naar scenario’s gezocht die in Peter Pan-schijven kunnen resulteren. Daarbij hebben ze vastgesteld dat zulke schijven zich alleen kunnen vormen in afgelegen omgevingen, uit de buurt van andere sterren. Als er teveel sterren in hun omgeving zijn, worden ze weggeblazen door de vele straling die deze sterren produceren. Ook moeten Peter Pan-schijven al vanaf hun ontstaan veel groter zijn dan normale schijven. Hoe meer gas ze bevatten, des te langer kunnen ze hun bestaan rekken. Tot de ontdekking van de langlevende Peter Pan-schijven dachten wetenschappers dat de schijven rond jonge sterren waar planeten uit kunnen ontstaan een levensduur van minder dan 10 miljoen jaar hadden. Dat zou betekenen dat het planeetvormingsproces heel snel op gang moet komen, want voor je het weet is er geen schijf meer. Een interessant punt is dat Peter Pan-schijven tot nu toe alleen zijn aangetroffen bij sterren met weinig massa, en deze lichte sterren hebben doorgaans ook veel planeten. Het lijkt er dus op dat deze zaken verband houden met elkaar. (EE)
→ Astronomers discover how long-lived Peter Pan discs evolve

2 juni 2020
De Amerikaanse astronoom Fritz Benedict heeft met behulp van 25 jaar oude gegevens van de Hubble-ruimtetelescoop kunnen bevestigen dat de ster Proxima Centauri minstens twee planeten heeft. Dat heeft hij vandaag bekendgemaakt tijdens de virtuele halfjaarlijkse bijeenkomst van de American Astronomical Society. Proxima Centauri, de meest nabije buurster van de zon, is sinds 2016 geregeld in het nieuws. In genoemd jaar werd de eerste planeet van deze ster ontdekt: Proxima Centauri b. Maar meer recent heeft een team onder leiding van de Italiaanse astronoom Mario Damasso aangekondigd dat er mogelijk nóg een planeet om Proxima draait, met een omlooptijd van 1907 dagen. Het bestaan van deze planeet kon tot nu toe echter niet worden bevestigd. Benedict heeft nu nog eens goed gekeken naar gegevens die in de jaren 90 van de afgelopen eeuw zijn verzameld met de Fine Guidance Sensors (FGS) van de Hubble-ruimtetelescoop. Deze sensoren hebben primair tot doel om de telescoop nauwkeurig te richten, maar ze kunnen ook worden gebruikt om de posities en bewegingen van sterren te meten. Benedict gebruikte de FGS-sensoren om te onderzoeken of Proxima tijdens zijn beweging langs de hemel kleine schommelingen vertoonde – een teken dat er een of meer planeten om de ster draaien. Samen met zijn onderzoekspartner Barbara MacArthur onderzocht Benedict de Hubble-data destijds op mogelijke schommelingen ten gevolge van planeten met omlooptijden tot 1000 aardse dagen. Dat leverde echter niets op. Toen duidelijk werd dat er mogelijk een planeet met een nog aanzienlijk langere omlooptijd om Proxima draait, heeft Benedict de oude gegevens nogmaals geanalyseerd. En daarbij ontdekte hij inderdaad een planeet met een omlooptijd van 1907 dagen – precies de door Damasso bepaalde waarde. Daarmee is er een onafhankelijke bevestiging gevonden voor het bestaan van planeet Proxima Centauri c. Door zijn gegevens te combineren met die van Damasso en een andere onderzoeksgroep, heeft Benedict ook een schatting kunnen maken van de massa van Proxima Centauri c. Deze blijkt ongeveer zeven maal groot te zijn als die van onze aarde. (EE)
→ Texas Astronomer Uses 25-year-old Hubble Data to Confirm Planet Proxima Centauri c

2 juni 2020
Het is ASTERIA, een satelliet van 10 bij 20 bij 30 centimeter, gelukt om een exoplaneet op te sporen. Een al bekende exoplaneet weliswaar, maar toch. ASTERIA – de afkorting staat voor Arcsecond Space Telescope Enabling Research in Astrophysics – werd in november uit het internationale ruimtestation ISS gezet en viel ruim een maand geleden terug naar de aarde. De planeet die door de mini-satelliet werd opspoord is 55 Cancri e, die ook wel Janssen wordt genoemd (naar de Nederlandse brillenslijper Zacharias Janssen). Hij draait om een zonachtige ster op 41 lichtjaar afstand en schuift vanaf de aarde gezien eens in de ongeveer achttien uur voor zijn ster langs. Dit resulteert in regelmatig optredende helderheidsdipjes in het licht van de ster, die nu ook door ASTERIA zijn geregistreerd. Het bestaan van de planeet was al bekend sinds 2004. De detectie van de exoplaneet was een manier om de mogelijkheden van de mini-satelliet te testen. ASTERIA was eigenlijk niet ontworpen voor wetenschappelijk onderzoek, maar een technologische demonstratiemissie. Daarbij is nu onder meer aangetoond dat de kleine telescoop van de satelliet lang genoeg op een ster kon worden gericht om nauwkeurige helderheidsmetingen te doen. Het is voor het eerst dat een exoplaneet met zo’n kleine satelliet is gedetecteerd. Er bestaan inmiddels plannen voor een vervolg van de ASTERIA-missie. Ze behelsen een ‘vloot’ van zes satellieten, elk ongeveer tweemaal zo groot als ASTERIA, die nabije zonachtige sterren zouden gaan onderzoeken op de aanwezigheid van aarde-achtige exoplaneten met omlooptijden van ruwweg een jaar. (EE)
→ JPL Mission Breaks Record for Smallest Satellite to Detect an Exoplanet

29 mei 2020
Het planetenstelsel rond de ster HR8799 lijkt opmerkelijk veel op ons eigen zonnestelsel: het heeft vier gasreuzen tussen twee planetoïdengordels. Onderzoekers van het Nederlands instituut voor ruimte-onderzoek (SRON) en de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) hebben deze gelijkenis gebruikt om de aanvoer te simuleren van materiaal afkomstig van planetoïden, kometen en andere kleine hemellichamen. De simulatie laat zien dat de vier gasplaneten materiaal ontvangen van deze kleine hemellichamen, net als in ons zonnestelsel gebeurt. Vanaf de zon geteld heeft ons zonnestelsel vier rotsachtige planeten, een planetoïdengordel, vier gasreuzen en nog een planetoïdengordel. De binnenste planeten zijn rijk aan vaste materialen zoals metalen en silicaten, de buitenste bevatten juist veel vluchtige stoffen zoals water en methaan. Tijdens hun vormingsproces hadden de binnenplaneten het moeilijk om een vluchtige atmosfeer te verzamelen, omdat de sterke zonnewind het gas steeds wegblies. Tegelijkertijd verdampte al het ijs door de warmte van de zon, wat het lastig maakte om water vast te houden. In de buitenste regionen was er minder zonnewind en -warmte, zodat de uiteindelijke gasreuzen waterijs konden verzamelen en ook een grote atmosfeer vol vluchtige stoffen konden opbouwen. Kleine hemellichamen, waaronder planetoïden, kometen en stof, hebben deze uitkomst later verfijnd door vaste materialen uit de binnenste gordel af te leveren en vanuit de buitenste gordel zowel vluchtige als vaste stoffen. De nieuwe simulaties laten zien dat ook de vier gasreuzen van HR8799 materiaal krijgen aangeleverd via kleine hemellichamen. Het onderzoeksteam, bestaande uit Kateryna Frantseva (SRON/RUG), Migo Mueller (SRON/UL), Floris van der Tak (SRON/RUG), Petr Pokorný (NASA) en Inge Loes ten Kate (UU), voorspelt een totale aanvoer van beide typen materiaal van ongeveer een half miljoenste van de planeetmassa’s. 
→ Volledig persbericht

20 mei 2020
Waarnemingen met de Very Large Telescope (VLT) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) laten duidelijke tekenen zien van de vorming van een planeet. In de dichte schijf van stof en gas rond de jonge ster AB Aurigae hebben astronomen een opvallende spiraalstructuur met een ‘knik’ ontdekt, die de plek aangeeft waar zich mogelijk een planeet aan het vormen is. Het waargenomen kenmerk zou het eerste directe bewijs kunnen zijn voor de geboorte van een babyplaneet. AB Aurigae is een ster op 520 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Auriga (Voerman). De zeer heldere gele ‘knik’ in het hart van de nieuwe opname van AB Aurigae is ongeveer even ver van de ster verwijderd als Neptunus van de zon. Waarnemingen van het AB Aurigae-systeem die enkele jaren geleden zijn gedaan met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) leverden de eerste aanwijzingen voor actieve planeetvorming rond deze ster op. De nieuwe beelden, gemaakt met de gevoelige SPHERE-camera, zijn de ‘diepste’ opnamen van het AB Aurigae-systeem die tot nu toe zijn gemaakt. Daarmee wordt bedoeld dat astronomen nu voor het eerst ook het zwakke licht van kleine stofdeeltjes en straling uit het hart van de schijf hebben kunnen zien. De knik zoals die nu in de spiraalstructuur is opgemerkt werd al door sommige theoretische modellen voor de planeetvorming voorspeld. Hij vormt de verbinding tussen twee spiralen, waarvan de ene vanaf de omloopbaan van de planeet naar binnen gaat en de andere naar buiten uitwaaiert. De twee komen bij de planeet-in-wording bij elkaar en zorgen ervoor dat deze zich kan voeden met het gas en stof van de schijf.
→ Volledig persbericht

6 mei 2020
Een internationaal team van onderzoekers, onder leiding van sterrenkundigen van de Universiteit van Amsterdam, heeft voor het eerst direct ijzer aangetoond in de atmosfeer van een exoplaneet. De onderzoekers ontdekten emissielijnen van ongeladen ijzeratomen in het lichtspectrum van KELT-9b. De waarneming was ingewikkeld, want de exoplaneet wordt overstraald door zijn ster. De exoplaneet KELT-9b draait in 36 uur om zijn ster KELT-9. De ster en de planeet bevinden zich op een afstand van ongeveer 620 lichtjaar van de aarde in het sterrenbeeld Zwaan. De ster heeft een temperatuur van meer dan 10.000 graden. Dat is bijna twee keer zo heet als de zon. Planeet KELT-9b is groter dan Jupiter. Hij staat dichtbij zijn ster, zo’n dertigmaal dichterbij dan de aarde bij de zon. De onderzoekers wisten al dat er ijzer in de planeetatmosfeer moest zijn. Een paar jaar geleden zagen ze daar namelijk al aanwijzingen voor toen ze het sterlicht bestudeerden terwijl de planeet voor de ster langs schoof. Bij de nieuwe waarnemingen keken de onderzoekers rechtstreeks naar het licht van de planeet. Dat is ingewikkeld, want de ster overstraalt de planeet. Bovendien staat de planeet vaak met de nachtkant naar de aarde toe. De onderzoekers vingen het licht op net voordat de planeet achter de ster verdween. De onderzoekers deden hun waarnemingen in de nacht van 22 op 23 juli 2018 op het Spaanse eiland La Palma met behulp van een Italiaanse telescoop, de Telescopio Nazionale Galileo. Op die telescoop bevindt zich HARPS-N. Dat is een spectrograaf die licht uiteen kan rafelen en de aanwezigheid van atomen en moleculen kan aantonen. De onderzoekers brachten de emissielijnen van atomen in kaart met behulp van ‘kruiscorrelatie’. Hoofdonderzoeker Lorenzo Pino (Universiteit van Amsterdam) vergelijkt kruiscorrelatie met het photoshoppen van een reeks filmbeelden: ‘De ster staat stil, maar de planeet beweegt. De kruiscorrelatie is een soort filter dat meebeweegt met de planeet. Daardoor kunnen we het planeetlicht isoleren.’ Op basis van de gegevens denken de onderzoekers nu dat het ijzer in de atmosfeer van exoplaneet KELT-9b ervoor zorgt dat het bovenste deel van de atmosfeer warmer is dan het onderste deel. Het idee is dat het ijzer het sterlicht absorbeert waardoor de atmosfeer opwarmt. Op aarde vindt een vergelijkbaar proces in de atmosfeer plaats. Alleen zorgt daar niet ijzer, maar ozon voor de opwarming van de bovenste lagen. 
→ Volledig persbericht

30 april 2020
Een internationaal team, onder leiding van Jacques Kluska van de KU Leuven, heeft opnamen gemaakt van de binnenranden van planeetvormende of ‘protoplanetaire’ schijven op honderden lichtjaren afstand. Deze schijven van stof en gas vormen zich rond jonge sterren (Astronomy & Astrophysics, 30 april). De afgelopen jaren zijn al tal van opnamen van protoplanetaire schijven gepresenteerd, maar die gaven niet zo’n gedetailleerd beeld van de binnenste regionen van deze schijven. Juist dat deel van de schijf is zo interessant, omdat gedacht wordt dat zich daar – door samenklontering van stof – rotsachtige planeten als de aarde vormen. De nieuwe opnamen zijn zo detailrijk, omdat ze zijn gemaakt met het PIONIER-instrument van de Europese Very Large Telescope (VLT). Dit instrument combineert het (infrarood)licht van vier van de telescopen van de VLT, waardoor – via een wiskundige reconstructietechniek – de beeldscherpte van een telescoop met een middellijn van 100 meter wordt geëvenaard. Op de opnamen is te zien dat de materie rond de onderzochte sterren onregelmatig verdeeld is. Sommige plekken zijn duidelijk helderder of donkerder dan andere. Dat kan erop wijzen dat zich op plaatsen waar zich stofdeeltjes verzamelen wervelingen hebben ontwikkeld. (EE)
→ Astronomers capture rare images of planet-forming disks around stars

23 april 2020
In de zoektocht naar buitenaards leven kijken we tot nu toe vooral naar planeten die op onze aarde lijken en op een afstand van hun moederster staan waar de temperatuur ligt tussen het vries- en kookpunt van water. Maar als we uitgaan van ons eigen zonnestelsel liggen er meer mogelijkheden in de manen dan in de planeten. Enceladus, Europa en een stuk of zes andere manen van Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus herbergen mogelijk een ondergrondse oceaan. Die liggen allemaal ver buiten de reguliere leefbare zone – het is er letterlijk ijskoud aan het oppervlak – maar getijdewisselwerking met hun moederplaneet warmt hun binnenste op. Exoplaneetjagers zoals de toekomstige PLATO-telescoop – waar ook SRON aan werkt – hebben met manen een groter jachtgebied wat betreft de speurtocht naar leven. Als er een zogenoemde exomaan wordt gevonden, is het zaak om erachter te komen of er vloeibaar water mogelijk is. Onderzoekers van SRON Netherlands Institute for Space Research en de Rijksuniversiteit Groningen (RuG) hebben nu een formule afgeleid waarmee je voor elke maan kunt berekenen of er een ondergrondse oceaan aanwezig is en hoe diep die zich bevindt. ‘Volgens de meest gangbare definitie heeft ons zonnestelsel twee planeten met een leefbaar oppervlak: de Aarde en Mars,’ zegt eerste auteur Jesper Tjoa. ‘Volgens een soortgelijke definitie zijn er ongeveer acht manen met mogelijk leefbare omstandigheden onder hun oppervlak. Als je dat doortrekt naar andere planetenstelsels zouden er viermaal zoveel leefbare exomanen kunnen zijn als leefbare exoplaneten.’ Vanuit die motivatie leidde hij met zijn begeleiders Floris van der Tak (SRON/RuG) en Migo Mueller (SRON/RuG/Leidse Sterrewacht) een formule af die een ondergrens geeft voor de oceaandiepte. Factoren die meespelen zijn bijvoorbeeld de diameter van de maan, de afstand tot de planeet, de dikte van het maangruis aan het oppervlak en de thermische geleidbaarheid van de ijs- of grondlaag daaronder. De eerste twee zijn meetbaar, de andere twee moeten we schatten op basis van ons zonnestelsel. Hoewel ondergronds leven lastiger te vinden is dan leven aan het oppervlak, is het in de nabije toekomst wel degelijk mogelijk om een hint te verkrijgen. Tjoa: ‘Waarnemers bestuderen het sterlicht dat door de atmosfeer van exoplaneten schijnt. Dan kunnen ze bijvoorbeeld zuurstof herkennen. Als ze toekomstige telescopen op exomanen richten, zien ze mogelijk geisers zoals op Enceladus, die afkomstig zouden kunnen zijn uit een ondergrondse oceaan. In principe zijn daarin dan ook tekenen van leven te herkennen.’
→ Volledig persbericht

20 april 2020
Nieuw onderzoek, gebaseerd op waarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop, laat zien dat de planeet die in 2004 en 2006 bij de 25 lichtjaar verre ster Fomalhaut werd gefotografeerd is verdwenen. Waarschijnlijk was het dan ook geen planeet, maar een grote wolk stof die vrijkwam bij een botsing tussen twee forse planetoïden (Proceedings of the National Academy of Sciences, 20 april). Het bestaan van het object, dat Fomalhaut b of ook wel Dagon wordt genoemd, werd in 2008 bekendgemaakt in een publicatie in het wetenschappelijke tijdschrift Science. Hubble-waarnemingen hadden toen al laten zien dat het nietige lichtstipje op ruime afstand van de ster zich mettertijd verplaatste. Dagon is sinds zijn ontdekking altijd onderwerp van discussie gebleven. Een van zijn onverklaarbare eigenschappen was dat hij ongewoon helder was in zichtbaar licht, maar geen waarneembare warmtestraling uitzond. Als mogelijke verklaring werd gesuggereerd dat de overdaad aan licht afkomstig was van een wolk of schijf van stof rond de planeet. Maar nu wijst vervolgonderzoek er dus op dat die planeet nooit heeft bestaan. Op beelden die in 2014 met de Hubble-ruimtetelescoop zijn gemaakt is hij althans niet terug te vinden. Uit oudere opnamen blijkt bovendien dat Dagon in de loop van de jaren uitdijde en vervaagde. Volgens András Gáspár en George Rieke van de Universiteit van Arizona moet dat haast wel betekenen dat de vermeende planeet in werkelijkheid een stofwolk is geweest. Deze zou niet lang voor 2004 zijn ontstaan door een botsing tussen twee planetoïden. Aanvankelijk was deze wolk nog vrij compact, maar inmiddels heeft hij al een geschatte middellijn van enkele honderden miljoenen kilometers. (EE)
→ Exoplanet Apparently Disappears in Latest Hubble Observations

17 april 2020
De kleine Europese ruimtetelescoop Cheops, die planeten buiten ons zonnestelsel onder de loep gaat nemen, kan na drie maanden van tests aan zijn onderzoeksprogramma beginnen. Bij wijze van proef heeft hij met goed gevolg waarnemingen gedaan van enkele sterren waarvan al bekend was dat er planeten omheen cirkelen. Cheops, of voluit Characterising Exoplanet Satellite, is in december 2019 gelanceerd en maakte eind januari zijn eerste proefopnamen. Inmiddels is gebleken dat de ruimtetelescoop nog nauwkeuriger werkt dan verwacht: hij kan uren achtereen op dezelfde ster gericht blijven. Een van de proefobjecten die Cheops heeft bekeken is de 320 lichtjaar verre ster HD 93396. Om deze ster draait een opgezwollen gasplaneet die ongeveer een derde groter is dan Jupiter, maar veel minder ver van zijn ster verwijderd is. Vanuit de aarde gezien schuift deze reuzenplaneet periodiek voor de ster langs, en uit de hoeveelheid licht die hij daarbij tegenhoudt kan worden afgeleid hoe groot hij is. De Cheops-metingen laten zien dat de planeet, die bekendstaat als KELT-11b, een middellijn van 181.600 kilometer heeft, met een onzekerheid van iets meer dan 4000 kilometer. Daarmee is het meetresultaat vijf keer zo nauwkeurig als eerdere metingen met telescopen op aarde. De afgelopen decennia hebben astronomen duizenden planeten ontdekt die om andere sterren dan onze zon cirkelen. Verre de meeste van deze planeten zijn ontdekt via de regelmatige helderheidsdipjes die hun moedersterren vertonen wanneer zo’n planeet voor hun langs schuift. De rest is veelal opgespoord aan de hand van de schommelbeweging die ze bij hun moederster veroorzaken. Cheops zal de komende jaren de afmetingen gaan bepalen van exoplaneten die planeetovergangen – ook wel transits genoemd – veroorzaken bij heldere en nabije sterren. Daarnaast zal hij schommelende sterren op mogelijke planeetovergangen gaan onderzoeken. Als een ster zowel schommelingen als planeetovergangen vertoont, kan van de betreffende planeten zowel de massa als de grootte worden gemeten. En dat levert weer informatie op over hun dichtheid en samenstelling. (EE)
→ Cheops observes its first exoplanets and is ready for science

16 april 2020
Bij een nieuwe analyse van oude gegevens van NASA-satelliet Kepler is een aarde-achtige exoplaneet ontdekt. De planeet, Kepler-1649c, lijkt maar een fractie groter te zijn dan de aarde en bevindt zich in de ‘leefbare zone’ van zijn moederster. Mocht het een rotsachtige planeet zijn, dan kan er theoretisch dus vloeibaar water op zijn oppervlak zijn. Kepler-1649c draait om een rode dwergster – een relatie koele ster, kleiner dan onze zon – op 300 lichtjaar afstand. Hij ontvangt maar ongeveer een kwart minder licht en warmte van zijn ster als de aarde, wat betekent dat zijn oppervlak waarschijnlijk koeler is dan dat van onze planeet, maar niet onleefbaar koud. Hoe warm het er precies is, hangt ervan af of de planeet een atmosfeer heeft of niet. Eerder was bij dezelfde ster al een andere planeet van vergelijkbare afmetingen ontdekt: Kepler-1649b. Deze bevindt zich echter half zo ver van zijn ster en is daardoor eerder Venus-achtig dan aarde-achtig. Opvallend is dat de twee planeten in resonantie zijn: in de tijd dat de binnenste planeet negen keer om zijn ster draait, draait de buitenste er vrijwel precies vier keer omheen. Deze bijna perfecte verhouding van 9:4 komt niet vaak voor. Doorgaans vertonen baanresonanties verhoudingen als 2:1 of 3:2. Dat kan erop wijzen dat er nog een derde planeet in het spel is, die tussen Kepler-1649b en -c zijn rondjes draait, waardoor er in feite sprake is van twee 3:2 resonanties. (Recent is zelfs een stelsel van zes planeten ontdekt, die allemaal in 3:2 resonantie zijn.) De onderzoekers hebben nog geprobeerd om ook die derde planeet op te sporen, maar dat is niet gelukt. Mogelijk is hij simpelweg te klein om door de Kepler-satelliet te zijn opgemerkt. Deze laatste spoorde tot 2018 planeten op door te letten op kleine periodieke helderheidsdipjes in het licht van sterren, zoals die worden veroorzaakt door planeten die van ons uit gezien regelmatig voor hun ster langs schuiven. (EE)
→ Earth-Size, Habitable-Zone Planet Found Hidden in Early NASA Kepler Data

11 maart 2020
Onderzoekers die gebruik maken van ESO’s Very Large Telescope (VLT) hebben een exotische exoplaneet waargenomen waar vermoedelijk regens van ijzer voorkomen. Aan de dagzijde van deze ultrahete reuzenplaneet lopen de temperaturen op tot boven de 2400 graden Celsius – hoog genoeg om metalen te doen verdampen. Krachtige winden transporteren de ijzerdamp naar de nachtzijde, waar hij tot ijzerdruppeltjes condenseert (Nature, 12 maart). Het vreemde verschijnsel ontstaat doordat de planeet altijd hetzelfde halfrond naar zijn moederster toekeert. Op het andere, koelere, halfrond is het altijd donker. Net als onze maan vertoont WASP-76b ‘synchrone rotatie’: één draaiing om zijn as duurt net zo lang als één omloop om zijn ster. Aan zijn dagzijde ontvangt de planeet duizenden keren meer straling van zijn moederster als de aarde van de zon. Het is er zo heet dat moleculen in atomen worden gesplitst, en metalen zoals ijzer verdampen en in de atmosfeer terechtkomen. Het extreme temperatuurverschil tussen dag- en nachtzijde resulteert in krachtige winden die de ijzerdamp van de ultrahete dagzijde naar de koelere nachtzijde transporteren, waar de temperaturen tot ongeveer 1500 graden Celsius dalen. Volgens het nieuwe onderzoek verschillen niet alleen de dag/nacht-temperaturen op WASP-76b, ook heeft elk halfrond zijn eigen chemische eigenschappen, zo blijkt uit waarnemingen met het nieuwe ESPRESSO-instrument van de VLT. Aan de ‘avondgrens’ van de planeet, die de dagzijde van de planeet van de nachtzijde scheidt, is een sterke signatuur van ijzerdamp gedetecteerd. Maar verrassend genoeg is aan de ochtendkant geen ijzerdamp te zien. Volgens de astronomen komt dit doordat het ijzer ’s nachts condenseert en neerregent. Exoplaneet WASP-76b draait om een ster die zich op een afstand van 640 lichtjaar in het sterrenbeeld Vissen bevindt. (EE)
→ ESO-telescoop doet waarnemingen van exoplaneet waar het ijzer regent

2 maart 2020
Astronomen zijn er erin geslaagd om het zonlicht vast te leggen dat door de aardatmosfeer heen schijnt, net zoals dat bij het onderzoek van verre exoplaneten gebeurt. De waarneming is tijdens de totale maansverduistering van januari 2019 gedaan met de Large Binocular Telescope. Het rode schijnsel dat de maan op zo’n moment vertoont bestaat uit zonlicht dat via de aardatmosfeer het maanoppervlak bereikt. In dit ‘gefilterde’ licht hebben de wetenschappers naast zuurstof en water voor het eerst ook spectraallijnen van natrium, calcium en kalium in onze atmosfeer kunnen aantonen (Astronomy & Astrophysics, 2 maart). Wanneer een exoplaneet van ons uit gezien voor zijn moederster langs trekt, zien astronomen de ster niet alleen zwakker worden, maar kunnen ze ook sterlicht waarnemen dat door de dampkring van de exoplaneet heen schijnt. Ondanks dat dit schijnsel maar heel zwak is, bevat het de chemische vingerafdrukken van de bestanddelen die zich in de planeetatmosfeer bevinden. Deze techniek, die transmissiespectroscopie wordt genoemd, is tot nu toe alleen toegepast op planeten groter dan Jupiter die op geringe afstanden om hun moederster cirkelen. Maar uiteindelijk willen astronomen op deze manier ook de atmosferen van aarde-achtige planeten kunnen onderzoeken. Een totale maansverduistering is vanuit de maan gezien niets anders dan een ‘aarde-overgang’. Daarom is het een mooie gelegenheid om de technieken te testen die straks met de extreem grote telescopen van de volgende generatie op aarde-achtige planeten zullen worden toegepast. (EE)
→ Total lunar eclipse: observing the Earth as a transiting planet

27 februari 2020
Het lijkt erop dat de omstandigheden op exoplaneet K2-18b geschikt kunnen zijn voor (het ontstaan van) leven. Tot die conclusie komen astronomen van de universiteit van Cambridge (VK) op basis van modelberekeningen (Astrophysical Journal Letters, 27 februari). Planeet K2-18b is al in 2015 ontdekt in gegevens van de Kepler-satelliet. Maar hij trok pas echt de aandacht toen twee onderzoeksteams in 2019 meldden dat zijn atmosfeer behalve waterstof ook flinke hoeveelheden waterdamp bevat. De exoplaneet is 124 lichtjaar van ons verwijderd, is 2,6 keer zo groot als de aarde en heeft 8,6 keer zoveel massa. Verder is bekend dat hij zich in de ‘leefbare’ zone rond zijn ster bevindt, waar de temperaturen zodanig zijn dat er water in vloeibare vorm kan bestaan. Tot nu toe was echter onduidelijk hoe omvangrijk zijn atmosfeer is en hoe de omstandigheden daaronder zijn. Gezien de grote afmetingen van K2-18b zou het zowel kunnen gaan om een kleinere versie van de planeet Neptunus als om een grotere versie van de aarde. Een ‘mini-Neptunus’ heeft naar verwachting in omvangrijke atmosfeer van waterstof waar een oceaan van water onder schuil kan gaan. Maar als dat waterstof-omhulsel te dik is, zouden temperatuur en druk aan het oppervlak van dat water ongeschikt zijn voor leven. Volgens de Britse astronomen laten modelberekeningen echter zien dat het waterstof-omhulsel niet per se heel omvangrijk hoeft te zijn. De beschikbare gegevens over de grootte, massa en atmosferische samenstelling van K2-18b wijzen erop dat het wel meevalt met de hoeveelheid waterstof. Het waterstofomhulsel zou maximaal 6 procent van de planeetmassa voor zijn rekening nemen, en misschien zelfs veel minder. Daaruit volgt dat K2-18b best eens een oceaanwereld zou kunnen zijn met een atmosfeer waarin druk en temperatuur gelijk zijn aan die op aarde. Overigens heeft een team van Penn State University (VS) recent het bestaan bevestigd van kandidaat-exoplaneet G 9-40b, die ook is opgespoord met de Kepler-satelliet. Deze 90 lichtjaar verre planeet is ruwweg tweemaal zo groot als de aarde heeft 12 keer zoveel massa. Over de samenstelling van zijn atmosfeer is nog niets bekend, maar ook dit kan theoretisch een leefbare oceaanwereld zijn. (EE)
→ Large Exoplanet Could Have the Right Conditions for Life

20 februari 2020
Astronomen van de universiteit van Warwick hebben een Jupiter-achtige planeet ontdekt die in slechts 18 uur een omloop rond zijn moederster volbrengt. Dat betekent dat hij zich gevaarlijk dicht bij de ster bevindt. Het is voor het eerst dat een planeet van dit type met zo’n korte omlooptijd is ontdekt (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 20 februari). De ontdekte planeet, de ‘hete Jupiter’ NGTS-10b, is ontdekt bij een ster op ongeveer 1000 lichtjaar van de aarde. Dat is gebeurd in het kader van survey waarbij planeten worden opgespoord met behulp van de transitmethode. Dat betekent dat gezocht wordt naar sterren die regelmatig optredende helderheidsdipjes vertonen, zoals die ontstaan wanneer er van ons uit gezien een planeet voor de ster langs trekt. Hoewel deze opsporingsmethode vooral goed werkt bij hete Jupiters met omlooptijden van minder dan 24 uur, blijken planeten van dit type heel erg zeldzaam te zijn. Van de honderd hete Jupiters die tot nu toe zijn opgespoord, hebben er maar zeven een omlooptijd van minder dan een dag. De afstand tussen NGTS-10b bedraagt slechts tweemaal de diameter van zijn ster. Vertaald naar ons zonnestelsel zou dat betekenen dat Mercurius zich op slechts drie miljoen kilometer van de zon bevindt. Bij die geringe afstand worden de getijkrachten van de ster dermate sterk, dat de planeet, die twintig procent groter is dan ‘onze’ Jupiter en ongeveer tweemaal zoveel massa heeft, uiteindelijk aan flarden zal worden getrokken. Vermoed wordt dat de planeet al een hele tijd bezig is om geleidelijk naar zijn ster toe te spiralen. Massarijke planeten ontstaan doorgaans op grote afstand van hun ster en worden afgeremd door het gas en stof in de protoplanetaire schijf waar ze deel van uitmaken. Met behulp van nauwkeurige metingen van NGTS-10b hopen de astronomen te kunnen vaststellen of de planeet inderdaad nog naar binnen spiraalt, of op de een of andere manier stand weet te houden in zijn huidige omloopbaan. Binnen een jaar of tien zou daar duidelijkheid over moeten zijn. (EE)
→ 18-hour year planet on edge of destruction

17 februari 2020
Met behulp van de door Nederland geleide Low Frequency Array (LOFAR) radiotelescoop hebben astronomen abnormale radiogolven ontdekt die afkomstig zijn van de nabije rode dwergster GJ1151. De radiogolven vertonen de kenmerkende signatuur van poollichten die worden veroorzaakt door de wisselwerking tussen een ster en zijn planeet. Het bestaan van dergelijke interacties werd al meer dan dertig jaar voorspeld, maar het is voor het eerst dat astronomen de bijbehorende signatuur hebben weten te onderscheiden. Deze methode, die alleen mogelijk is met een gevoelige radiotelescoop als LOFAR, kan worden gebruikt om exoplaneten in de leefbare zone van hun moederster op te sporen en hun omgeving te onderzoeken. Rode dwergen zijn de meest voorkomende sterren in onze Melkweg, maar ze zijn ook veel kleiner en koeler dan onze eigen zon. Dat betekent dat, om ‘leefbaar’ te kunnen zijn, de afstand tussen een planeet en zijn ster aanzienlijk kleiner moet zijn dan de afstand tussen aarde en zon. Omdat rode dwergen veel sterkere magnetische velden hebben dan de zon, wordt zo’n leefbare planeet blootgesteld aan intense magnetische activiteit. Dit kan leiden tot opwarming van de planeet en zelfs diens atmosfeer aantasten. De radio-emissie die met dit proces gepaard gaat is een van de weinige beschikbare middelen om de sterkte van dit effect te kunnen inschatten. ‘De beweging van een planeet door het sterke magnetische veld van een rode dwerg werkt als een elektrische motor, vergelijkbaar met de dynamo van een fiets. Hierdoor ontstaat een sterke stroom die poollichten en radio-emissies op de ster aandrijft’, aldus Harish Vedantham, de hoofdauteur van het onderzoek en stafwetenschapper bij ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie. Dankzij het zwakke magnetische veld van de zon en de grotere afstanden van haar planeten, worden zulke stromen in ons zonnestelsel niet gegenereerd. Wel leidt de wisselwerking tussen de Jupitermaan Io en het magnetische veld van Jupiter tot vergelijkbare radio-emissies. Het onderzoeksteam richt zich nu op het opsporen van planeten bij soortgelijke sterren. Gebleken is dat bijna elke rode dwerg vergezeld gaat van aardse planeten, dus moeten er meer sterren zijn die dit type emissie vertonen. De astronomen verwachten dat deze nieuwe methode voor de detectie van exoplaneten meer inzicht zal geven in de omstandigheden waaronder deze werelden verkeren. (EE)
→ Volledig persbericht

12 februari 2020
Wetenschappers van het Rochester Institute of Technology hebben een pasgeboren zware planeet ontdekt die zich dichter bij de aarde bevindt dan andere planeten van dit type. De baby-reuzenplaneet, die 2MASS 1155-7919 b wordt genoemd, maakt deel uit van een losse verzameling van jonge sterren in het sterrenbeeld Kameleon. Dat wordt afgeleid uit gegevens van de Europese astrometrische satelliet Gaia, die laten zien dat de planeet met een van de sterren van de jonge sterrenhoop mee beweegt. Ook zijn beide even ver van de aarde verwijderd: ongeveer 330 lichtjaar. Het zwakke, koele object, dat tien keer zoveel massa heeft als de planeet Jupiter, is met een geschatte ouderdom van 5 miljoen jaar naar astronomische maatstaven heel jong. De planeet draait op een afstand van 90 miljard kilometer om zijn moederster. Het is pas voor de vierde of vijfde keer dat een reuzenplaneet op zo’n grote afstand van een ster is ontdekt. Hoe deze jonge reuzenplaneet zo ver van zijn moederster is terechtgekomen, is nog een raadsel. Theoretisch laat zich dat moeilijk begrijpen, omdat op zo’n grote afstand normaal gesproken te weinig ‘bouwmateriaal’ aanwezig is voor de vorming van planeten van dit kaliber. (EE)
→ RIT scientists discover the nearest-known ‘baby giant planet’

29 januari 2020
Zes weken na de lancering van ESA-satelliet Cheops, die exoplaneten gaat onderzoeken, heeft de vluchtleiding de ‘lenskap’ van de telescoop opengeklapt. Dankzij deze onomkeerbare handeling kan Cheops nu ook daadwerkelijk de sterrenhemel waarnemen. Het hoofddoel van de Cheops-missie is het waarnemen van nabije, heldere sterren waarvan al bekend is dat er planeten omheen draaien. De satelliet zal gaan onderzoeken welke van deze exoplaneten van ons uit gezien periodiek voor hun ster langs schuiven. Uit de hoeveelheid sterlicht die daarbij wordt tegengehouden, kan worden afgeleid hoe groot de planeet in kwestie is. De komende weken zal Cheops’ detector uitgebreid worden getest, om er zeker van te zijn dat hij naar behoren werkt (EE)
→ Cheops opens its eye to the sky

7 januari 2020
NASA-satelliet TESS heeft zijn eerste aarde-achtige planeet ontdekt die in de leefbare zone om zijn ster draait – de gordel waarbinnen zodanige omstandigheden heersen dat er vloeibaar water op het oppervlak van de planeet aanwezig kan zijn. Het bestaan van de planeet, TOI 700 d, is inmiddels bevestigd met behulp van de infrarood-ruimtetelescoop Spitzer. TOI 700 d is niet de eerste aarde-achtige planeet die in de leefbare zone van een ster is opgespoord. Eerder zijn dergelijke planeten al aangetroffen in het nabije planetenstelsel TRAPPIST-1 en bij een paar andere sterren. TESS is speciaal ontworpen voor het opsporen van ‘leefbare aardes’ en de verwachting is dan ook dat meer van deze ontdekkingen zullen volgen. De moederster van de nu ontdekte exoplaneet, TOI 700, is een koele rode dwergster in het zuidelijke sterrenbeeld Goudvis op een afstand van 100 lichtjaar. Naast TOI 700d cirkelen nog minstens twee planeten om de ster, en alledrie schuiven ze van ons uit gezien met regelmatige tussenpozen voor hun ster langs. Dat resulteert in helderheidsdipjes in het licht van TOI 700, die door TESS zijn geregistreerd. De binnenste planeet, TOI 700 b, is bijna precies zo groot als de aarde en waarschijnlijk rotsachtig van karakter. Deze planeet is echter te heet om leefbaar te zijn. De middelste planeet, TOI 700 c is ruim twee keer zo groot als de aarde en bestaat mogelijk voor een groot deel uit gas. TOI 700 d is 20 procent groter dan de aarde en draait in 37 dagen om zijn ster. Hij ontvangt ongeveer 14 procent minder licht en warmte van de rode dwergster dan de aarde van de zon, maar hun kleinere onderlinge afstand compenseert dat. Wel is het zo dat de planeet waarschijnlijk steeds met dezelfde kant naar zijn ster is gericht. Hierdoor is het op het ene halfrond permanent dag en op het andere altijd nacht.  Behalve deze 'leefbare exo-aarde' heeft TESS ook een exoplaneet opgespoord die om een dubbelster cirkelt. Deze 'circumbinaire' planeet, TOI 1338 b, is ongeveer zo groot als Neptunus. (EE)
→ NASA Planet Hunter Finds Earth-Size Habitable-Zone World

23 december 2019
In een drietal artikelen in Nature Astronomy hebben astronomen de ontdekking bekendgemaakt van zes nieuwe exoplaneten. De planeten zijn van uiteenlopende grootte, maar hebben gemeen dat ze in zeer krappe banen om hun ster cirkelen. Ze hebben dermate hoge temperaturen dat ze aan het verdampen zijn. De hete exoplaneten zijn via een omweg opgespoord. Er is in eerste instantie niet naar planeten gezocht, maar naar het gasvormige materiaal dat ze al cirkelend om hun nabije moederster achterlaten. Deze gassen maskeren het eigenlijke lichtspectrum van de ster, dat daardoor afwijkt van dat normale soortgenoten. Van de 2700 nabije zonachtige sterren die de astronomen hebben onderzocht bleken 39 zo’n afwijkend spectrum te vertonen. Vervolgens zijn deze 39 sterren nog eens goed onder de loep genomen met de gevoelige HARPS-spectrograaf van de 3,6-meter telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht. Met dit instrument kan worden vastgesteld of een ster een regelmatige schommelbeweging vertoont, die door een om haar heen cirkelende planeet wordt veroorzaakt. Met deze ‘tweetrapstechniek’ zijn bij drie verschillende sterren in totaal zes nieuwe hete exoplaneten ontdekt. Ze lopen in massa uiteen van 2,6 aardmassa’s tot bijna een halve Jupitermassa. Het gaat dus waarschijnlijk om zowel rotsachtige ‘superaardes’ als om ‘gasreuzen’. Vier van de opspoorde planeten maken deel uit van een en hetzelfde planetenstelsel. En één van de planeten cirkelt om een ster die samen met een kleinere ster een compacte dubbelster vormt. Alle zes de planeten hebben omlooptijden van ruwweg 1 tot 3 weken. Daaruit kan worden afgeleid dat ze op aanzienlijk kleinere afstanden om hun sterren cirkelen dan Mercurius om de zon. Met geschatte temperaturen van 600 tot 1500 graden zijn de planeten onleefbaar heet. (EE)
→ Newfound ‘Ablating’ Exoplanets Could Reveal Alien Geology

23 december 2019
Japanse astronomen hebben met behulp van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) ontdekt dat de 40 miljoen jaar oude ster 49 Ceti omgeven is door een enorme hoeveelheid gas. Dat is opmerkelijk, omdat volgens de meest gangbare planeetvormingstheorieën dat gas allang weg had moeten zijn. Planeten ontstaan uit grote schijven van gas en stof rond jonge sterren. De stofdeeltjes in deze zogeheten protoplanetaire schijven zouden samenklonteren tot rotsachtige planeten zoals de aarde of tot de ‘groeikernen’ van veel zwaardere planeten die in rap tempo grote hoeveelheden gas uit hun omgeving aantrekken. Het gas in de protoplanetaire schijf zou daardoor al vrij snel opraken. Uit de ALMA-waarnemingen is nu echter gebleken dat dit scenario voor 49 Ceti niet opgaat. De schijf rond deze ster blijkt grote hoeveelheden koolstofatomen te bevatten – zo veel zelfs dat zelfs de radiostraling van een zeldzamere vorm van koolstof – koolstof-13 – kon worden gedetecteerd. Het is voor het eerst dat dit bij een kosmisch object is gelukt: doorgaans valt het signaal van koolstof-13 in het niet bij dat van (normale) koolstof-12. Uit deze detectie leiden de astronomen af dat de hoeveelheid gas rond 49 Ceti vergelijkbaar is met die rond veel jongere sterren. Er is nog geen goede verklaring voor de aanwezigheid van dit gas. Eigenlijk zou het allang voor de vorming van planeten moeten zijn gebruikt, maar dat lijkt niet het geval te zijn. Een alternatieve verklaring is dat het gas is vrijgekomen bij botsingen tussen kleine, ijsachtige objecten, maar dat zou weer een onverklaarbaar groot aantal botsingen vereisen. (EE)
→ Massive Gas Disk Raises Questions about Planet Formation Theory

20 december 2019
Nieuwe gegevens van de Hubble-ruimtetelescoop hebben meer inzicht gegeven in de eigenschappen van twee sterk opgezwollen planeten die rond de 2400 lichtjaar verre ster Kepler-51 cirkelen. De beide planeten zijn – samen met een derde – in 2012 ontdekt met de Kepler-satelliet. Maar pas twee jaar later werd duidelijk dat ze een zeer lage gemiddelde dichtheid moeten hebben. De Hubble-waarnemingen hebben dat nog eens bevestigd. Hoewel de beide planeten slechts enkele malen zoveel massa hebben als de aarde, zijn hun atmosferen zo sterk opgezwollen dat ze bijna zo groot zijn als Jupiter. Anders gezegd: de twee planeten zijn ogenschijnlijk zo omvangrijk als de grootste planeet van ons zonnestelsel, maar zijn ruwweg honderd keer lichter. Waarom deze atmosferen zo omvangrijk zijn, is nog onduidelijk. Maar deze eigenschap zou het wel gemakkelijker moeten maken om hun chemische samenstelling te onderzoeken. Daarom heeft ‘Hubble’ de twee waargenomen op de momenten dat ze voor hun moederster langsschoven, en daarbij gemeten hoeveel infraroodlicht door hun atmosferen werd geabsorbeerd. Dat zou kunnen verklappen hoeveel waterdamp en andere chemische verbindingen erin aanwezig zijn. Verrassend genoeg lieten de spectra van beide planeten geen opvallende ‘chemische vingerafdrukken’ zien. Volgens de astronomen die de waarnemingen hebben gedaan zou dat komen doordat er dichte deeltjeswolken in hun hoge atmosferen ronddrijven. Het zou kunnen gaan om een soort smog, zoals die ook bij Titan (de grootste maan van de planeet Saturnus) te zien is. De astronomen schrijven de geringe dichtheden van de planeten deels toe aan de jonge leeftijd van het Kepler-51-stelsel, dat naar schatting pas 500 miljoen jaar geleden is ontstaan. Modelberekeningen laten zien dat de planeten waarschijnlijk op grotere afstanden van hun ster zijn ontstaan en sindsdien dichter daarnaartoe zijn gespiraald en sterk opgewarmd. Dat zal er, zeker bij de binnenste planeet, op de lange duur toe leiden dat hun omvangrijke atmosferen verdampen. (EE)
→ ‘Cotton Candy’ Planet Mysteries Unravel in New Hubble Observations

17 december 2019
Nachtwacht en Sterrennacht zijn de namen die exoplaneet HAT-P-6 b en de ster waar hij omheen draait (HAT-P-6) voortaan dragen. Dat is voor Nederland de uitkomst van de zoektocht naar nieuwe namen voor planeten rond andere sterren dan de zon, die in meer dan 100 landen in de afgelopen maanden is gehouden. De competitie is georganiseerd door het officiële orgaan voor de naamgeving van hemellichamen, de Internationale Astronomische Unie (IAU). De IAU viert dit jaar zijn honderdste verjaardag en wees alle landen een exoplaneet toe voor vernoeming. Meer dan 100 namenparen werden vandaag op een persconferentie in Parijs bekendgemaakt. De Nederlandse competitie ‘Exoplaneet zoekt naam’ bestond uit twee ronden. In de eerste ronde kon het publiek een voordracht doen. Er werden in totaal 6100 suggesties ingestuurd. Tijdens de tweede ronde in oktober kon worden gestemd op vijf namenparen die het Nationaal Comité van astronomen en andere experts uit alle inzendingen had geselecteerd. Wereldwijd werden 360.000 suggesties gedaan en hebben 420.000 mensen gestemd. De vijf namen waarop in Nederland kon worden gestemd, voor respectievelijk planeet en ster, waren:Brandaris - Vuurduin; Cruquius - Leeghwater; Exomna - Hurstrga; Nachtwacht - Sterrennacht; Nijntje - Moederpluis. Nijntje en Moederpluis kregen van het Nederlandse publiek de meeste van de in totaal 13.500 stemmen, gevolgd door Nachtwacht - Sterrennacht en Vuurduin - Brandaris. Deze uitkomst is naar de IAU gestuurd en een speciaal comité heeft het eerste backup-paar tot winnaar uitgeroepen. Nijntje - Moederpluis voldeed niet aan de regels van de IAU omdat er sprake is van een actief intellectueel eigendomsrecht. De gekozen namen worden vanaf nu parallel aan de bestaande wetenschappelijke namen gebruikt. De ster Sterrennacht is een geelwitte dwergster en staat op 905 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Andromeda. De planeet Nachtwacht is een zogeheten 'hete Jupiter'. Bijzonder aan Nachtwacht is dat hij in een retrograde baan draait. 
→ Volledig persbericht

14 december 2019
Komende dinsdag (17 december) om 09.54 uur Nederlandse tijd wordt, vanaf de Europese lanceerbasis in Kourou, Frans-Guyana, een Sojoez-Fregat-raket gelanceerd. Aan boord bevindt zich, naast een aantal andere satellieten, de Characterising Exoplanet Satellite of kortweg Cheops. De Cheops-satelliet zal heldere sterren gaan waarnemen waarvan al bekend is dat er planeten omheen cirkelen. Dat laatste wordt afgeleid uit de regelmatige schommelbewegingen die de sterren maken. Cheops zal onderzoeken welke van deze sterren ook regelmatige helderheidsdips vertonen. Zo’n dip treedt op wanneer een planeet, vanaf de aarde gezien, voor zijn ster langs schuift. Dat is bij lang niet alle planetenstelsels het geval. Uit de schommelbeweging van een ster kunnen alleen de massa’s van diens planeten worden afgeleid. De helderheidsdip die bij een planeetovergang optreedt geeft ook duidelijkheid over de grootte van een planeet. Uit de combinatie van massa en grootte volgt de gemiddelde dichtheid, en die kan astronomen weer vertellen of een planeet rotsachtig, gasachtig of ijsachtig van karakter is. Het hoofddoel van de Cheops-missie is het onderzoek van de opbouw van exoplaneten kleiner dan Saturnus met omlooptijden van minder dan 50 dagen. Het gaat daarbij onder meer om ‘super-aardes’ en Neptunus-achtige planeten. Ook kan Cheops vaststellen welke planeten een atmosfeer van betekenis hebben. Vanaf 09.30 uur Nederlandse tijd doet het Europese ruimteagentschap ESA via ESA Web TV verslag van de lancering. [Update: Cheops is woensdag 18 december om even voor 10 uur Nederlandse tijd gelanceerd en om 12.20 uur losgekoppeld van de Fregrat-trap.] (EE)
→ Watch Cheops launch live

11 december 2019
De meest uitgebreide inventarisatie van de chemische samenstellingen van de atmosferen van exoplaneten roept vragen op over de bestaande theorieën voor de planeetvorming. De onderzochte atmosferen bevatten namelijk verrassend weinig water (Astrophysical Journal Letters, 11 december). Een onderzoeksteam onder leiding van de universiteit van Cambridge (VK) heeft metingen gedaan van de chemische en thermische eigenschappen van de atmosferen van 19 exoplaneten. De onderzochte planeten lopen uiteen van ‘mini-Neptunussen’ van bijna 10 aardmassa’s tot ‘super-Jupiters’ van meer dan 600 aardmassa’s. En hun temperaturen variëren van bijna 20 °C tot meer dan 2000 °C. Net als bij de reuzenplaneten van ons eigen zonnestelsel zijn de atmosferen van deze planeten rijk aan waterstof. Het onderzoek laat zien dat hoewel in de atmosferen van veel exoplaneten water te vinden is, de hoeveelheden veel lager zijn dan verwacht, terwijl de hoeveelheden van andere elementen soms wel aan de verwachtingen voldeden. Al met al zijn de onderlinge verschillen groot. Verwacht werd dat de atmosferen van de exoplaneten relatief veel koolstof en zuurstof zouden bevatten, net als die van de reuzenplaneten in ons eigen zonnestelsel. Maar 14 van de 19 onderzochte planeten vertonen een gebrek aan waterdamp en zuurstof. Dat suggereert dat deze planeten zijn gevormd in een omgeving waar weinig (water)ijs voorradig was. Van een planeet als Jupiter wordt aangenomen dat hij is ontstaan door de samenklontering van grote hoeveelheden ijs, gesteenten en andere deeltjes. Daarbij moet overigens worden aangetekend dat het nog steeds niet goed is gelukt om te bepalen hoeveel water de Jupiteramosfeer bevat. Omdat de planeet zo koud is, moet alle waterdamp in zijn atmosfeer gecondenseerd zijn en dat bemoeilijkt de detectie ervan. Toch twijfelen wetenschappers er niet aan dat hij rijk is aan water. Nu dat voor veel exoplaneten niet lijkt te gelden, zou dat kunnen betekenen dat deze op een andere manier zijn ontstaan dan Jupiter. Om daar duidelijkheid over te kunnen krijgen, moeten meer exoplaneten onderzocht worden. Maar nu al is duidelijk dat er bij exoplaneten niet voetstoots van mag worden uitgegaan dat hun chemische samenstellingen vergelijkbaar zijn. (EE)
→ Water Common – Yet Scarce – in Exoplanets

4 december 2019
Onderzoekers hebben met de Europese Very Large Telescope (VLT) voor het eerst bewijs gevonden voor een reuzenplaneet bij een witte dwergster. De planeet cirkelt op kleine afstand om de hete witte dwerg, het restant van een zonachtige ster. Hierbij wordt zijn atmosfeer ‘afgepeld’ en vormt zich een schijf van gas rond de ster. Dit unieke stelsel geeft een indruk van hoe ons eigen zonnestelsel er in de verre toekomst uit zou kunnen zien (Nature, 5 december). Door subtiele variaties in het licht van de ster te analyseren, ontdekten de onderzoekers sporen van chemische elementen die ze nog nooit eerder bij een witte dwerg hadden waargenomen. Om meer inzicht te krijgen in de eigenschappen van deze ongewone ster, die WDJ0914+1914 wordt genoemd, analyseerde het team hem met het X-shooter-instrument van de Very Large Telescope. Deze vervolgwaarnemingen bevestigden dat er in de omgeving van de witte dwerg waterstof, zuurstof en zwavel aanwezig was. Door de spectra die met X-shooter waren vastgelegd nauwkeurig te bestuderen, ontdekte het team dat deze elementen deel uitmaken van een kolkende schijf van gas dat naar de witte dwerg toe stroomt en niet afkomstig is van de ster zelf. De waargenomen hoeveelheden waterstof, zuurstof en zwavel komen overeen met die in de diepe atmosfeerlagen van ijzige reuzenplaneten zoals Neptunus en Uranus. Als zo’n planeet op geringe afstand om een hete witte dwerg zou cirkelen, zou de extreem ultraviolette straling van de ster hem van zijn buitenste lagen ontdoen, waarna een deel van het ontsnapte gas naar de witte dwerg toe spiraalt. Dit is wat de wetenschappers denken dat ze rond WDJ0914+1914 waarnemen: de eerste verdampende planeet rond een witte dwerg. Sterren zoals onze zon zijn het grootste deel van hun bestaan bezig om waterstof in hun kern te fuseren. Wanneer deze ‘brandstof’ opraakt, zwellen ze op tot rode reuzen, worden daarbij honderden keren groter en slokken nabije planeten op. In het geval van ons zonnestelsel zal het gaan het om Mercurius, Venus en zelfs de aarde: stuk voor stuk zullen ze over ongeveer 5 miljard jaar worden verzwolgen door de tot rode reus opgezwollen zon. Uiteindelijk stoten zonachtige sterren hun buitenste lagen af, waarna de uitgeputte kern als witte dwerg achterblijft. Rond zo’n stellair overblijfsel kunnen nog steeds planeten cirkelen, en vermoed wordt dat er in ons Melkwegstelsel veel van deze stelsels te vinden zijn. Tot nu toe hadden wetenschappers echter nog nooit aanwijzingen gevonden voor een reuzenplaneet die zich bij een witte dwerg heeft weten te handhaven. De detectie van een exoplaneet in een baan om WDJ0914+1914, op ongeveer 1500 lichtjaar in het sterrenbeeld Kreeft, zou wel eens de eerste in een lange reeks kunnen zijn. Volgens de onderzoekers draait de exoplaneet die nu is opgespoord op een afstand van slechts 10 miljoen kilometer – oftewel 15 keer de straal van de zon – om de witte dwerg: ruimschoots binnen de voormalige rode reus dus. Dit impliceert dat de planeet pas nadat zijn moederster in een witte dwerg was veranderd dichter naar deze toe is gemigreerd. De astronomen denken dat deze nieuwe omloopbaan het gevolg kan zijn van zwaartekrachtsinteracties met andere planeten in het stelsel, wat betekent dat wellicht meer dan één planeet de heftige gedaanteverandering van zijn moederster heeft overleefd. (EE)
→ Volledig persbericht

4 december 2019
Een analyse van de samenstelling van reuzenplaneten en hun moedersterren laat zien dat er geen duidelijk verband bestaat tussen de samenstelling van beide, voor zover het om elementen zwaarder dan waterstof en helium gaat. Tot die verrassende conclusie komt een team onder leiding van Johanna Teske van het Carnegie Institution for Science (VS). In hun jeugd zijn sterren omgeven door een draaiende schijf van gas en stof, waaruit later de planeten ontstaan. Eerder onderzoek wees erop dat er meer grote gasplaneten te vinden zijn rond sterren met een hoger gehalte aan elementen zwaarder dan waterstof en helium. Dat werd echter voornamelijk afgeleid uit de hoeveelheden ijzer. Bij het nieuwe onderzoek is nu ook gekeken naar andere zware elementen, met name koolstof, zuurstof, magnesium, silicium en nikkel. De uitkomst was dat er geen correlatie bestaat tussen de hoeveelheden van deze elementen in de gasreuzen en hun moedersterren. Dat roept de vraag op hoe dan het eerdere verband omtrent het ijzergehalte kan worden verklaard. Een onmiddellijk antwoord op die vraag hebben de onderzoekers niet. Mogelijk hangt een en ander af van de positie in de schijf waar de planeet zich vormt en van de afstand tot zijn buurplaneten. Bij het onderzoek is wel nog een nieuwe correlatie opgedoken. Er lijkt een verband te bestaan tussen de hoeveelheid zware elementen in een planeet en de hoeveelheid koolstof en zuurstof die zijn ster bevat in vergelijking tot de overige elementen. (EE)
→ Gas Giant Composition Not Determined by Host Star

14 november 2019
Onderzoekers van de universiteit van Jena (Duitsland) hebben ontdekt dat bijna 1 op de 6 (relatief) nabije zonachtige sterren waarbij planeten zijn ontdekt deel uitmaken van een dubbelstersysteem. Dat blijkt uit nauwkeurige waarnemingen die gedaan zijn met de Europese satelliet Gaia. Bij het onderzoek is gekeken naar meer dan 1300 sterren waarvan al bekend was dat er planeten omheen draaien. Uit de Gaia-metingen blijkt dat ongeveer 200 van deze sterren een andere ster als begeleider hebben. Het gaat daarbij zowel om nauwe dubbelstersystemen, waarbij de sterren slechts enkele miljarden kilometers van elkaar verwijderd zijn, als om wijdere dubbelsterren met onderlinge afstanden van ruwweg 0,1 lichtjaar. De begeleidende sterren variëren ook in massa, temperatuur en ontwikkelingsstadium. De zwaarste hebben 1,4 keer zoveel massa als onze zon, terwijl de lichtste bij 0,08 zonsmassa blijven steken. Lichte, koele sterren zijn in de meerderheid. Verrassend genoeg zitten er ook gevallen bij waarbij de begeleider een zogeheten witte dwerg is. Een witte dwerg is de compacte, uitgebrande kern van een zonachtige ster die zijn buitenste lagen heeft afgestoten. Blijkbaar hoeft dat proces geen desastreuze gevolgen te hebben voor de exoplaneten van een naburige ster. De meeste meervoudige sterren die bij het onderzoek zijn opgespoord bestaan uit slechts twee sterren. Maar er zitten ook enkele tientallen drievoudige stersystemen en zelfs één viervoudig stersysteem bij. Alles bij elkaar bleek 15 procent van de onderzochte sterren minstens één stellaire begeleider te hebben. Daar staat tegenover dat ruwweg een derde van alle zonachtige sterren stellaire begeleiders hebben. Het lijkt er dus op dat de nabijheid van andere sterren niet gunstig is voor het planeetvormingsproces. (EE)
→ Distant worlds under many suns

6 november 2019
Het Amerikaanse ruimteagentschap NASA heeft een nieuw mozaïek gepresenteerd van de zuidelijke hemel. De afbeelding is opgebouwd uit opnamen die de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS) tijdens haar eerste onderzoeksjaar heeft gemaakt. TESS heeft als hoofdtaak om planeten bij andere sterren op te sporen. Dat heeft tot nu toe 29 zekere en meer dan duizend mogelijke ontdekkingen van exoplaneten opgeleverd. Voor het eerste deel van de TESS-missie was de zuidelijke hemel opgedeeld in 13 sectoren, die stuk voor stuk gedurende een maand met vier camera’s zijn bekeken. Dat heeft in totaal 15.347 opnamen van dertig minuten opgeleverd. Voor het samenstellen van het mozaïek, waar ook een video-versie van beschikbaar is, zijn slechts 208 opnamen gebruikt. (EE)
→ NASA’s TESS Presents Panorama of Southern Sky

29 oktober 2019
Met behulp van een techniek die asteroseismologie wordt genoemd, hebben astronomen een ‘onwaarschijnlijke’ planeet ontdekt. De planeet cirkelt om een ster die al zo ver moet zijn opgezwollen dat zijn buitenste lagen tot ver voorbij de huidige omloopbaan van de planeet reiken (The Astrophyisical Journal, 29 oktober). Het onderzoek is gedaan met de Amerikaanse satelliet TESS, die primair bedoeld is voor het opsporen van exoplaneten – planeten bij andere sterren. In dit geval is echter gekeken naar subtiele variaties in het licht van twee zogeheten rode reuzensterren. Deze variaties zijn het gevolg van kleine trillingen aan de oppervlakken van de sterren, die informatie geven over hun inwendige en evolutiestadium. Op vergelijkbare wijze onderzoeken seismologen het binnenste van de aarde aan de hand van aardbevingen. Rode reuzen zijn zonachtige sterren die tegen het einde van hun bestaan beginnen op te zwellen. Bekend was al dat er om beide onderzochte sterren minstens één planeet cirkelt. Een team van onderzoekers onder leiding van Tiago Campante van het Instituto de Astrofísica e Ciências do Espaço (Portugal) wilde weten welke gevolgen de late levensfasen van deze sterren hebben gehad voor de ontwikkeling van hun planetenstelsels. Daarbij kwam aan het licht dat de planeet van de ster HD 212771 net buiten het bereik van zijn opzwellende moederster kan zijn gebleven. Maar de planeet die om de ster HD 203949 cirkelt heeft een veel krappere omloopbaan. Dat laatste zou natuurlijk kunnen betekenen dat HD 203949 momenteel bezig is om op te zwellen en nog niet zijn grootste omvang heeft bereikt. De eigenschappen van de ster wijzen er echter op dat hij al verder geëvolueerd is. Waarom heeft hij zijn planeet dan niet opgeslokt? Met behulp van computersimulaties hebben de astronomen een mogelijk verklaring voor deze vreemde situatie gevonden. De planeet zou oorspronkelijk in een wijdere baan om de ster hebben gecirkeld, en onder invloed van de getijdenkrachten tussen ster en planeet naar binnen zijn gemigreerd. Op die manier heeft hij een noodlottige afloop weten te vermijden. (EE)
→ TESS reveals an improbable planet

17 oktober 2019
Een team van Amerikaanse planeetwetenschappers en astronomen heeft aanwijzingen gevonden dat de aarde in chemisch opzicht allerminst uniek is. Dat blijkt uit onderzoek van de atmosferen van witte dwergsterren, waarvan de resultaten op 18 oktober in Science worden gepubliceerd. Witte dwergen zijn de compacte, uitgebrande restanten van normale sterren. Hun sterke zwaartekrachtsaantrekking zorgt ervoor dat zware elementen zoals koolstof, zuurstof en stikstof snel in de diepte verdwijnen, waar ze niet detecteerbaar zijn voor aardse telescopen. Theoretisch zou de atmosfeer van een witte dwerg dus uitsluitend uit waterstof en helium moeten bestaan. Toch zijn in de atmosferen van ongeveer de helft van alle witte dwergen zware elementen aangetroffen. Astronomen denken dat deze ‘vervuiling’ afkomstig is van rotsachtige objecten, zoals planetoïden en planeten, die om de ster hebben gecirkeld en vrij recent door deze zijn opgeslokt. Het Amerikaanse team heeft nu een analyse gemaakt van het materiaal dat in de atmosferen van een zestal witte dwergen is aangetroffen. Het gaat daarbij met name om de elementen ijzer, zuurstof, silicium, magnesium, calcium en aluminium. Uit de gemeten samenstelling van dat zware materiaal hebben de wetenschappers afgeleid hoe sterk het gesteente van de opgeslokte hemellichamen geoxideerd moet zijn geweest. In combinatie met andere factoren kan deze oxidatiegraad worden gebruikt om schattingen te maken van de grootte van hun metaalkernen en de samenstellingen van de gesteenten waaruit ze waren opgebouwd. Deze berekeningen brengen de onderzoekers tot de conclusie dat de gesteenten waaruit de opgeslokte hemellichamen hebben bestaan sterke overeenkomsten vertoonden met die van de aarde en Mars. En dat doet vermoeden dat ze oorspronkelijk in geofysisch en geochemisch opzicht veel op deze beide planeten hebben geleken. (EE)
→ Ancient stars shed light on Earth’s similarities to other planets

16 oktober 2019
Bij waarnemingen met de ALMA-telescoop in het noorden van Chili zijn drie planeten-in-wording ontdekt. Het drietal is opgespoord in de schijf van gas en stof rond de jonge, 330 lichtjaar verre ster HD 163296 (Nature, 17 oktober). In deze protoplanetaire schijf is een drietal lege gordels te zien. Dat op zich is al een teken dat zich hier planeten aan het vormen zijn. Maar doorslaggevend voor de nieuwe ontdekking was de wijze waarop het gas in de schijf zich gedraagt. Een team van astronomen, onder leiding van Richard Teague van de universiteit van Michigan, heeft ontdekt dat er grote hoeveelheden gas naar de gordels toe stromen. Op basis van een computermodel van de schijf komen de onderzoekers tot de conclusie dat zich hierin planeten bevinden met massa’s uiteenlopend van een halve tot drie Jupitermassa’s. De nieuwe bevindingen zijn in overeenstemming met een gangbare theorie voor de manier waarop grote planeten als deze aan hun omvangrijke atmosferen komen. De planeten ontstaan in de koude middelste laag van de protoplanetaire schijf. Vermoed wordt dat gas vanuit de chemisch actievere buitenlagen van de schijf de door een planeet schoongeveegde gordels in ‘valt’ en uiteindelijk diens atmosfeer zal vormen. (EE)
→ Cascades of gas around young star indicate early stages of planet formation

14 oktober 2019
De Nederlandse zoektocht naar een naam voor exoplaneet HAT-P-6 b en de ster waar hij omheen draait (HAT-P-6) gaat vandaag de tweede fase in. Tot en met eind oktober kan iedereen stemmen op de shortlist van vijf setjes namen die het Nationaal Comité heeft geselecteerd uit meer dan 6000 inzendingen. Dit zijn de namen, voor respectievelijk planeet en ster: * Brandaris - Vuurduin* Cruquius - Leeghwater* Exomna - Hurstrga* Nachtwacht - Sterrennacht* Nijntje - Moederpluis. Stemmen kan op www.astronomie.nl/exoplaneetzoektnaam. Het setje namen (voor ster en planeet) dat eind oktober de meeste stemmen heeft behaald, wordt aangemeld bij de IAU. De resultaten van de wereldwijde verkiezingen worden medio december 2019 bekendgemaakt. De gekozen namen worden vanaf dat moment parallel aan de bestaande wetenschappelijke namen gebruikt. ‘Exoplaneet zoekt naam’ is de Nederlandse campagne van het wereldwijde project ‘IAU100 NameExoWorlds’. De Internationale Astronomische Unie (IAU) viert dit jaar zijn honderdste verjaardag en heeft alle landen een exoplaneet toegewezen voor vernoeming. Nederland heeft de ster HAT-P-6 en de exoplaneet HAT-P-6 b toegewezen gekregen. De ster is een geelwitte dwergster en staat op 905 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Andromeda. De planeet is een zogeheten 'hete Jupiter'. Bijzonder aan de planeet is dat hij in een retrograde baan draait.
→ Volledig persbericht

10 oktober 2019
Computersimulaties laten zien dat fysische mechanismen ervoor zorgen dat jonge planeten in het centrale deel van hun planetenstelsel niet door hun ster worden verzwolgen. Vergelijkbare processen maken het ook mogelijk dat er planeten in de nabijheid van de ster ontstaan. Een en ander verklaart waarom er veel ‘superaardes’ op geringe afstanden van hun moederster zijn ontdekt (Astronomy & Astrophysics, 10 september). Planeten ontstaan in de schijf van gas en stof die rond een pasgeboren ster achterblijft. In deze protoplanetaire schijf klonteren stofdeeltjes samen totdat, na enkele miljoenen jaren, brokken gesteenten met afmetingen van enkele kilometers zijn gevormd. Vanaf dat moment is de zwaartekracht sterk genoeg om deze objecten samen te voegen tot planeten. Eenvoudige berekeningen lieten zien dat planeten die zich nabij hun ster aan het vormen zijn geleidelijk naar binnen zouden spiralen, om binnen een miljoen jaar door de ster te worden opgeslokt. Waarnemingen van diverse planetenstelsels rond zonachtige sterren tonen echter aan dat dit lang niet altijd gebeurt. Om deze tegenspraak op te lossen hebben wetenschappers van het Max-Planck-Institut für Astronomie, in samenwerking met Britse en Amerikaanse collega’s, computersimulaties gedaan van wat zich in de protoplanetaire schijf rond een ster zoal afspeelt. Daarbij hebben ze twee mogelijke verklaringen gevonden voor het bestaan van planeten die in krappe omloopbanen om hun ster cirkelen. De eerste is dat deze jonge stelsels, voor rotsachtige planeten met maximaal tien keer zoveel massa als de aarde althans, ‘baby-proof’ zijn. Dat zit zo. Hoe dichter je bij de ster komt, des te intenser wordt diens straling. Voorbij het punt waar de temperatuur in de schijf boven de 900 graden Celsius komt, verdampen stofdeeltjes (silicaten) tot gas. Het extreem hete gas in dit deel van de schijf is uiterst turbulent. Wanneer een naar binnen spiralende planeten deze ‘sublimatiegrens’ bereikt, geven de daar aanwezige gasdeeltjes hem kleine schopjes die ervoor zorgen dat hij niet verder naar binnen gaat. Er is nog een tweede effect. Bij het samenklonteren van het stof in een protoplanetaire schijf ontstaan in eerste instantie steentjes met afmetingen van enkele millimeters tot centimeters. Uit de computersimulaties blijkt dat zulke steentjes de neiging hebben om zich bij de sublimatiegrens van silicaten op te hopen. Steentjes die zich voorbij die grens wagen, worden onder invloed van het daar aanwezige gas weer naar buiten geslingerd. Rond de sublimatiegrens heersen dus ideale omstandigheden voor de vorming van superaardes. De resultaten roepen wel een nieuwe vraag op. Als zich zo makkelijk een superaarde in de omgeving van een jonge ster kan vormen, waarom komen we die in ons eigen zonnestelsel dan niet tegen? Is die er nooit geweest of is hij op enig moment uit het zonnestelsel ontsnapt? (EE)
→ For Newborn Planets, Solar Systems Are Naturally Baby-Proof

26 september 2019
Een groot team van voornamelijk Spaanse astronomen heeft een nieuwe exoplaneet ontdekt die volgens de huidige inzichten eigenlijk niet zou mogen bestaan. De massa van de Jupiter-achtige gasplaneet is ongewoon groot in vergelijking met die van zijn moederster, de rode dwerg GJ 3512. Volgens de astronomen is het vormingsproces van de planeet waarschijnlijk heel anders verlopen dan die van de planeet Jupiter in ons eigen zonnestelsel (Science, 27 september). Astronomen zijn er zeker van dat planeten een nevenproduct zijn van het stervormingsproces. Ze ontstaan uit de schijf van gas en stof waaruit ook hun moederster is voortgekomen. Volgens het meest gangbare scenario vormt zich daarbij een samenballing van vaste deeltjes. Als die kern een flinke omvang bereikt – minstens vijf aardmassa’s – kan hij vervolgens in rap tempo grote hoeveelheden gas uit zijn omgeving aantrekken. Dat is vrijwel zeker het scenario dat Jupiter heeft gevolgd. In het geval van exoplaneet GJ 3512b, die minstens half zoveel massa heeft als Jupiter, moet het anders zijn gegaan. De ster waar de planeet omheen draait is namelijk erg licht: ze heeft ruim acht keer zo weinig massa als onze zon. En dat betekent dat de protoplanetaire schijf waaruit GJ 3512b is voortgekomen niet veel gas en stof kan hebben bevat – te weinig om een forse groeikern te kunnen vormen die vervolgens veel gas aantrok. Een extra complicatie is dat er aanwijzingen zijn voor nog een tweede planeet bij GJ 3512. Bovendien wijst de zeer langgerekte omloopbaan van GJ 3512b erop dat er een zwaartekrachtsinteractie heeft plaatsgevonden met nog een derde forse planeet, die klaarblijkelijk uit het planetenstelsel is ontsnapt. Alles bij elkaar moet er dus toch heel wat massa in de protoplanetaire schijf rond de rode dwergster hebben gezeten – veel meer dan zo’n kleine ster in bedwang kan houden. De astronomen vermoeden dan ook dat deze schijf in gravitationeel opzicht instabiel is geweest en begon te fragmenteren. Daarbij zouden op verschillende plaatsen in de schijf een aantal massaconcentraties zijn ontstaan, die onder hun eigen gewicht direct zijn samengetrokken tot planeten. Exoplaneet GJ 3512b is ontdekt met de CARMENES-spectrograaf van de 3,5-meter telescoop van de Calar Alto-sterrenwacht in het zuiden van Spanje. Met dit instrument zijn de kleine schommelbewegingen van de moederster gemeten die door de aantrekkingskracht van de om haar heen draaiende planeten worden veroorzaakt. Het gezelschap is ruim 30 lichtjaar van ons verwijderd. (EE)
→ When dwarfs give birth to giants

11 september 2019
Er zit waterdamp in de atmosfeer van exoplaneet K2-18b. Tot die conclusie komen twee astronomische onderzoeksteams op basis van gegevens die met onder meer de Hubble-ruimtetelescoop zijn verzameld (Nature Astronomy en arXiv, 11 september). Het is voor het eerst dat er waterdamp is gedetecteerd in de atmosfeer van een superaarde van gematigde temperatuur. Eerder was al wel waterdamp waargenomen in de atmosferen van ‘onleefbaar’ hete en koude exoplaneten. Exoplaneet K2-18b, ontdekt in 2015, cirkelt om een ruim 110 lichtjaar verre rode dwergster in het sterrenbeeld Leeuw. Van ons uit gezien schuift hij eens in de 33 dagen voor zijn ster langs. Op dat moment wordt een deel van het sterlicht ‘gefilterd’ door de planeetatmosfeer. In 2016 en 2017 heeft een team onder leiding van Björn Henneke van de universiteit van Montreal een aantal van deze planeetovergangen geregistreerd met behulp van de Hubble-ruimtetelescoop. De daarbij verzamelde meetgegevens zijn geanalyseerd door zowel het team van Benneke als door een team onder leiding van Angelos Tsiaras van University College London. De resultaten zijn in goede overeenstemming met elkaar: beide teams melden dat er waterdamp in de atmosfeer van K2-18b zit, en waarschijnlijk ook waterstof en helium. De aanduiding ‘superaarde’ suggereert een beetje dat de planeet op de aarde lijkt, maar dat is niet waarschijnlijk. Wel ontvangt hij ruwweg net zoveel licht en warmte van zijn ster als onze eigen planeet. Er kan dus ook vloeibaar water zijn op K2-18b, al is het maar in de vorm van wolkendruppeltjes. Zeker is alleen dat de exoplaneet ruim twee keer zo groot is als de aarde en ruwweg acht keer zoveel massa heeft. Hij kan rotsachtig van karakter zijn en gehuld in een omvangrijke atmosfeer. Maar waarschijnlijker is dat hij grotendeels uit (bevroren) gassen bestaat, net als de planeet Neptunus in ons eigen zonnestelsel. Toekomstige ruimtetelescopen, zoals de Amerikaans/Europese James Webb Space Telescope (2021) en de Europese Ariel (2028), zullen planeten als K2-18b veel nauwkeuriger kunnen onderzoeken dan met de huidige middelen mogelijk is. Het zal dus nog wel even duren voordat we echt weten hoe ‘leefbaar’ exoplaneet K2-18b is. (EE)
→ First Water Detected on Potentially ‘Habitable’ Planet

27 augustus 2019
Astronomen hebben een planeet van drie Jupitermassa’s ontdekt die in een zeer langgerekte baan om zijn ster beweegt. Verplaatst naar ons eigen zonnestelsel zou het binnenste punt van zijn omloopbaan even buiten de baan van Mars liggen en het buitenste punt voorbij Neptunus. Er zijn buiten ons zonnestelsel wel meer reuzenplaneten in ellipsvormige banen ontdekt, maar geen ervan waagt zich zo ver van zijn ster als deze. De omlooptijd van de planeet, die de aanduiding HR 5183 b heeft gekregen, ligt ergens tussen de 45 en 100 jaar. De planeet beweegt om een ster die al sinds de jaren 90 in de gaten wordt gehouden in het kader van de McDonald Observatory Planet Search. Dat is een van de weinige onderzoeksprogramma’s waarbij sterren tientallen jaren achtereen worden gevolgd. Alleen op die manier kunnen de trage schommelbewegingen van sterren worden ontdekt die door planeten met lange omlooptijden worden veroorzaakt. Toch is dat niet de reden waarom HR 5183 b nu is opgespoord. Sterker nog: de eerste twintig jaar vertoonde zijn moederster helemaal geen schommelbeweging. Dat gebeurde pas toen de planeet het binnenste punt van zijn omloopbaan bereikte. Rond dat moment begon de ster alsnog te schommelen. Als de waarnemingen na bijvoorbeeld vijftien jaar al waren afgebroken, was de planeet dus niet opgemerkt. Normaal gesproken doorlopen planeten min of meer cirkelvormige banen om hun moederster. Door interacties met andere planeten of zelfs voorbijkomende andere sterren kunnen deze omloopbanen worden verstoord. Het vermoeden is dat HR 5183 b een nabije ontmoeting heeft gehad met een andere zware planeet, waardoor hij in zijn huidige langgerekte baan is beland. De andere planeet zou daarbij zelfs uit het planetenstelsel ontsnapt zijn. (EE)
→ Newly Discovered Giant Planet Slingshots Around Its Star

27 augustus 2019
Nieuw onderzoek laat zien dat de nachtzijden van de hete Jupiters die de afgelopen jaren zijn ontdekt ruwweg dezelfde temperaturen vertonen. Dat wijst erop dat de donkere helft van deze zware planeten het domein is van wolken die uit mineralen bestaan (Nature Astronomy, 26 augustus). Uit waarnemingen met de ruimtetelescopen Spitzer en Hubble leiden de onderzoekers af dat de temperatuur aan de nachtzijde van twaalf hete Jupiters rond de 800 °C ligt. Anders dan onze ‘eigen’ planeet Jupiter, cirkelen hete Jupiters op kleine afstand om hun moederster. Dit heeft tot gevolg dat altijd hetzelfde halfrond naar de ster is gekeerd, net zoals we vanaf de aarde altijd dezelfde kant van de maan zien. In combinatie met de nabijheid van de ster leidt dit ertoe dat de dagzijde van deze planeten extreem heet is. Maar uit metingen blijkt dat ook hun nachtkant veel warmte uitstraalt. Dat wijst erop dat er warmte wordt uitgewisseld tussen de beide halfronden van de planeet. Atmosferische circulatiemodellen voorspelden dat de nachttemperatuur in dat geval flink zou moeten variëren. Dat blijkt nu dus toch niet het geval te zijn – zelfs planeten die in dagtemperatuur bijna 1700 °C verschillen hebben ongeveer dezelfde nachttemperatuur. Volgens de onderzoekers komt dit doordat aan de nachtkant van de hete Jupiters condensatie plaatsvindt van verdampt gesteente. Hierdoor ontstaat een ondoorzichtige wolkenlaag die de aanvoer van warmte van onderaf tegengaat. Dat alle onderzochte hete Jupiters vrijwel dezelfde nachttemperatuur komen, zou simpelweg komen doordat ze qua samenstelling veel op elkaar lijken. (EE)
→ The dark side of extrasolar planets share surprisingly similar temperatures

22 augustus 2019
Bij een ster op slechts 12 lichtjaar afstand is een drietal planeten ontdekt die niet veel groter zijn dan de aarde. Een van de drie lijkt zich binnen de leefbare zone van zijn ster te bevinden. De exoplaneten cirkelen om de rode dwergster GJ 1061, een kleine koele ster die vergelijkbaar is met Proxima Centauri. GJ 1061 staat nog net in de top 20 van meest nabije sterren. De drie planeten hebben hun bestaan verraden doordat hun moederster een beetje aan het schommelen brengen. Uit de sterkte van deze schommelbeweging leiden astronomen af dat de massa’s van de planeten minstens 1,4 tot 1,8 keer zo groot zijn als die van de aarde. Hun omlooptijden lopen uiteen van drie tot dertien dagen. Dat laatste betekent dat het planetenstelsel van GJ 1061 heel compact is. Het complete stelsel zou moeiteloos binnen de omloopbaan van Mercurius, de binnenste planeet van ons zonnestelsel, passen. De buitenste van de drie planeten lijkt het meest interessant. Hij bevindt zich ver genoeg van zijn ster om vloeibaar water op zijn oppervlak te kunnen hebben. De drie planeten zijn ontdekt in het kader van een gerichte speurtocht naar planeten bij nabije rode dwergsterren, uitgevoerd met de 3,6-meter telescoop van de Europese sterrenwacht op La Silla, in het noorden van Chili. De resultaten zullen worden gepubliceerd in de Monthly Notices of the Royal Astronomical Society (preprint). De gegevens die tot nu toe zijn verzameld bevatten ook nog aanwijzingen voor een mogelijke vierde planeet. Deze zou echter in een veel wijdere baan om GJ 1061 cirkelen. Om daar zekerheid over te krijgen moet de ster langduriger worden waargenomen. (EE)
→ 3 Earth-sized exoplanets found just 12 light-years away (Astronomy)

21 augustus 2019
De Nederlandse zoektocht naar een naam voor exoplaneet HAT-P-6 b en de ster waar hij omheen draait (HAT-P-6) is vandaag van start gegaan. Tot en met eind september krijgen alle Nederlanders de kans een naam voor te dragen. Naast verenigingen van sterrenkunde-amateurs, professionele astronomen en het algemene publiek, worden met name kinderen aangemoedigd via hun school een voorstel te doen: de beste suggestie wordt beloond met een telescoop voor op school. ‘Exoplaneet zoekt naam’ is de Nederlandse campagne van het wereldwijde project ‘IAU100 NameExoworlds’. De Internationale Astronomische Unie (IAU) viert dit jaar zijn honderdste verjaardag en heeft alle landen een exoplaneet toegewezen voor vernoeming. De Nederlandse competitie bestaat uit twee ronden. In de eerste ronde kunnen het publiek, verenigingen van sterrenkunde-amateurs, professionele astronomen en scholen een voordracht doen (tot 30 september 2019). De tweede ronde is de stemronde. Nederland kan in de tweede helft van oktober stemmen op een van de vijf setjes namen die een Nationaal Comité van astronomen en andere experts heeft geselecteerd uit alle voordrachten. Het setje namen (voor ster en planeet) dat de meeste stemmen krijgt wordt aangemeld bij de IAU. De resultaten van de wereldwijde verkiezingen worden bekendgemaakt in december 2019. De gekozen namen worden vanaf dat moment parallel aan de bestaande wetenschappelijke namen gebruikt. De procedure is gebonden aan een groot aantal regels. Om ongeldige voordrachten te voorkomen, moet iedereen die een naam wil voordragen de regels eerst lezen. Het formulier voor een voordracht staat hier. De regels voor de naamgeving staan hier. 
→ Volledig persbericht

19 augustus 2019
Er is een sterke aanwijzing gevonden dat om de ster Bèta Pictoris nog een tweede massarijke planeet cirkelt. Dat blijkt uit onderzoek waarvan de resultaten vandaag in Nature Astronomy zijn gepubliceerd. ‘Bèta Pic’ is een slechts 23 miljoen jaar oude ster op een afstand van iets meer dan 63 lichtjaar. Al tientallen jaren is bekend dat deze ster omgeven is door een schijf van planeetvormend materiaal, en in 2009 is op opnamen van die schijf een grote planeet ontdekt: Beta Pictoris b. Ook zijn er sterke aanwijzingen dat er komeetachtige objecten om de ster bewegen. De mogelijke tweede planeet – Beta Pictoris c – is niet rechtstreeks waargenomen, maar verraadt zijn bestaan doordat hij zijn ster een beetje aan het schommelen brengt. Uit deze schommelbeweging leiden astronomen af dat de planeet negen keer zoveel massa heeft als Jupiter, de grootste planeet van ons zonnestelsel. Hij heeft een omlooptijd van ruwweg 1200 dagen en bevindt zich ruim drie keer zo dicht bij de ster als de reeds bekende planeet. De astronomen hopen meer te weten te komen over de planeet aan de hand van gegevens van de Europese satelliet Gaia en met behulp van de Extremely Large Telescope die momenteel in Chili wordt gebouwd. (EE)
→ A Second Planet in the Beta Pictoris System

16 augustus 2019
SRON ontwerpt en bouwt een ruimtesimulator om acht van de zesentwintig camera’s te testen en kalibreren voor ESA’s nieuwe exoplaneetjager PLATO. Het conceptontwerp is nu klaar. PLATO zal in staat zijn om kleinere planeten in wijdere banen te spotten dan haar voorgangers en zo meer kans maken om aardachtige planeten binnen de leefbare zone rond een ster te ontdekken. De ruimtetelescoop is zelfs gevoelig genoeg om de eigenschappen te meten van mogelijke atmosferen rond deze planeten. Tijdens het afgelopen decennium hebben astronomen ruim vierduizend exoplaneten ontdekt. Er zijn waarschijnlijk evenveel planeten in het heelal als sterren. De effectiefste manier om planeten te ontdekken is zoeken naar minieme variaties in de helderheid van een ster. Een planeet verraadt zijn aanwezigheid als hij voor de ster langs schuift en daarbij een beetje sterlicht blokkeert. ESA’s PLATO-telescoop gaat diezelfde methode gebruiken, met als speciaal trucje dat hij individuele sterren jarenlang blijft volgen. Daarmee kunnen sterrenkundigen kleinere planeten ontdekken met overgangen die langer duren, ten opzichte van eerdere exoplaneetjagers. Daarbovenop stelt PLATO’s gevoeligheid wetenschappers in staat om eigenschappen te achterhalen van mogelijke atmosferen rond deze planeten, om zo een catalogus op te bouwen voor vervolgonderzoek. SRON ontwerpt en bouwt een ruimtesimulator om acht van PLATO’s zesentwintig camera’s te testen en kalibreren. SRON-wetenschappers hebben nu hun conceptontwerp af. Ze gaan de simulator gebruiken om de omvang en vorm te bepalen van de zogenoemde point-spread functie. In plaats van een puntbron zien telescopen een ster in de vorm van een schijf die het felste is in het centrum en scherp afzwakt richting de rand. Dat komt door piepkleine imperfecties in de optica van de telescoop. In SRON’s ontwerp simuleren optica een ster aan de hemel terwijl een stralingsschild de extreem lage temperaturen van de ruimte nabootst. Dat laatste is onderdeel van een andere, net zo belangrijke test om de correcte werking te verifiëren van de camera in de ruimte. Uiteindelijk bepaalt de simulator of de camera’s voldoen aan de vereisten voor PLATO en levert hij belangrijke kalibratieparameters. Omdat de echte vluchtcamera’s worden getest, is de simulator op zo’n manier ontworpen dat hij maximale bescherming biedt. Een enkel stofdeeltje kan al leiden tot verminderde gevoeligheid en valse detecties.‘PLATO heeft strenge richtlijnen rondom besmetting, zelfs vergeleken met andere ruimtetelescopen, dus we moeten de camera’s testen in extreem schone omstandigheden,’ zegt Lorenza Ferrari, SRON’s projectleider voor PLATO. ‘We mogen maar 0,007% fijnstof aan het oppervlak hebben.’ SRON begint in augustus 2020 met de assemblage van de onderdelen voor de echte simulator. Die moet tegen november 2020 klaar zijn. PLATO wordt gelanceerd in 2026. 
→ Conceptontwerp klaar voor simulator PLATO-telescoop

31 juli 2019
Bij waarnemingen vanaf de aarde, bedoeld om de ontdekking van een door NASA-satelliet TESS ontdekte kleine exoplaneet te bevestigen, zijn nog twee extra planeten ontdekt bij de rode dwergster GJ 357. Een van beide bevindt zich ver genoeg van de ster om ‘leefbaar’ te kunnen zijn (Astronomy & Astrophysics, 31 juli). De betreffende planeet, die de aanduiding GJ 357 d heeft gekregen, is een zogeheten superaarde. Hij heeft minstens zesmaal zoveel massa als onze eigen planeet en maakt in iets minder dan 56 dagen een rondje om zijn ster. Zijn afstand tot de ster is vijf keer zo klein als de afstand zon-aarde, maar omdat GJ 357 relatief koel is, leidt dat niet tot hoge temperaturen. In tegendeel: in principe zou de Celsius-temperatuur op het oppervlak van GJ 357 d tientallen graden onder nul moeten liggen. Of de planeet toch leefbaar is, hangt in belangrijke mate af van zijn eventuele (!) atmosfeer. Als deze voldoende dichtheid heeft, kan het broeikaseffect ervoor zorgen dat de temperatuur op GJ 357 d boven nul ligt, waardoor er water in vloeibare vorm aanwezig kan bestaan. Het planetenstelsel van GJ 357 is ‘maar’ 31 lichtjaar van de aarde verwijderd, en is daarom heel geschikt voor vervolgonderzoek met de grote (ruimte)telescopen die in de loop van komend decennium in bedrijf zullen komen. (EE)
→ TESS Mission Helps Uncover Trio Of Planets With One Possibly Habitable World

29 juli 2019
NASA-satelliet TESS heeft drie nieuwe werelden ontdekt die tot de kleinste nabije exoplaneten behoren die tot nu toe zijn opgespoord. De planeten – een rotsachtige ‘superaarde’ en twee ‘sub-Neptunussen’ – cirkelen om de slechts 73 lichtjaar verre rode dwergster TOI-270 (Nature Astronomy, 29 juli). De buitenste sub-Neptunus, TOI-270d, is iets meer dan tweemaal zo groot als de aarde en bevindt zich op een zodanige afstand van zijn zwakke en koele moederster dat hij theoretisch ‘leefbaar’ zou kunnen zijn. Maar waarschijnlijk veroorzaakt zijn waarschijnlijk zeer dichte atmosfeer zo’n sterk broeikaseffect, dat het planeetoppervlak te heet is voor de aanwezigheid van vloeibaar water en levende organismen. De andere sub-Neptunus, de middelste planeet TOI-270c, is ruwweg 2,5 keer zo groot als de aarde. En superaarde TOI-270b is een kwart groter dan onze planeet. De afmetingen van de drie planeten ontlopen elkaar dus niet zo veel – veel minder althans dan de planeten van ons zonnestelsel. Astronomen denken dat de sub-Neptunussen van TOI-270 de ‘ontbrekende schakel’ kunnen zijn in het planeetvormingsproces. Mogelijk kan het onderzoek van dit type planeten de vraag beantwoorden of rotsachtige planeten zoals de aarde en zwaardere, ijsachtige planeten zoals Neptunus op vergelijkbare wijze ontstaan of niet. De drie planeten vormen een uiterst compact planetenstelsel. Ze hebben omlooptijd van drie tot elf dagen en bevinden zich binnen een afstand van 11 miljoen kilometer van hun ster. TESS – de Transiting Exoplanet Survey Satellite – speurt de hemel af naar sterren die kleine ‘helderheidsdipjes’ vertonen die ontstaan doordat er planeten voor hen langs trekken. Daaruit kunnen astronomen niet alleen afleiden hoe snel deze planeten om hun ster draaien, maar ook hoe groot ze zijn. De massa’s van de planeten die TESS ontdekt zijn niet onmiddellijk duidelijk: dat vereist vervolgonderzoek. (EE)
→ TESS discovers three new planets nearby, including temperate ‘sub-Neptune’

25 juli 2019
NASA-satelliet TESS, de Transiting Exoplanet Survey Satellite, heeft haar verkenning van de zuidelijke hemel afgerond. Sinds 18 juli speurt zij de noordelijke hemelhelft af naar exoplaneten – planeten buiten ons zonnestelsel – en eventuele ‘bijvangst’ in de vorm van kometen, supernova’s en zwarte gaten. Tijdens het eerste jaar van haar missie heeft TESS meer dan 850 potentiële exoplaneten opgespoord. Exoplaneten verraden hun bestaan doordat ze, van ons uit gezien, periodiek voor hun ster langs trekken en daardoor kleine, regelmatig optredende dipjes in de helderheid van de ster veroorzaken. Omdat sterren ook om andere redenen helderheidsdipjes kunnen vertonen, moeten de ontdekkingen van TESS stuk voor stuk worden nagegaan met telescopen op aarde. Bij haar speurtocht maakt TESS gebruik van vier grote camera’s die grote stukken hemel in de gaten houden. Daarbij wordt specifiek gekeken naar sterren die niet verder dan 300 lichtjaar van ons verwijderd zijn. Deze sterren zijn het meest geschikt voor vervolgonderzoek met andere telescopen, zowel op aarde als in de ruimte. De TESS-planeten waarvan het bestaan inmiddels is bevestigd lopen uiteen van een rotsachtige planeet die 20 procent kleiner is dan de aarde tot diverse voorbeelden van planeten die groter zijn dan Jupiter en Saturnus. Daarnaast vindt TESS ook veel planeten die kleiner zijn dan Neptunus, maar groter dan de aarde – zogeheten sub-Neptunussen. (EE)
→ NASA’s TESS Mission Completes First Year of Survey, Turns to Northern Sky

22 juli 2019
Grote gasplaneten die op geringe afstand om hun moederster draaien hebben krachtige magnetische velden die vele malen sterker zijn dan die van ‘onze’ planeet Jupiter. Dat blijkt uit onderzoek waarvan de resultaten vandaag in Nature Astronomy zijn gepubliceerd. De interactie tussen hete Jupiters – zware exoplaneten die in heel krappe banen om hun moederster cirkelen – resulteert in periodieke variaties in het spectrum van de ster. Deze variaties worden toegeschreven aan de wijze waarop de magnetische velden van ster en planeet elkaar beïnvloeden. Daarvan uitgaande hebben astronomen nu de magnetische veldsterktes van vier hete Jupiters kunnen berekenen. Deze komen uit op 20 tot 120 gauss. Ter vergelijking: het magnetische veld van Jupiter komt uit op iets meer dan 4 gauss en dat van de aarde op slechts 0,5 gauss. De meetwaarden zijn veel groter dan op grond van de draaisnelheden en leeftijden van de onderzochte planeten werd verwacht. De onderzoeker vermoeden dat dit komt doordat de planeten zoveel extra energie ontvangen van hun moederster. Dat houdt ze – in magnetisch opzicht – ‘jong’. (EE)
→ Astronomers Make First Calculations of Magnetic Activity in ‘Hot Jupiter’ Exoplanets

11 juli 2019
Astronomen hebben voor het eerst een schijf van stof en gas ontdekt rond een jonge planeet. Volgens de ontdekkers, die gebruik hebben gemaakt van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), zou uit dat materiaal een compleet stelsel van manen kunnen ontstaan, vergelijkbaar met dat van de planeet Jupiter. De stofschijf is ontdekt bij een van de planeten van PDS 70, een jonge ster op ongeveer 370 lichtjaar van de aarde. Bij deze ster zijn recent twee massarijke, Jupiterachtige planeten ontdekt. Deze eerdere ontdekking is gedaan met de Europese Very Large Telescope, die de warmtegloed detecteerde die wordt uitgezonden door het waterstofgas dat naar de beide planeten toe stroomt. Bij de nieuwe ALMA-waarnemingen is de zwakke radiostraling geregistreerd die afkomstig is van fijne stofdeeltjes rond de ster. In combinatie met de eerste VLT-beelden heeft dit een duidelijke aanwijzing opgeleverd dat de buitenste van de twee planeten van PDS 70 omgeven is door een stofschijf. Uit de ALMA-gegevens blijkt ook dat zich achter de binnenste planeet, die ongeveer even ver van zijn ster verwijderd is als Uranus van de zon, nog een stofmassa bevindt. Het is nog onduidelijk wat dit precies is. De buitenste planeet bevindt zich op ongeveer 5,3 miljard kilometer van zijn moederster – ongeveer de afstand zon-Neptunus. De planeet heeft naar schatting 1 tot 10 keer zoveel massa als Jupiter. Als zijn werkelijke massa dicht bij de bovengrens van deze schatting zit, zouden de manen die in zijn stofschijf ontstaan wel eens van planeetformaat kunnen zijn. (EE)
→ ‘Moon-forming’ Circumplanetary Disk Discovered in Distant Star System

18 juni 2019
Bij de Ster van Teegarden, een kleine, koele dwergster op slechts 12,5 lichtjaar afstand van de aarde die pas in 2003 werd ontdekt, zijn twee aarde-achtige planeten gevonden. De Ster van Teegarden is tien keer zo licht als de zon en heeft een oppervlaktetemperatuur van slechts 2700 graden. De twee planeten zijn iets zwaarder dan de aarde en bevinden zich in de bewoonbare zone van de ster - het gebied waar de oppervlaktetemperatuur van een planeet het bestaan van vloeibaar water mogelijk maakt. De ontdekking van de twee planeten, met een gevoelige spectrograaf op de 3,5-meter telescoop van de Calar Alto-sterrenwacht in Spanje, is gepubliceerd in Astronomy & Astrophysics. Het bijzondere aan de ontdekking is dat de Ster van Teegarden zich nabij de ecliptica bevindt (in het sterrenbeeld Ram). Dat betekent dat een hypothetische bewoner van een van de nieuw ontdekte planeten ons eigen zonnestelsel vrijwel exact van opzij ziet, zodat hij de aarde eens per jaar voor de zon langs ziet schuiven. Veel exoplaneten zijn op die manier ontdekt. (GS)
→ International research team discovers two new Earth-like planets near Teegarden's star

18 juni 2019
Het Breakthrough Listen-project (grotendeels gefinancierd door de Russische miljardair Yuri Milner) heeft tussentijdse resultaten gepubliceerd van de speurtocht naar buitenaardse intelligentie (Search for Extra-Terrestrial Intelligence, SETI) met de 100-meter Green Bank Telescope in West Virginia (Verenigde Staten) en de 64-meter Parkes-radiotelescoop in Australië. Met de twee telescopen zijn in de afgelopen jaren ruim 1700 nabije sterren (tot op 160 lichtjaar afstand) bestudeerd; van 1327 sterren zijn de waarnemingen nu geanalyseerd en gepubliceerd, in Publications of the Astronomical Society of the Pacific en The Astrophysical Journal. Er zijn tot op heden geen zogeheten 'techno-signatures' gevonden - radiosignalen die geen natuurlijke herkomst kunnen hebben maar die zouden wijzen op het bestaan van technologische beschavingen op andere planeten. Het Breakthrough Listen-project staat echter nog in de kinderschoenen. De komende tijd zullen maar liefst één miljoen sterren waargenomen worden, onder andere met het MeerKAT-observatorium in Zuid-Afrika. (GS)
→ Breakthroug Listen published most comprehensive and sensitive search for radio technosignatures ever performed

12 juni 2019
Waarnemingen met de Gemini Planet Imager (GPI) van de Gemini South-telescoop in Chili wijzen erop dat grote planeten en bruine dwergen, oftewel (te) kleine sterren, niet op dezelfde manier ontstaan. De GPI maakt gebruik van een coronagraaf, waarmee het licht van en ster wordt afgeschermd om zo zwakke objecten in diens naaste omgeving te kunnen opsporen. Bij 300 zonachtige sterren die met behulp van dit instrument zijn bekeken zijn zes reuzenplaneten en drie bruine dwergen ontdekt. Bruine dwergen hebben meer massa dan planeten, maar zijn niet zwaar genoeg om waterstof in zwaardere elementen om te zetten, zoals echte sterren dat doen. Een analyse van deze waarnemingen laat zien dat bruine dwergen en reuzenplaneten niet zo veel met elkaar gemeen hebben. Waar zware bruine dwergen talrijker zijn dan minder zware, is dat bij planeten juist andersom. Bovendien bevinden bruine dwergen zich doorgaans verder van hun moederster. Dat wijst erop dat bruine dwergen op vergelijkbare wijze ontstaan als sterren: door samentrekking van een grote wolk van gas en stof. Planeten ontstaan juist door samenklonteringen van grote aantallen brokjes ijs en gesteente. Een ander opvallend resultaat van de GPI-survey is dat alle ontdekte planeten om de zwaarste van de onderzochte sterren cirkelen – sterren met minstens anderhalf keer zoveel massa als de zon. En dat terwijl planeten zich juist makkelijker laten opsporen bij lichtere, zwakkere sterren. Dit ‘tegenstrijdige’ verband werd al geruime tijd vermoed: het is een bevestiging van het ‘bottom-up’-scenario voor de planetenvorming. Ook wijst de survey erop dat het aantal reuzenplaneten – planeten van het type Jupiter – daalt naarmate de afstand tot de ster groter is dan die tussen de zon en Jupiter. Het lijkt er dus op dat ‘onze’ Jupiter zich zo’n beetje op de meest normale plek in het zonnestelsel bevindt. Zowel op veel kleinere als op veel grotere afstanden van een ster zijn zulke planeten minder talrijk. Hoe dan ook komen reuzenplaneten niet veel voor bij zonachtige sterren. (EE)
→ The Formative Years: Giant Planets vs. Brown Dwarfs

10 juni 2019
Breakthrough Watch, het mondiale astronomische programma dat naar aarde-achtige planeten rond nabijgelegen sterren speurt, en de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO), de belangrijkste intergouvernementele astronomische organisatie van Europa, hebben vandaag bekendgemaakt dat een nieuw instrument van de Very Large Telescope (VLT), bedoeld voor de jacht op exoplaneten, zijn eerste licht heeft opgevangen. Het instrument – de Near Earths in the AlphaCen Region of kortweg NEAR – is ontworpen om planeten op te sporen in de ‘leefbare zones’ van de twee dichtstbijzijnde zonachtige sterren, die deel uitmaken van het Alfa Centauri-stelsel. De leefbare zone is het gebied rond een ster waar water in vloeibare vorm kan bestaan. NEAR is de afgelopen drie jaar ontwikkeld en gebouwd in samenwerking met de Universiteit van Uppsala in Zweden, de Universiteit van Luik in België, het California Institute of Technology in de VS en Kampf Telescope Optics in München, Duitsland. Op 23 mei zijn astronomen van ESO begonnen aan de eerste tiendaagse reeks VLT-waarnemingen die moeten uitwijzen of zich in dit stersysteem inderdaad een of meer planeten bevinden. De waarnemingen zullen morgen, 11 juni, worden afgesloten. Met het nieuwe instrument kunnen planeten worden gedetecteerd die minimaal tweemaal zo groot zijn als de aarde. Dat gebeurt in het infraroodbereik waar eventuele planeten hun warmtestraling uitzenden en stelt astronomen dus in staat om vast te stellen of de planeet een temperatuur heeft die vloeibaar water toelaat. Met een afstand van 4,37 lichtjaar (ongeveer 38 biljoen kilometer) is het Alfa Centauri-stelsel de meest nabije buur van ons zonnestelsel. Het bestaat uit twee zonachtige sterren, Alfa Centauri A en B, en een rode dwergster, Proxima Centauri. Onze huidige kennis van de planetenstelsels van Alfa Centauri is beperkt. In 2016 ontdekte een team gebruikmakend van ESO-instrumenten een aarde-achtige planeet die in een baan om Proxima Centauri draait. Maar of ook Alfa Centauri A en B planeten kunnen hebben staat niet vast: het is onduidelijk hoe stabiel de omloopbanen van aarde-achtige planeten in zo’n dubbelster zijn. Alleen waarnemingen van deze eventuele planeten kunnen daar zekerheid over geven. Het fotograferen van zulke planeten is een grote technische uitdaging, omdat het sterlicht dat zij weerkaatsen doorgaans miljarden keren zwakker is dan het licht dat rechtstreeks van hun moedersterren afkomstig is. Het waarnemen van een kleine planeet nabij een ster op enkele lichtjaren afstand kan worden vergeleken met het lokaliseren van een mot die om een straatlantaarn fladdert die tientallen kilometers van je vandaan staat. Om dit probleem op te lossen zijn Breakthrough Watch en ESO in 2016 een samenwerking aangegaan om een speciaal instrument te bouwen: een zogeheten thermische infraroodcoronagraaf. Deze is ontworpen om het grootste deel van het licht van de ster tegen te houden en geoptimaliseerd om het infrarode licht van het warme oppervlak van een om de ster cirkelende planeet op te vangen, in plaats van de geringe hoeveelheid sterlicht die deze weerkaatst. De coronagraaf veroorzaakt als het ware een kunstmatige verduistering van de ster waar de telescoop op gericht is. Dat maakt het mogelijk om veel zwakkere objecten in diens omgeving te detecteren, net zoals objecten in de buurt van de zon (die in het felle zonlicht ‘verdrinken’) zichtbaar worden tijdens een totale zonsverduistering. De coronagraaf is geïnstalleerd op een van de vier 8-meter-telescopen van de VLT en is in feite een uitbreiding van een bestaand instrument, VISIR, dat daardoor beter geschikt is geworden voor de detectie van infraroodstraling die kenmerkend is voor potentieel leefbare exoplaneten. Vanaf nu kan VISIR zoeken naar warmtesignaturen die vergelijkbaar zijn met die van de aarde, die energie absorbeert van de zon en deze deels weer uitzendt in de vorm van thermische infraroodstraling. NEAR modificeert het bestaande VISIR-instrument op drie manieren, waarbij verschillende geavanceerde technieken worden gecombineerd. Om te beginnen maakt hij het instrument geschikt voor coronagrafie, wat betekent dat het licht van een ster drastisch kan worden gereduceerd, zodat de signaturen van eventuele aarde-achtige planeten zichtbaar worden. Ten tweede gebruikt hij adaptieve optiek om de secundaire spiegel van de telescoop zodanig te vervormen dat de onscherpte die door de aardatmosfeer wordt veroorzaakt wordt gecompenseerd. En tot slot maakt hij gebruik van nieuwe ‘chopping-strategieën’ die beeldruis helpen tegengaan en het instrument bovendien in staat stellen om snel – om de 100 milliseconden – tussen twee doelsterren om te schakelen. Hierdoor kan de beschikbare telescooptijd efficiënter worden benut.
→ Volledig persbericht

10 juni 2019
Nieuwe metingen aan het licht van een paradoxale planeet bieden meer inzicht in het ontstaan van zogeheten 'hete Jupiters' - zware exoplaneten in kleine omloopbanen rond hun moederster. Planeet CI Tau b is zo'n hete Jupiter. Hij draait in slechts 9 dagen rond een ster die zich op 450 lichtjaar afstand van de aarde bevindt. Het paradoxale zit 'm in de leeftijd van de ster: die is pas 2 miljoen jaar oud. Doorgaans wordt aangenomen dat zware gasvormige planeten in de loop van vele miljoenen jaren ontstaan. Onderzoekers van Rice University hebben nu het (gereflecteerde) licht van CI Tau b voor het eerst direct kunnen meten. Uit de waarnemingen konden ze de massa en de (infrarode) helderheid van de planeet afleiden. Hij blijkt 11,6 keer zo zwaar te zijn als Jupiter, en slechts 134 keer zo zwak als de ster zelf. De nieuwe resultaten ondersteunen de zogeheten hot start-theorie voor de vorming van zware reuzenplaneten: een zeer snelle vorming onder invloed van een gravitationele instabiliteit in de gas- en stofschijf rond de pasgeboren ster. De onderzoekers presenteerden hun nieuwe metingen vandaag op de 134ste bijeenkomst van de American Astronomical Society in St. Louis (Missouri). Binnenkort volgt een publicatie in Astrophysical Journal Letters. (GS)
→ Spectral Clues to Puzzling Paradox of Distant Planet

10 juni 2019
Volgens theoretisch onderzoek van biogeochemici van de Universiteit van Californië in Riverside zijn complexe ecosystemen in het heelal waarschijnlijk zeldzamer dan tot nu toe werd gedacht. Doorgaans wordt aangenomen dat er op een planeet complexe levensvormen kunnen voorkomen wanneer die planeet zich in de zogeheten bewoonbare zone van zijn moederster bevindt - het gebied waar de oppervlaktetemperatuur geschikt is voor het bestaan van vloeibaar water. In een artikel in The Astrophysical Journal rekenen de onderzoekers echter voor dat die bewoonbare zone veel smaller is (of in sommige gevallen in het geheel niet bestaat) als het gaat om complexe levensvormen, die veel minder goed bestand zijn tegen allerlei giftige gassen. Zo kan een grote hoeveelheid UV-straling van de moederster leiden tot de vorming van hoge concentraties koolmonoxide, en kan een planeet aan de buitenzijde van de traditionele bewoonbare zone alleen warm genoeg blijven als zijn dampkring extreem hoge concentraties giftig kooldioxide bevat. De planetenstelsels van de nabije rode dwergsterren Proxima Centauri en Trappist-1 zouden volgens de nieuwe analyse helemaal geen bewoonbare planeten tellen. (GS)
→ New study dramatically narrows the search for advanced life in the universe

6 juni 2019
De Internationale Astronomische Unie (IAU) bestaat dit jaar 100 jaar en organiseert de mondiale competitie ‘IAU100 NameExoWorlds’. Elk land krijgt een exoplaneet toegewezen en mag die samen met het publiek een naam geven. Meer dan 70 landen zijn al bezig met een nationale campagne om het publiek te laten stemmen. Het doel van de campagne is mensen te laten nadenken over onze plaats in het heelal en over de hypothetische vraag hoe een buitenaardse beschaving naar onze aarde zou kijken. Astronomen hebben de afgelopen decennia duizenden planeten en planeetstelsels ontdekt rond nabije sterren. Sommige planeten zijn klein en rotsachtig zoals onze aarde; andere lijken meer op gasreuzen als Jupiter. Om de meeste sterren cirkelen planeten. Alleen al het enorme aantal sterren in het heelal en de overvloedigheid van prebiotische materialen, maakt het bestaan van leven elders in het heelal waarschijnlijk. De IAU is verantwoordelijk voor de officiële naamgeving van hemellichamen. De IAU viert dit jaar 100 jaar internationale samenwerking, en wil dit aspect van de sterrenkunde benadrukken met de wereldwijde campagne. Tijdens de competitie van 2015 werden al 19 exoplaneten vernoemd. Dit jaar krijgt élk land de kans een naam te geven aan een planeetstelsel, bestaande uit een exoplaneet en een ster. Elk land heeft een ster toegewezen gekregen die zichtbaar is vanuit dat land en helder genoeg is om met een kleine telescoop te bekijken. Dat is gebeurd na een zorgvuldige selectie van een groot aantal bekende exoplaneten en hun moedersterren. Al deze planeten zijn gasreuzen, vergelijkbaar met Jupiter en Saturnus. Nederland heeft de ster HAT-P-6 en de exoplaneet HAT-P-6 b toegewezen gekregen. Het stelsel ligt op ongeveer 650 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Andromeda. De hele lijst met planeten is hier te vinden.  In elk deelnemend land is een nationaal comité opgericht om een nationale verkiezing op te zetten. Dit comité volgt de methode en de richtlijnen die door de IAU100 NameExoWorlds-stuurgroep zijn opgesteld. Het nationaal comité is verantwoordelijk voor publieksparticipatie, communicatie rond het project en het ontwerpen van een stemsysteem. De nationale competitie vindt plaats in de periode juni-november 2019. De resultaten van de wereldwijde verkiezingen worden bekendgemaakt in december 2019. De gekozen namen worden dan parallel aan de bestaande wetenschappelijke namen gebruikt, met een verwijzing naar de indieners. 
→ Oorspronkelijk persbericht

3 juni 2019
Een internationaal team van sterrenkundigen onder leiding van Sebastiaan Haffert (Universiteit Leiden) heeft een directe afbeelding gemaakt van twee exoplaneten die als een stofzuiger een spoor trekken in de planeetvormende schijf rond de jonge ster PDS 70. Het is pas het tweede meervoudige exoplaneetsysteem dat direct gefotografeerd is en het eerste waarbij de planeten nog steeds materiaal verzamelen en groeien. Het onderzoek verschijnt vandaag in het vakblad Nature Astronomy. PDS 70, de ster waaromheen de twee exoplaneten draaien, bevindt zich op ongeveer 370 lichtjaar van de aarde. De ster is slechts 6 miljoen jaar oud, iets kleiner dan onze zon en omgeven door twee schijven van gas en stof. De twee exoplaneten draaien hun rondjes tussen de twee schijven. Ze hebben als het ware een pad schoongeveegd en de grote schijf in tweeën gehakt. De binnenste planeet, PDS 70 b, staat op ongeveer 3 miljard kilometer van zijn ster. Dat is vergelijkbaar met de baan van Uranus in ons zonnestelsel. De planeet is ongeveer 4 tot 17 keer zo zwaar als Jupiter. Deze planeet was in 2018 al ontdekt. De buitenste planeet, PDS 70 c, draait op ongeveer 5 miljard kilometer om zijn ster. Dat is vergelijkbaar met de afstand van Neptunus tot onze zon. Planeet c is ongeveer 1 tot 10 keer zo zwaar als Jupiter. Het team detecteerde PDS 70 c met behulp van de MUSE-spectrograaf op de Very Large Telescope (VLT) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). Deze, mede door Nederland ontwikkelde, spectrograaf is een enorm stabiel instrument met een lange sluitertijd. Daardoor kan het zeer lichtzwakke objecten waarnemen. Het instrument is oorspronkelijk ontwikkeld om zwakke sterrenstelsels in het vroege heelal te onderzoeken. Dankzij een nieuwe instelling die corrigeert voor verstoringen in de atmosfeer kan MUSE sinds 2018 beelden maken met heel hoge resolutie. De telescoop is zo nauwkeurig dat het zogeheten H-alpha-straling kan opvangen die bij groeiende exoplaneten vrijkomt. De planeten PDS 70 b en PDS 70 c hebben een bijzondere verhouding in omlooptijden. In de tijd dat planeet b twee rondjes aflegt rond de ster, maakt planeet c er één. Sommige sterrenkundigen vermoeden dat een vergelijkbare vorm van baanresonantie tussen Jupiter en Saturnus ook een rol speelde in het ontstaan van ons planetenstelsel. Ze noemen dat de 'grand tack hypothese' (vrij vertaald: de grote laveerhypothese). Die gaat ervan uit dat Jupiter in het begin van zijn bestaan onder invloed van Saturnus een omtrekkende, laverende beweging maakte: eerst richting de zon en daarna weer naar buiten. Voor sterrenkundigen komt de ontdekking van de exoplaneten in een stofschijf als geroepen. Ze hadden namelijk al tientallen stofschijven met gaten rond sterren gezien, maar nooit waren de bijbehorende planeten zichtbaar. In de toekomst hopen ze meer exoplaneten in stofschijven zichtbaar te maken. Ook hopen ze meer planeten te vinden die nog in hun groeifase zijn. Zo kunnen de wetenschappers beter begrijpen hoe planeten ontstaan en zich ontwikkelen. [Aanvulling op origineel persbericht: In een artikel in Astrophysical Journal Letters schrijven onderzoekers van de Monash School of Physics and Astronomy in Melbourne, Australië dat infraroodwaarnemingen van planeet PDS 70 b, uitgevoerd met ESO's Very Large Telescope, ook voor het eerst aanwijzingen opleveren voor het bestaan van een circumplanetaire stofschijf rond een zich vormende planeet. (GS)]
→ Origineel persbericht

29 mei 2019
Astronomen hebben een nieuwe exoplaneet ontdekt die iets kleiner is dan de planeet Neptunus, maar heter dan Mercurius. Ondanks zijn hoge temperatuur van 1000 graden Celsius heeft NGTS-4b een atmosfeer. De onderzoekers spreken van een ‘verboden planeet’ (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 29 mei). Met dat laatste wordt bedoeld dat NGTS-4b zich in de zogeheten Neptunus-woestijn bevindt. Dat is de naaste omgeving van een ster, waar normaal gesproken geen planeten ter grootte van Neptunus te vinden zijn. Dit gebied wordt zo sterk aangestraald door de centrale ster dat de atmosferen van planeten verdampen en alleen hun rotsachtige kern overblijft. Desondanks heeft NGTS-4b, de eerste exoplaneet van dit type die in de ‘verboden zone’ is aangetroffen, wel degelijk een atmosfeer. Vermoed wordt dat de planeet pas vrij recent – minder dan een miljoen jaar geleden – naar de ster toe is gemigreerd. Een andere mogelijkheid is dat de planeet oorspronkelijk nog veel groter was dan nu en nog bezig is om zijn atmosfeer te verliezen. In dat geval kan hij zich al langer in de buurt van zijn ster bevinden. NGTS-4b heeft twintig keer zoveel massa als de aarde en is twintig procent kleineer dan Neptunus. Elke omloop om zijn ster duurt slechts 32 aardse uren. De planeet is opgespoord met de Next-Generation Transit Survey, een opstelling van twaalf kleine telescopen die de hemel afspeurt naar sterren die regelmatige helderheidsdipjes vertonen. De NGTS is speciaal ontwikkeld om exoplaneten op te sporen die om relatief heldere en nabije sterren cirkelen. (EE)
→ The ‘Forbidden’ Planet Has Been Found in The ‘Neptunian Desert’

22 mei 2019
Astronomen van het Max-Planck-Institut für Sonnensystemforschung, de universiteit van Göttingen en de sterrenwacht Sonneberg hebben achttien ‘aarde-achtige’ exoplaneten ontdekt. De planeten zijn dermate klein dat ze bij eerdere surveys over het hoofd zijn gezien. Een ervan behoort zelfs tot de kleinste planeten die tot nu toe buiten ons zonnestelsel zijn opgespoord. Hij is ongeveer een derde kleiner dan de aarde. De planeten zijn ontdekt in bestaande gegevens van de Amerikaanse Kepler-satelliet. Deze spoorde exoplaneten op door naar kleine, regelmatige dipjes in het licht van sterren te speuren. Deze zogeheten transitmethode werkt het best bij relatief kleine sterren waar grote planeten omheen cirkelen. Kleine planeten veroorzaken minder duidelijke helderheidsdips. De wetenschappers hebben een nieuwe gevoelige methode ontwikkeld om van die kleine regelmatige helderheidsdipjes op te sporen. En met behulp van deze methode hebben ze een deel van de gegevens van de Kepler-satelliet opnieuw geanalyseerd. De onderzoekers verwachten dat ze op deze manier meer dan honderd aarde-achtige exoplaneten in de Kepler-gegevens zullen vinden. In het nieuwe zoekalgoritme is rekening gehouden met het feit dat de rand van een ster donkerder lijkt dan het centrale deel. Deze zogeheten randverzwakking heeft tot gevolg dat een planeet die voor de ster langs schuift in het begin minder sterlicht tegenhoudt dan halverwege zijn ‘transit’. De gebruikelijke zoekroutines houden hier geen rekening mee: die letten op een plotselinge afname in het licht van een ster. Volgens de astronomen ziet ook het nieuwe zoekalgoritme planeten over het hoofd. Met name kleine planeten die in wijde banen om hun ster draaien laten zich lastig opsporen. Deze planeten bewegen trager, waardoor ze minder vaak voor hun ster langs schuiven. En dat maakt hun toch al zwakke signalen nog moeilijker detecteerbaar. (EE)
→ 18 Earth-sized exoplanets discovered

22 mei 2019
Een jaar na zijn lancering heeft NASA’s planetenjager TESS zijn eerste exokometen ontdekt, rond de ster Bèta Pictoris. Exokometen zijn kometen – kleine hemellichamen die uit ijs, gas en stof bestaan en in de buurt van hun ster een karakteristieke staart ontwikkelen -  die zich buiten ons eigen zonnestelsel bevinden. Een Oostenrijks/Nederland/Brits team van astronomen vond in de TESS-data de signalen van drie van deze exokometen doordat ze helderheidsdipjes veroorzaakten in het licht van de ster. Het resultaat is geaccepteerd voor publicatie in het vakblad Astronomy & Astrophysics. Rond Bèta Pictoris (en andere sterren) werden al eerder exokometen ontdekt met spectroscopisch onderzoek, maar de nu door TESS gevonden lichtkrommen vormen een veel sterker bewijs. ‘Wanneer een planeet voor zijn ster langs beweegt (vanuit ons perspectief) zie je een symmetrische afname in de helderheid van het sterlicht doordat de planeet een klein beetje van dat sterlicht blokkeert’, vertelt de Leidse astronoom Matthew Kenworthy. ‘In het geval van de exokometen zien we een heel precieze asymmetrische dip, die wordt veroorzaakt door de lange, stoffige staart van de komeet.’De 23 miljoen jaar jonge ster Bèta Pictoris op 63 lichtjaar afstand van de aarde wordt omgeven door een schijf van gas en stof. De ster is al sinds de jaren ’80 een geliefd onderzoeksobject voor astronomen. Toen al werd vermoed dat er een planeet rond Bèta Pictoris draait, wat later is bevestigd. In 1999 voorspelden astronomen ook de aanwezigheid van exokometen. Die voorspelling is met het TESS-resultaat eveneens bevestigd. Het team hoopt met deze ontdekking een begin te maken met het in kaart brengen van de kometenpopulaties rond jonge sterren. Een van de vragen die zij willen beantwoorden is of  het aantal exokometen daalt naarmate de ster ouder wordt. Dat lijkt het geval te zijn in ons eigen zonnestelsel. Uiteindelijk willen ze de samenstelling van de exokometen meten en onderzoeken in hoeverre kometen bijdragen aan het ‘brengen’ van water op planeten. ‘Bèta Pictoris is een heel goed startpunt voor dit onderzoek’, zo besluit Kenworthy.
→ Oorspronkelijk persbericht

16 mei 2019
Een team van Japanse astronomen heeft voor het eerst een aluminium-houdend molecuul aangetroffen in de gasschijf rond een jonge ster. Aluminium-rijke insluitsels behoren tot de oudste vaste bestanddelen van meteorieten in ons eigen zonnestelsel, maar hoe deze zijn gevormd is nog onduidelijk. De ontdekking van aluminiumoxide bij een jonge ster – met de ALMA-radiotelescoop in het noorden van Chili – kan daar meer inzicht in geven. Jonge sterren zijn omgeven door schijven van gas. Een deel van dat gas condenseert tot stofdeeltjes die vervolgens samenklonteren tot steeds grotere brokstukken en uiteindelijk planeten.De ALMA-waarnemingen laten zien dat de aluminiumoxide-moleculen worden gevormd in de nabijheid van de ster-in-wording, waar de temperaturen temperaturen het hoogst zijn. Op grotere afstand van de ster, waar het kouder is, is de radiostraling die kenmerkend is voor deze moleculen niet te zien. Volgens de wetenschappers wijst dat erop dat de moleculen daar condenseren tot vaste deeltjes. (EE)
→ ALMA Discovers Aluminum around Young Star

9 mei 2019
De afgelopen jaren zijn talrijke ‘superaardes’ – rotsachtige planeten die een slag groter zijn dan de aarde – ontdekt die in krappe omloopbanen om hun moederster draaien. Aan de hand van computersimulaties denken Amerikaanse astronomen een verklaring te hebben voor het ontstaan van deze planeten. Het ligt niet voor de hand dat er planeten op geringe afstanden om een ster cirkelen. Jonge sterren zijn omgeven door een schijf van gas en stof waaruit, door samenklontering, uiteindelijk planeten ontstaan. Dicht in de buurt van de ster bevat zo’n protoplanetaire schijf echter niet genoeg vast materiaal om een volwaardige planeet te kunnen vormen. Waar komen die superaardes in krappe omloopbanen dan vandaan? Uit de computersimulaties blijkt dat de onderlinge aantrekkingskrachten tussen reeds gevormde planeten en de protoplanetaire schijf tot baanresonanties leiden – situaties waarbij de omlooptijden van de planeten zich gaan verhouden als eenvoudige gehele getallen (2:3 bijvoorbeeld). In reactie op deze complexe onderlinge interacties beginnen de planeten eensgezind te migreren, waarbij sommige uiteindelijk dicht bij hun ster terechtkomen. Dat het mogelijk is dat planeten op deze manier naar hun ster toe migreren wil volgens de astronomen overigens nog niet zeggen dat dit enig mogelijke verklaring is. Ook is nog onduidelijk waarom in het ene planetenstelsel wel superaardes dicht bij de ster te vinden zijn en in het andere – het onze bijvoorbeeld – niet. (EE)
→ Gravitational forces in protoplanetary disks may push super-Earths close to their stars

9 mei 2019
De atmosfeer van KELT-9 b, de heetste exoplaneet die tot nu toe is opgespoord, bevat naast (gasvormige) ijzer en titanium ook sporen van natrium, magnesium, chroom en de zeldzame aardmetalen scandium en yttrium. Dat hebben Zwitserse astronomen vastgesteld. De afgelopen 25 jaar hebben astronomen meer dan 4000 exoplaneten ontdekt. Veel van deze planeten zijn hete gasreuzen die zich dicht bij hun moederster bevinden. KELT-9 b is daar een extreem voorbeeld van: de 650 lichtjaar verre moederster van deze planeet is bijna twee keer zo heet als onze zon. Daardoor bereiken de temperaturen in zijn atmosfeer waarden van ongeveer 4000 °C. Bij die de hitte verdampen bijna alle elementen volledig en worden moleculen in hun afzonderlijke atomen geschieden. De atomen waaruit het atmosferische gas van zo’n planeet bestaat absorberen licht op specifieke golflengten. Dat biedt astronomen de mogelijkheid om – zelfs van zo’n grote afstand – de samenstelling van de atmosfeer te bepalen. Het is voor het eerst dat daarbij chroom, scandium en yttrium zijn aangetoond. Bovendien zijn de astronomen nu meer te weten gekomen over de luchtstromingen hoog in de atmosfeer, die gassen van het ene halfrond naar het andere transporteren. Naar verwachting zullen in de atmosfeer van KELT-9b mettertijd nog meer elementen worden opgespoord. (EE)
→ Rare-Earth Metals in the Atmosphere of a Glowing-Hot Exoplanet

2 mei 2019
Een team van onderzoekers op het gebied van de geochemie, planeetwetenschappen en astronomie wijzen deze week in Science op het grote belang van de inwendige dynamiek van planeten bij het creëeren van een leefbare omgeving. De leefbaarheid van een planeet is volgens hen maar zeer ten dele afhankelijk van makkelijk waarneembare factoren zoals de temperatuur of de samenstelling van de atmosfeer. Als voorbeeld noemen ze de platentektoniek, die op aarde een cruciale rol speelt bij het in stand houden van een oppervlakteklimaat dat gunstig is voor leven. Bovendien zou de convectie die het aardmagnetische veld aandrijft niet mogelijk zijn zonder de circulatie van materiaal tussen het oppervlak en het inwendige van onze planeet. En zonder magnetisch veld zou het aardoppervlak voortdurend worden bestookt met kosmische straling. Volgens de wetenschappers is er behoefte aan een beter begrip van hoe de samenstelling en het inwendige van een planeet diens leefbaarheid beïnvloedt. Dat begint al bij het planeetvormingsproces: in principe zullen alle rotsachtige planeten kunnen beschikken over elementen als silicium, magnesium, zuurstof, koolstof, ijzer en waterstof. Bepalend voor hun inwendige chemie, en indirect ook voor de samenstelling van hun atmosfeer en de omvang van hun oceanen, is echter in welke verhoudingen deze elementen aanwezig zijn en welke opwarming en afkoeling de jonge planeten ondergaan. De auteurs van het essay in Science stellen dan ook dat de zoektocht naar buitenaards leven om een interdisciplinaire aanpak vraagt waarbij astronomische waarnemingen worden gecombineerd met laboratoriumexperimenten en computermodellen en -simulaties. In het volgende decennium komt een nieuwe generatie van telescopen in bedrijf waarmee serieus kan worden gezocht naar biosignaturen in de atmosferen van rotsachtige planeten. Om iets zinnigs te zeggen over de leefbaarheid van zo’n planeet zou de eventuele ontdekking van zo’n biosignatuur echter altijd in een bredere context moeten worden geplaatst. (EE)
→ When It Comes to Planetary Habitability, It’s What’s Inside That Counts

1 mei 2019
De kans dat er een ‘reuzenmaan’ om exoplaneet Kepler-1625b cirkelt is flink afgenomen. Bij twee nieuwe onafhankelijke analyses van de beschikbare gegevens van de helderheid van de ster waar de planeet – en dus ook zijn vermeende maan – omheen draait zijn geen duidelijke aanwijzingen gevonden voor het bestaan van de exomaan. Het mogelijke bestaan van de exomaan werd in oktober 2018 gemeld door Alex Teachey en David Kipping, twee astronomen van Columbia University. Een eerste aanwijzing werd gevonden in de gegevens van de Amerikaanse Kepler-satelliet, die honderden exoplaneten heeft ontdekt door nauwkeurige metingen te doen van de helderheden van sterren. Daarbij viel op dat het helderheidsverloop van de ster Kepler-1625 enkele intrigerende onregelmatigheden vertoonde. Vervolgwaarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop leken dat te bevestigen. Een helderheidsdip die optrad toen de exoplaneet Kepler-1625b voor zijn ster langs schoof werd enkele uren later gevolgd door een tweede, minder sterke helderheidsafname. Met de nodige slagen om de arm stelden de astronomen dat die tweede dip wel eens veroorzaakt zou kunnen zijn door een maan ter grootte van de planeet Neptunus. Kepler-1625b zelf is ongeveer zo groot als Jupiter. De twee nieuwe analyses trekken het bestaan van die reusachtige exomaan in twijfel. Een team onder leiding van Laura Kreidberg van het Harvard-Smithsonian Centre for Astrophysics komt tot de conclusie dat het helderheidsverloop van Kepler-1625 volledig verklaarbaar is zonder dat er een exomaan wordt bijgesleept. René Heller van het Max-Planck-Institut für Sonnensystemforschung en collega’s hebben de Kepler- en Hubble-gegevens door computersimulaties gehaald die uitgingen van situaties met en zonder maan. Weliswaar komen ook zij tot de conclusie dat er een maan in het spel zou kunnen zijn, maar statistisch gezien is de kans daarop wel heel klein. Wat resteert is een andere aanwijzing voor het bestaan van de exomaan. De planeetovergang die met de Hubble-ruimtetelescoop werd waargenomen kwam vijf kwartier eerder dan voorspeld. Deze versnelling kan door de aantrekkingskracht van een forse maan zijn veroorzaakt. Helemaal van tafel is de maan van Kepler-1625b dus nog niet. Maar alleen overtuigende vervolgwaarnemingen kunnen uitsluitsel geven over zijn bestaan. (EE)
→ The First Exomoon Ever Detected in Space Might Not Actually Exist

17 april 2019
Een internationaal team van astronomen heeft vijf nieuwe exoplaneten ontdekt met omlooptijden van 15 tot 40 jaar. Voor de ontdekking was veel geduld nodig: er gingen twintig jaar van waarnemingen aan vooraf. Sinds de ontdekking van de eerste exoplaneet in 1995 zijn inmiddels al meer dan 4000 planeten buiten ons zonnestelsel opgespoord. Het overgrote deel daarvan heeft een tamelijk korte omlooptijd. Exoplaneten met langere omlooptijden zijn nog schaars, omdat er jarenlange waarnemingen nodig zijn om ze te kunnen opsporen. De traag bewegende exoplaneten die nu zijn ontdekt, zijn opgespoord met de Euler-telescoop van de universiteit van Genève. Dit instrument werd in 1998 in gebruik genomen en is sindsdien vrijwel uitsluitend gebruikt voor de planetenjacht. De vijf planeten die daarbij zijn ontdekt hebben 3 tot 27 keer zoveel massa als de planeet Jupiter. Daarnaast zijn van vier andere planeten de omloopbanen nauwkeuriger vastgesteld. Het voordeel van al deze planeten is dat ze zich relatief ver van hun ster bevinden, wat de kans vergroot dat er directe opnamen van kunnen worden gemaakt. (EE)
→ Five planets revealed after 20 years of observation

16 april 2019
Energierijke deeltjes van de moederster en onderlinge getijdenkrachten zijn mogelijk van grote invloed op de 'bewoonbaarheid' van de planeten in het Trappist-1 stelsel, op 40 lichtjaar afstand van de aarde. Bij deze rode dwergster zijn zeven planeten in kleine omloopbanen ontdekt, waarvan de middelste drie zich in de 'klassieke' bewoonbare zone bevinden, waar de temperatuur het bestaan van oppervlaktewater en leven mogelijk maakt. In twee artikelen in The Astrophysical Journal rekenen astronomen van de Universiteit van Arizona nu voor dat er meer factoren van invloed zijn op de leefbaarheid van de planeten. Om te beginnen kunnen energierijke elektrisch geladen deeltjes (voornamelijk protonen) van Trappist-1 uit het magnetisch veld van de ster ontsnappen. Simulaties wijzen uit dat met name planeet Trappist-1e daar last van kan hebben: die kan wel één miljoen maal zoveel deeltjes te verduren krijgen als de aarde - daar is vermoedelijk geen enkel planetair magnetisch veld tegen opgewassen. Het tweede artikel beschrijft de getijdenkrachten die de planeten op elkaar uitoefenen, doordat ze elkaar soms zeer dicht kunnen naderen. Dat speelt vooral een rol bij de binnenste twee planeten, b en c. Zulke onderlinge getijdenkrachten kunnen tot grotere vulkanische activiteit leiden. Wellicht zou dat op de koude permanente nachtzijde van de twee planeten (alle planeten in het Trappist-stelsel keren hun moederster continu hetzelfde halfrond toe) tot leefbare temperaturen kunnen leiden. Op Trappist-1g zouden getijdenkrachten van de ster en van de planeten f en h een extra opwarming van mogelijke oceanen tot gevolg kunnen hebben. (GS)
→ Powerful Particles and Tugging Tides May Affect Extraterrestrial Life

16 april 2019
Rond Kepler-47, een dubbelster op 3340 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Zwaan, is een derde planeet ontdekt. Eerder waren al twee planeten rond de dubbelster gevonden die 3 en 7 maal zo groot zijn als de aarde, en omlooptijden hebben van 49 en 187 dagen. De derde planeet, Kepler-47d, is 4,7 maal zo groot als de aarde (vergelijkbaar met de planeet Uranus in ons eigen zonnestelsel) en draait eens in de 303 dagen rond de ster. Hij bevindt zich bovendien in de bewoonbare zone van de dubbelster. De planeet was eerder niet opgemerkt in de Kepler-data, omdat de ligging van de baan in de loop van de tijd verandert door de variërende zwaartekrachtwerking van de dubbelster - twee sterren die elke 7,45 dagen om elkaar heen draaien. Kepler-47 is nu de enige bekende dubbelster met een volwaardig planetenstelsel. Uit stabiliteitsberekeningen blijkt bovendien dat zich binnen de baan van Kepler-47d niet nóg meer planeten kunnen bevinden. De ontdekking is gepubliceerd in The Astronomical Journal. (GS)
→ Scientists Fill Out A Circumbinary Planetary System

15 april 2019
De Amerikaanse ruimtetelescoop TESS, die in het voorjaar van 2018 is gelanceerd, heeft voor het eerst een exoplaneet gevonden die qua grootte vergelijkbaar is met de aarde. De planeet (HD21749c) draait in slechts 8 dagen rond zijn moederster, op 53 lichtjaar afstand. De oppervlaktetemperatuur van de planeet is veel te hoog om het bestaan van vloeibaar water en leven mogelijk te maken. Bij dezelfde ster is op grotere afstand ook een zwaardere planeet ontdekt (HD21749b), 23 keer zo zwaar en 2,7 keer zo groot als de aarde, met een omlooptijd van 36 dagen. Deze planeet is grotendeels gasvormig - het is een zogeheten 'mini-Neptunus'. De ontdekking van de twee planeten is gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters. Beide planeten zijn ontdekt doordat ze een klein beetje sterlicht onderscheppen wanneer ze voor hun moederster langs bewegen. Die ster is iets kleiner en lichter dan de zon. Dat de helderheidsvariaties daadwerkelijk door exoplaneten zijn veroorzaakt, werd vervolgens bevestigd door spectroscopische metingen met een van de twee Magellan-telescopen op de Las Campanas-sterrenwacht in Chili. (GS)
→ TESS Finds Its First Earth-Sized Planet

12 april 2019
Er draait mogelijk nog een tweede planeet om Proxima Centauri, de naaste buur van onze zon. Dat heeft de Italiaanse astronoom Mario Damasso vrijdag 12 april bekendgemaakt tijdens een presentatie aan de universiteit van Californië. Het gaat uitdrukkelijk om een kandidaat-planeet: er zijn meer waarnemingen nodig om het bestaan ervan te kunnen bevestigen. Het mogelijke bestaan van de tweede planeet wordt afgeleid uit gegevens van het HARPS-instrument van de 3,6-meter ESO-telescoop op La Silla (Chili). HARPS meet de kleine schommelbewegingen die een ster vertoont wanneer er een of meer planeten om hem heen cirkelen. Op die manier is ook de eerste – zekere – planeet van Proxima Centauri ontdekt. Deze laatste bevindt zich in de leefbare zone van zijn zwakke, koele moederster, wat wil zeggen dat het warm genoeg is om eventueel aanwezig water vloeibaar te laten zijn. Voorwaarde is dan wel dat de planeet een atmosfeer heeft, en dat is allerminst zeker. Voor de tweede planeet, die minstens zes keer zoveel massa zou hebben als de aarde, ziet het er minder rooskleurig uit. Hij zou zo ver van zijn ster verwijderd zijn, dat de temperaturen er ruim 200 graden onder nul liggen. (EE)
→ Possible 2nd Planet Spotted Around Proxima Centauri (Space.com)

9 april 2019
Op de dichtstbijzijnde aardeachtige exoplaneten zouden op dit moment eenvoudige micro-organismen kunnen leven. Dat stellen onderzoekers van Cornell University in een artikel in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Veel aarde-achtige exoplaneten (kleine rotsachtige planeten met een oppervlaktetemperatuur die het bestaan van vloeibaar water mogelijk maakt) draaien in kleine omloopbanen rond zwakke, koele rode dwergsterren. Bekende voorbeelden zijn Proxima Centauri b, Trappist-1e, Ross 128b en LHS1140b. Die rode dwergsterren vertonen regelmatig krachtige uitbarstingen waarbij grote hoeveelheden energierijke straling geproduceerd worden. Algemeen wordt aangenomen dat die UV- en röntgenstraling schadelijk is voor levende organismen, zodat er aan het oppervlak van de planeten vermoedelijk geen leven kan voorkomen. Lisa Kaltenegger en Jack O'Malley-James hebben de omstandigheden op de planeten nu echter in detail vergeleken met de omstandigheden op de jonge aarde, zo'n 4 miljard jaar geleden, toen de eerste micro-organismen floreerden op onze thuisplaneet. De primitieve aardatmosfeer bevatte vrijwel geen ozon, en de energierijke UV-straling van de jonge zon kon indertijd ongehinderd het aardoppervlak bereiken. Er kwam toen zelfs aanzienlijk meer van die 'dodelijke' straling op aarde terecht dan er nu terechtkomt op het oppervlak van de vier eerdergenoemde planeten. Kaltenegger en O'Malley-James concluderen dan ook dat het zeker niet uitgesloten is dat er op de meest nabije exoplaneten eenvoudige levensvormen voorkomen, en dat de biologische evolutie van leven daar een aanvang genomen zou kunnen hebben. (GS)
→ Nearest exoplanets could host life

8 april 2019
Braziliaanse astronomen hebben aanwijzingen gevonden dat er om de bijzondere dubbelster KIC 10544976 een kolossale planeet cirkelt. De exoplaneet heeft bijna 13 keer zoveel massa als Jupiter. KIC 10544976 bestaat uit een witte dwerg, het samengetrokken restant van een zonachtige ster, en een normale rode dwergster. Het tweetal staat in het sterrenbeeld Zwaan.Vanaf de aarde gezien bedekken de twee sterren elkaar beurtelings. Normaal gesproken gebeurt zoiets met grote regelmaat, maar in dit geval vertonen de bedekkingstijdstippen – en dus ook de omlooptijden van de twee sterren – kleine variaties. Zoiets kán het gevolg zijn van de aanwezigheid van een derde object, zoals een zwaar uitgevallen planeet. Maar het was theoretisch ook mogelijk dat de draaiing van de dubbelster werd beïnvloed door het sterk wisselende magnetische veld van de rode dwergster.Om dat te onderzoeken hebben de astronomen, aan de hand van gegevens van de Kepler-satelliet, de magnetische cyclus van de rode dwerg onderzocht. Een analyse van deze gegevens heeft nu laten zien dat die cyclus een periode van 600 dagen vertoont, terwijl de omlooptijd van de dubbelster variaties vertoont op een tijdschaal van ruwweg 17 jaar. Dat maakt het zeer onwaarschijnlijk dat het magnetische veld daar de oorzaak van is. Waar de planeet in het dubbelstersysteem vandaan komt is onbekend. Een van de mogelijkheden is dat hij tegelijk met de beide sterren is ontstaan. Maar het is ook denkbaar dat hij is voortgekomen uit het gas dat tijdens de eindfase van de voorloper van de witte dwerg de ruimte in is geblazen. (EE)
→ Astronomers find evidence of a planet with a mass almost 13 times that of Jupiter

4 april 2019
In de ‘puinschijf’ rond een witte dwergster is een klein object ontdekt dat mogelijk het overblijfsel is van een planeet. Het object ter grootte van een planetoïde draait op een afstand van slechts 500 duizend kilometer om de compacte ster en heeft een omlooptijd van iets meer dan twee uur (Science, 5 april). De ‘exoplanetoïde’ is ontdekt doordat hij kleine, regelmatige fluctuaties veroorzaakt in het spectrum van de witte dwerg. Het daarbij niet om een dopplereffect, veroorzaakt door een schommelbeweging van de ster, maar om een periodiek optredende variatie in de intensiteit van een specifieke spectraallijn. Een analyse laat zien dat deze fluctuaties waarschijnlijk worden veroorzaakt door een klein hemellichaam dat een lang spoor van gas achterlaat. Dat gas kan afkomstig zijn van het object zelf, maar ook van verdampend stof dat vrijkomt bij botsingen met kleiner puin. De ontdekking is gedaan door een internationaal team van astronomen, onder wie de Nederlanders Silvia Toonen en Simon Portegies Zwart. De astronomen hebben het spectrum van de 410 lichtjaar verre witte dwerg – SDSS J1228+1040 – in het voorjaar van 2017 en 2018 onderzocht met de Gran Telescopio Canarias op het Canarische eiland La Palma. Witte dwergen zijn de compacte restanten – in feite de ingestorte kernen – van zonachtige sterren die hun nucleaire brandstofvoorraad hebben verbruikt. Tegen het einde van hun bestaan zwellen zulke sterren op en blazen ze hun buitenste lagen uiteindelijk de ruimte in. Tijdens dat proces kunnen planeten die zich te dicht in de buurt van hun ster bevinden sneuvelen. Zo ontstaat een schijf van fijn en grof puin rond de voormalige ster, die dan niet veel groter meer is dan de aarde. De nu ontdekte planetoïde zou binnen die schijf om de witte dwerg draaien. Gezien zijn geringe afstand tot de ster moet hij een behoorlijk hoge dichtheid hebben, omdat hij anders allang aan de sterke getijdenkrachten ter plaatse zou zijn bezweken. Vermoed wordt dat hij grotendeels uit ijzer en nikkel bestaat. Het object zou minstens vier en hooguit zeshonderd kilometer groot zijn. Het is pas voor de tweede keer dat een klein, vast object bij een witte dwergster is ontdekt. Daarnaast zijn nog bij diverse andere witte dwergen puinschijven waargenomen. (EE)
→ Heavy Metal Planet Fragment Survives Destruction From Dead Star

4 april 2019
Een brokstuk van Mars dat ruim veertig jaar geleden op Antarctica is gevonden bevat volgens Hongaarse onderzoekers organische materialen in gemineraliseerde vorm, waaronder verschillende soorten bacteriën. Dat zou erop wijzen dat er – lang geleden althans – leven is geweest op de rode planeet (Open Astronomy, 28 maart). Het onderzoek draait om de meteoriet ALH-77005 die in 1977 bij een Japanse missie is opgeraapt. Onderzoek dat in 1995 in Japan is gedaan wijst erop dat het gesteente waaruit de meteoriet bestaat ruim een miljard jaar oud is, en dat het brokstuk bijna drie miljoen jaar door de ruimte heeft gezworven voordat het op aarde is beland. Bij datzelfde onderzoek werd ook geconstateerd dat ALH-77005 duidelijke sporen vertoont van verontreiniging door gassen van aardse oorsprong, wat erop zou kunnen wijzen dat organismen van onze eigen planeet in het gesteente zijn doorgedrongen. De Hongaarse wetenschappers stellen echter dat de vermeende verontreinigingen niet – zoals verwacht – de barstjes in het gesteente volgt, maar juist in een zogeheten smeltholte. De nieuwe claim doet sterk denken aan die rond de Marsmeteoriet ALH-84001 in 1996. Ook toen beweerden wetenschappers kleine organismen aangetroffen te hebben in het gesteente. Andere onderzoekers waren en zijn daar niet van overtuigd, maar helemaal van tafel is ook die bewering nog niet. (EE)
→ Life on Mars?

2 april 2019
NASA-satelliet TESS, die naar planeten buiten ons zonnestelsel speurt, heeft een komeet ontdekt bij de 63 lichtjaar verre ster Bèta Pictoris. De definitieve analyse van de waarnemingen zal in het vaktijdschrift Astronomy & Astrophysics verschijnen, maar op arXiv is al een preprint te vinden. De komeet heeft zijn bestaan verraden doordat hij binnen een periode van 105 dagen drie duidelijke ‘helderheidsdips’ in het licht van de ster heeft veroorzaakt. Anders dan de helderheidsdipjes die tijdens planeetovergangen optreden, vertonen deze drie een asymmetrisch verloop. Dat stemt goed overeen met een model van een verdampende komeet met een uitgestrekte staart die voor de ster langs trekt. Dat dit in een niet-symmetrische lichtkromme resulteert is al in 1999 voorspeld. Dat er komeetachtige objecten om Bèta Pictoris bewegen werd al geruime tijd vermoed. In het spectrum van de ster werden in 1987 variaties opgemerkt die werden toegeschreven aan materiaal dat op de ster valt. Dat materiaal zou afkomstig zijn van kleine komeetachtige objecten die periodiek dicht in de buurt van hun ster komen. Waarschijnlijk bestaan deze kometen niet geheel uit ijs, maar bevatten ze ook vaste bestanddelen. Bij zeker tien andere sterren zijn eveneens aanwijzingen voor het bestaan van een kometenpopulatie ontdekt. Bèta Pictoris is een zeer jong stersysteem met een leeftijd van 20 tot 26 miljoen jaar. De ster is omgeven door een grote schijf van stof en gas, die in 1984 voor het eerst werd gefotografeerd. Daarmee was Bèta Pictoris de eerste ster waarbij zo’n circumstellaire schijf rechtstreeks werd waargenomen. Ook is bij de ster een forse planeet ontdekt. (EE)
→ NASA’s New Planet Hunter Has Detected an 'Exocomet' Orbiting an Alien Star

28 maart 2019
Amerikaanse astronomen hebben een een planeet ter grootte van Saturnus ontdekt in gegevens van NASA-satelliet TESS. Omdat de planeet op geringe afstand en in slechts in 14 dagen om zijn ster draait, en dus zeer heet is, wordt deze omschreven als een ‘hete Saturnus’. TESS heeft als belangrijkste taak om exoplaneten op te sporen. Dat doet hij door de helderheden van (relatief) nabije sterren te meten. Kleine, regelmatige dipjes in het licht van zo’n ster kunnen een teken zijn dat er een planeet omheen cirkelt. De satelliet registreert echter ook een ander soort variaties in het licht van sterren: kleine oscillaties die door ‘bevingen’ op de ster zelf worden veroorzaakt. Uit deze oscillaties kunnen allerlei eigenschappen van de ster worden afgeleid, waaronder zijn grootte, massa en leeftijd. Voor het eerst heeft TESS nu een planeet opgespoord bij een ster – een zogeheten subreus – die tevens meetbare oscillaties vertoont. Deze laatste wijzen erop dat de ster, HIP116158, 5 miljard jaar oud is en iets zwaarder en groter dan de zon. De planeet is een gasreus die ongeveer negen keer zo groot is als de aarde en 60 keer zoveel massa heeft. Het tweetal bevindt zich op ruim 300 lichtjaar van de aarde. (EE)
→ Data Flows From Nasa’s Tess Mission, Leads to Discovery of Saturn-Sized Planet

27 maart 2019
Voor het eerst is een exoplaneet rechtstreeks waargenomen met behulp van optische interferometrie. Dat is gebeurd met het GRAVITY-instrument van de Europese Very Large Telescope Interferometer, in het noorden van Chili. De waarnemingen laten zien dat de planeet – HR 8799e – een complexe atmosfeer heeft met wervelende wolken van ijzer en silicaten (Astronomy and Astrophysics, 27 maart). HR 8799e is een van de vier planeten die om de jonge ster HR 8799 in het sterrenbeeld Pegasus cirkelen. Het gezelschap is ongeveer 129 lichtjaar van de aarde verwijderd. Het gaat om een zogeheten ‘super-Jupiter’ – een gasplaneet die (iets) groter en (veel) zwaarder is dan Jupiter, de grootste planeet van ons zonnestelsel. De exoplaneet is slechts 30 miljoen jaar oud en heeft nog veel van de warmte over die vrijkwam tijdens zijn ontstaansproces. In combinatie met een krachtig broeikaseffect resulteert dat in een temperatuur van ongeveer 1000 °C. Met behulp van GRAVITY is een gedetailleerd spectrum van HR 8799e verkregen. De analyse daarvan laat zien dat zijn atmosfeer veel koolstofmonoxide bevat, maar bijzonder weinig methaan. Dat is verrassend omdat chemische modellen van dergelijke hete gasplaneten óók veel atmosferische methaan voorspellen. Vermoed wordt dat sterke verticale stromingen in de atmosfeer (convectie) verhinderen dat het koolmonoxide reageert met waterstof om zo methaan te vormen. Ook is ontdekt dat de atmosfeer HR 8799e wolken van ijzer en silicaatstof bevat. In combinatie met de overmaat aan koolmonoxide, wijst dit erop dat de atmosfeer wordt geteisterd door een kolossale woeste storm. GRAVITY koppelt de vier afzonderlijke hoofdtelescopen van ESO’s Very Large Telescope aan elkaar. Zo ontstaat een ‘supertelescoop’ die groot genoeg is om het zwakke schijnsel van de atmosfeer van HR 8799e te scheiden van het felle licht van de moederster. (EE)
→ GRAVITY-instrument slaat nieuwe wegen in bij de weergave van exoplaneten

26 maart 2019
Aardse 'extremofielen' - eenvoudige organismen die goed bestand zijn tegen extreme omstandigheden - zouden kunnen overleven op Mars. Dat blijkt uit de resultaten van het BIOMEX-experiment, die gepubliceerd zijn in een speciaal nummer van het vakblad Astrobiology. BIOMEX (BIOlogy and Mars EXperiment) werd op 18 augustus 2014 geplaatst aan de buitenzijde van het internationale ruimtestation ISS. 533 dagen later, op 3 februari 2016, werd het experiment weer naar binnen gehaald; in augustus 2016 werd het mee teruggenomen naar de aarde. In het experiment zijn verschillende aardse organismen (bacteriën, algen, korstmossen, schimmels etc.) lange tijd blootgesteld aan onder andere het vacuüm van de ruimte, energierijke ultraviolette straling en extreme temperatuurschommelingen. Veel bestudeerde extremofielen blijken daar geen enkele moeite mee te hebben. Dat betekent dat soortgelijke organismen ook zouden kunnen overleven op de planeet Mars. (GS)
→ Can organisms survive on Mars, and can we identify them?

26 maart 2019
Sterrenkundigen hebben een 'longlist' gepubliceerd van sterren waarbij aarde-achtige exoplaneten ontdekt zouden kunnen worden door de Amerikaanse ruimtetelescoop TESS, die in april 2018 is gelanceerd. Net als zijn voorganger Kepler kan TESS planeten op het spoor komen wanneer ze voor hun moederster langs bewegen en daarbij een klein beetje licht onderscheppen. TESS bestudeert tijdens zijn missie ca. 400.000 relatief nabijgelegen sterren, verspreid over de hele sterrenhemel. De nieuwe catalogus, gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters, bevat 1822 dwergsterren (kleiner en koeler dan de zon) waarbij TESS in principe een rotsachtige planeet zou kunnen ontdekken die een slag groter is dan de aarde en die zich in de zogeheten 'bewoonbare zone' bevindt, waar de temperatuur het bestaan van vloeibaar water aan het oppervlak mogelijk maakt. Bij een deelverzameling van 408 sterren zou Kepler een bewoonbare planeet kunnen vinden die even klein is als de aarde. Bij 227 sterren is het mogelijk om ook kleine planeten te detecteren die aan de buitenzijde van de bewoonbare zone rondcirkelen, overeenkomstig met de baan van Mars in ons eigen zonnestelsel. De dichtstbijzijnde sterren waarbij kans bestaat op het vinden van een bewoonbare aardeachtige exoplaneet staan op een afstand van ca. 6 lichtjaar. 137 sterren op de 'longlist' bevinden zich in een deel van de sterrenhemel dat in de toekomst continu waargenomen kan worden door de James Webb Space Telescope, die in 2021 gelanceerd wordt. JWST is mogelijk in staat om bij deze planeten metingen te verrichten aan de samenstelling van de atmosfeer, en op die manier aanwijzingen te verkrijgen voor de aanwezigheid van leven. (GS)
→ The hunt is on for closest Earth-like planets

26 maart 2019
Met behulp van artificial intelligence (AI, kunstmatige intelligentie) zijn twee niet eerder bekende exoplaneten ontdekt in bestaande waarnemingsgegevens van de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler. Astronomen van de Universiteit van Texas in Austin hebben - in samenwerking met Google - een zelflerend algortime ontwikkeld waarmee de Kepler-data opnieuw onder de loep zijn genomen. Dat leidde tot de ontdekking van de planeten K2-293b (rond een ster op 1300 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Waterman) en K2-294b (1230 lichtjaar afstand, eveneens in de Waterman). De nieuwe resultaten worden binnenkort gepubliceerd in The Astronomical Journal. Enkele jaren geleden werd ook al een planeet ontdekt in oude Kepler-gegevens met behulp van AI. Dat betrof de achtste planeet in een stelsel waar eerder al zeven planeten in gevonden waren. Het ging toen om waarnemingsgegevens uit de oorspronkelijke Kepler-missie (2009-2013). De twee nieuwe ontdekkingen zijn gedaan in metingen die werden uitgevoerd tijdens de verlengde missie van de ruimtetelescoop (K2), waarbij een nieuwe waarneemprocedure werd gevolgd. Dat vereiste ook een andere aanpak voor de AI-software. (GS)
→ Two New Planets Discovered Using Artificial Intelligence

22 maart 2019
Al een tijdje weten astronomen dat de grote gasplaneten bij andere sterren zich vaak heel dicht bij hun ‘zon’ bevinden. Vermoed wordt dat deze planeten op veel grotere afstand van de ster zijn gevormd en vervolgens naar binnen toe zijn gemigreerd. Iets vergelijkbaars is waarschijnlijk ook in ons eigen zonnestelsel gebeurd. Onderzoekers van de universiteit van Lund (Zweden) en andere instituten zijn met behulp van geavanceerde computersimulaties nagegaan welk pad de planeet Jupiter 4,5 miljard jaar geleden – toen de planeten van het zonnestelsel nog ‘in aanbouw’ waren – moet hebben gevolgd. Jupiter was op dat moment niet veel groter dan de aarde. De resultaten laten zien dat Jupiter zich in dat stadium vier keer zo ver van de zon bevond als nu. Dat wordt afgeleid uit de verdeling van de duizenden planetoïden die dezelfde baan volgen als Jupiter, maar voor- of achterlopen op de planeet – de zogeheten Trojanen. Er blijken vóór Jupiter ongeveer anderhalf keer zoveel Trojanen te zijn als achter hem. Aan de hand van hun computersimulaties hebben de wetenschappers vastgesteld dat deze asymmetrie alleen kan zijn ontstaan wanneer Jupiter op vier keer zo grote afstand van de zon is gevormd en naar zijn huidige positie is gespiraald. Tijdens dat proces zou hij met zijn zwaartekracht meer Trojanen vóór zich hebben ingevangen dan achter zich. Volgens de berekeningen heeft de migratie van Jupiter ongeveer 700.000 jaar geduurd. De spiraalbeweging zou zijn veroorzaakt door de afremmende werking van het vele gas dat zich toen nog in dat deel van de protoplanetaire schijf rond de zon bevond. Datzelfde gas zorgde ervoor dat Jupiter zijn huidige grote omvang kon bereiken. Ook de overige reuzenplaneten – Saturnus, Uranus en Neptunus – kunnen zo’n migratie hebben meegemaakt. Als bovenstaand scenario klopt, dan zouden de Trojanen wel eens uit hetzelfde materiaal kunnen bestaan als de vaste kern die (vermoedelijk) in Jupiter schuilgaat. (EE)
→ Jupiter’s unknown journey revealed

7 maart 2019
Wetenschappers die naar tekenen van leven buiten ons zonnestelsel zoeken, doen er goed aan om naar zogeheten K-sterren te kijken – sterren die zwakker zijn dan de zon, maar helderder dan rode dwergen. Tot die conclusie komt Giada Arney van NASA’s Goddard Space Flight Center in een analyse die in Astrophysical Journal Letters is gepubliceerd. De reden dat K-sterren in dit opzicht zo interessant zijn, is dat ze een heel lange levensduur hebben – 17 tot 70 miljard jaar, in vergelijking met de 10 miljard jaar van de zon – wat leven ruim de geeft om te evolueren. Ook vertonen K-sterren niet zo’n extreme activiteit tijdens hun jeugd als de zwakste sterren in het heelal, de M-sterren of rode dwergen. Arney heeft met behulp van een computermodel de chemie en temperatuur van een planeetatmosfeer gesimuleerd en berekend hoe die atmosfeer reageert op verschillende soorten sterren. Vervolgens werden de nagebootste atmosferen door een model gehaald dat nabootst hoe het spectrum van de planeet er voor de telescopen van de toekomst zou uitzien. Wetenschappers beschouwen de gelijktijdige aanwezigheid van zuurstof en methaan in een planeetatmosfeer als een duidelijk teken van leven, omdat deze gassen elkaar vernietigen. Als beide aanwezig zijn, moet er dus ‘iets’ zijn dat hen aanvult. Omdat K-sterren minder intense ultraviolette straling produceren, wordt de methaan in een planeetatmosfeer niet zo snel geoxideerd als bij zonachtige sterren. Hierdoor kan zich meer methaan in de atmosfeer ophopen. Dat geldt nog meer voor M-sterren, maar die vertonen dermate wispelturig gedrag dat hun planeten wellicht onleefbaar zijn. Ook zijn exoplaneten rond K-sterren makkelijker waarneembaar dan die rond zonachtige sterren, omdat ze zwakker zijn. De meest geschikte kandidaten zouden nabije K-sterren zijn, zoals 61 Cygni A en B, Epsilon Indi, Groombridge 1618 en HD 156026. (EE)
→ “Goldilocks” Stars May Be “Just Right” for Finding Habitable Worlds

5 maart 2019
De allereerste exoplaneet-kandidaat die (bijna tien jaar geleden) werd ontdekt door de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler is eindelijk bevestigd: het gaat daadwerkelijk om een planeet in een baan rond een andere ster. Kepler heeft duizenden planeetkandidaten gevonden door metingen aan zogeheten planeetovergangen: als een exoplaneet voor zijn moederster langs beweegt, onderschept hij een klein beetje sterlicht. Kandidaatplaneten moeten echter wel op een andere manier 'bevestigd' worden. Voor het allereerste exemplaar was dat tot nu toe nog niet gelukt; de waarnemingen leken te wijzen op een kleine maar onwaarschijnlijk zware planeet. Nieuwe metingen aan geluidsgolven in de moederster (Kepler-1658) hebben nu echter uitgewezen dat de ster drie maal zo groot is als oorspronkelijk werd gedacht. Dat betekent dat de planeet ook drie maal zo groot is. Het blijkt om een zogeheten 'hete Jupiter' te gaan - een gasvormige reuzenplaneet op zeer kleine afstand (ca. 4,5 miljoen kilometer) van zijn moederster. Kepler-1658b heeft een omlooptijd van slechts 3,8 dagen. De ster is drie maal zo groot en anderhalf maal zo zwaar als de zon, en bevindt zich ook in een later evolutiestadium dan de zon. Eerder werden hete Jupiters vooral aangetroffen bij jongere sterren. De nieuwe metingen aan Kepler-1658b, gepubliceerd in The Astronomical Journal, suggereren dat planeetmigratie (waarbij een reuzenplaneet vanaf grotere afstand naar binnen spiraliseert) zich blijkbaar ook veel trager kan voltrekken. (GS)
→ Kepler Space Telescope's First Exoplanet Candidate Confirmed, Ten Years After Launch

4 maart 2019
Veel zogeheten superaardes - exoplaneten die een paar keer zo groot en zo zwaar zijn als de aarde - hebben mogelijk extreme seizoenen, als gevolg van een sterk gehelde draaiingsas. Dat stellen onderzoekers van Yale University in een artikel in Nature Astronomy. De seizoenen op aarde zijn het gevolg van het feit dat de draaiingsas van onze planeet niet loodrecht op het baanvlak staat, maar ruim 23 graden geheld is. Een planeet als Uranus, met een veel grotere ashelling (ruim 90 graden) heeft veel extremere seizoenen. De Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler heeft ontdekt dat ongeveer één op de drie zonachtige sterren vergezeld wordt door een of meer superaardes in kleine omloopbanen. In veel gevallen blijkt het om planeetparen te gaan waarvan de banen net niet in een stabiele configuratie liggen. Volgens de Yale-onderzoekers is dat te verklaren wanneer de planeten een grote ashelling hebben. Getijdenkrachten hebben dan een sterker effect op de baaneigenschappen. Als veel superaardes inderdaad een sterk gehelde draaiingsas hebben, heeft dat gevolgen voor klimaat, seizoenen en weersverschijnselen op die planeten. (GS)
→ The case of the over-tilting exoplanets

28 februari 2019
Volgens Amerikaanse astronomen heeft de planeet die op grote afstand om de dubbelster HD 106906 draait zijn wijde omloopbaan te danken aan een derde ster. Deze laatste zou, niet lang nadat de planeet was gevormd, de dubbelster op korte afstand zijn gepasseerd (Astronomical Journal, 28 februari). HD 106906 staat op een afstand van ongeveer 300 lichtjaar in het zuidelijke sterrenbeeld Crux (het Zuiderkruis) en is heel jong. De dubbelster zou pas 15 miljoen jaar oud zijn. De planeet die om HD 106906 draait heeft ongeveer elf keer zoveel massa als de planeet Jupiter en is momenteel 738 keer zover van zijn ster verwijderd dan de aarde van de zon. Hij volgt een zeer ongebruikelijke omloopbaan, die een hoek van ongeveer 21 graden maakt met het vlak waarin al het andere materiaal rond de ster zich bevindt. Bij waarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop en de Gemini-telescoop in de Chileense Andes is nóg iets bijzonders ontdekt: de schijf van restmaterie rond de dubbelster is asymmetrisch. Het heeft er dus alle schijn van dat het jonge planetenstelsel flink is verstoord. Aanvankelijk dachten de astronomen dat de planeet naar het buitengebied van zijn stelsel kon zijn verbannen door interacties met een andere, nog niet waargenomen planeet of door een passerende ster. Maar nu denken ze dat beide is gebeurd: eerst is de planeet in een langgerekte baan ‘geschopt’ en vervolgens heeft een passerende ster ervoor gezorgd dat de planeet niet de interstellaire ruimte in verdween, maar in een veilige, wijde omloopbaan belandde. Gegevens van de Europese Gaia-satelliet lijken in elk geval het tweede deel van dit scenario te bevestigen. Deze gegevens omvatten onder meer de posities en snelheden van 461 sterren die deel uitmaken van dezelfde sterrenhoop waartoe HD 106906 behoort. Berekeningen laten zien dat een andere dubbelster ongeveer 3 miljoen jaar geleden dicht langs HD 106906 is gescheerd. Een vergelijkbaar scenario zou zich ook in ons eigen zonnestelsel kunnen hebben afgespeeld, maar dan veel langer geleden: meer dan 4 miljard jaar. Dat zou bijvoorbeeld het bestaan van de zogeheten Oortwolk kunnen verklaren. En ook ons zonnestelsel zou een planeet in een zeer wijde omloopbaan kunnen hebben: de hypothetische ‘Planeet 9’. (EE)
→ Exiled Planet Linked to Stellar Flyby 3 Million Years Ago

25 februari 2019
Onderzoekers van de Ohio State University hebben berekend dat de toekomstige Amerikaanse ruimtetelescoop WFIRST (Wide-Field Infra-Red Survey Telescope) ruim duizend nieuwe exoplaneten zal ontdekken. Dat schrijven ze in Astrophysical Journal Supplement Series. WFIRST is een infraroodtelescoop die vooral wordt ontworpen om onderzoek te doen aan de groteschaalstructuur van het heelal, aan de verdeling van donkere materie, en aan de evolutie van donkere energie in de loop van de kosmische geschiedenis. De gevoelige groothoektelescoop zal echter ook kleine, zeldzame helderheidsvariaties meten van zo'n honderd miljoen ver verwijderde sterren in het Melkwegstelsel. Die eenmalige helderheidsvariaties worden veroorzaakt door het zogeheten microlenseffect: het licht van een verre achtergrondster wordt daarbij tijdelijk versterkt door de zwaartekrachtlenswerking van een ster op de voorgrond. Als de 'lensster' vergezeld wordt door een of meer planeten, kunnen die een extra, opvallend scherpe helderheidspiek veroorzaken in het licht van de achtergrondster. Op die manier kunnen vooral planeten op grote afstanden van hun moederster ontdekt worden. Op basis van de beschikbare statistieken van reeds bekende exoplaneten schatten de onderzoekers dat WFIRST zo'n 1400 nieuwe exoplaneten aan het licht zal brengen, waarvan een stuk of 100 in massa vergelijkbaar zullen zijn met de aarde. WFIRST is een door vertragingen en budgetoverschrijdingen geplaagd project. De ruimtetelescoop, die minstens 3,2 miljard dollar gaat kosten, moet ergens halverwege de jaren twintig gelanceerd worden. (GS)
→ New NASA mission could find more than 1,000 planets

15 februari 2019
Nederlandse wetenschappers hebben een instrument ontwikkeld waarmee ze op kilometers afstand het bestaan van levende planten kunnen aantonen. De techniek kan in de toekomst gebruikt worden bij de zoektocht naar buitenaards leven. Bioloog Lucas Patty maakt deze resultaten wereldkundig op 18 februari wanneer hij aan de VU zijn proefschrift verdedigt. Lucas Patty (Vrije Universiteit Amsterdam) bouwde de spectropolarimeter TreePol. Dat is een soort camera met speciale lenzen en ontvangers die de draaiing kan meten in licht dat door planten gereflecteerd wordt. Hij gebruikte het instrument eerst in het lab om bladeren van onder andere klimop en ficus te observeren. Daardoor bewees hij dat het instrument het verschil kan zien tussen gezonde gewassen en gewassen die aan het doodgaan zijn. TreePol maakt gebruik van het feit dat moleculen waaruit leven is opgebouwd, het invallend licht gedraaid weerkaatsen. Dit zogeheten circulair gepolariseerde licht verplaatst zich als een soort kurkentrekker en kan met de juiste apparatuur van grote afstand worden waargenomen. Bij TreePol gaat het specifiek om gedraaid licht dat van bladgroen komt, maar vrijwel alle moleculen waaruit het leven is opgebouwd, beschikken over de eigenschap om het licht gedraaid te weerkaatsen. Wetenschappers onderzoeken inmiddels of TreePol gebruikt kan worden voor het monitoren van landbouwgewassen vanuit een vliegtuig of een satelliet. In de toekomst willen de onderzoekers het instrument op nog grotere afstanden inzetten. Sterrenkundige en mede-ontwikkelaar Frans Snik (Universiteit Leiden): ‘We zijn zelfs al bezig met een versie die geschikt is voor het internationale ruimtestation ISS of voor een maanlander.’ Het onderzoeksproject maakt deel uit van het PEPSci-programma van NWO. Dat staat voor Planetary and Exoplanetary Science. In het programma werken biologen, sterrenkundigen, chemici en aardwetenschappers samen. De afgelopen twee decennia zijn bijna vierduizend exoplaneten ontdekt, planeten die draaien om andere sterren dan onze zon. Om uit te vinden of daar leven is, moeten eigenschappen worden geïdentificeerd die uniek zijn voor het leven zelf. Astrobiologen richten zich vaak op de aanwezigheid van water, zuurstof en koolstof, maar die moleculen en atomen duiden niet altijd op leven en leveren dus risico op vals alarm. Van het circulair gepolariseerde licht dat TreePol opspoort, is geen vals positief bekend. Dus áls TreePol in de toekomst een buitenaards signaal opvangt, dan duidt dat zeer waarschijnlijk op leven.
→ Volledig persbericht

4 februari 2019
De protoplanetaire schijf rond de pasgeboren ster V883 Orionis, op 1300 lichtjaar afstand van de aarde, bevat een veelheid aan complexe organische moleculen, zo blijkt uit waarnemingen van het ALMA-observatorium in Noord-Chili. Op kleine afstand van de ster komen deze moleculen naar alle waarschijnlijkheid in de gasvorm voor, maar daar zijn ze moeilijk waarneembaar, deels vanwege de nabijheid van de ster, en deels doordat hun (sub-)millimeterstraling geabsorbeerd wordt door stof. Op grotere afstand van de ster, buiten de zogeheten sneeuwlijn, maken de complexe moleculen deel uit van de dunne, bevroren ijsmanteltjes van stofkorrels, waardoor ze normaal gesproken ook niet zichtbaar zijn voor ALMA. V883 Orionis onderging enige tijd geleden echter een krachtige uitbarsting, vermoedelijk doordat er plotseling een grote hoeveelheid gas op de ster-in-wording terecht kwam. Als gevolg van de uitbarsting nam overal in de protoplanetaire schijf de temperatuur fors toe, waardoor de sneeuwlijn verder naar buiten kwam te liggen. Dankzij de verdamping van het ijs kon ALMA in de nasleep van de uitbarsting de aanwezigheid bevestigen van een groot aantal complexe organische moleculen, waaronder methanol (CH3OH) en aceton (CH3COCH3). Aceton is nooit eerder waargenomen in een protoplanetaire schijf. De nieuwe resultaten, vandaag gepubliceerd in Nature Astronomy, wijzen uit dat het materiaal in de schijf rond V883 Orionis qua samenstelling overeenkomt met het materiaal waaruit kometen in ons eigen zonnestelsel bestaan. In ons zonnestelsel hebben deze moleculen vermoedelijk een rol gespeeld in het ontstaan van leven op aarde. (GS)
→ Retreating Snow Line Reveals Organic Molecules around Young Star

4 februari 2019
In het planetenstelsel van de ster Kepler 107 heeft lang geleden mogelijk een kolossale botsing plaatsgevonden. Dat schrijft een internationaal team van astronomen deze week in Nature Astronomy. Om Kepler 107, die iets groter is dan de zon, cirkelen minstens vier planeten. De twee binnenste daarvan zijn interessant: ze hebben bijna dezelfde afmetingen, maar de buitenste van de twee heeft een ruim twee keer zo hoge dichtheid als de binnenste. Beide hebben overigens aanzienlijk meer massa dan de aarde. Het zou ‘logischer’ zijn geweest als de situatie precies omgekeerd was. Astronomen gaan er namelijk van uit dat de vorming van een planeet die zich dichter bij zijn ster bevindt meer hinder heeft van een proces dat foto-evaporatie wordt genoemd. Dit komt er kort gezegd op neer dat de ultraviolette straling van een ster ervoor zorgt dat lichtere elementen uit zijn directe omgeving worden verdreven. Dat uitgerekend de binnenste van de beide planeten meer lichte elementen bevat dan de buitenste moet dus een andere oorzaak hebben. De astronomen vermoeden nu dat planeet Kepler 107c het resultaat is van een botsing met een soortgenoot, waarbij hij zijn relatief lichte buitenlagen is kwijtgeraakt. Computersimulaties laten zien dat dit de hoge dichtheid van de planeet inderdaad kan verklaren. (EE)
→ Massive collision in the planetary system Kepler 107

14 januari 2019
Bijna alle jonge sterren zijn omringd door een protoplanetaire schijf: een brede gordel van gas en stof waarin zich in veel gevallen planeten vormen. Dat geldt niet alleen voor solitaire sterren, maar ook voor compacte dubbelsterren – sterren die op geringe afstand om elkaar cirkelen. Voor deze laatste hebben berekeningen laten zien dat er twee stabiele toestanden mogelijk zijn: het schijfvlak kan zowel samenvallen met de omloopbanen van beide sterren als daar loodrecht op staan. Van die eerste mogelijkheid waren al diverse voorbeelden bekend, en nu hebben astronomen ook een protoplanetaire schijf ontdekt die haaks op het baanvlak van de dubbelster staat (Nature Astronomy, 14 januari). Waarnemingen met de ALMA-telescoop in het noorden van Chili wijzen erop dat deze schijf zich net zo ontwikkelt als protoplanetaire schijven rond enkelvoudige sterren. Het is dus goed mogelijk dat zich hierin uiteindelijk planeten vormen. Mocht zich aan de binnenkant van de stofschijf een planeet bevinden, dan zou deze schijf zich vertonen als een brede band die bijna loodrecht op de horizon staat. De beide sterren zouden ten opzichte van deze band op- en neer gaan. En dat is nog niet alles: buiten de schijf cirkelen nóg twee sterren. Alles bij elkaar zouden er dus vier ‘zonnen’ aan de hemel staan. Dit bijzondere tafereel speelt zich af in het stersysteem HD 9880, dat bijna 150 lichtjaar van de aarde verwijderd is. HD 9880 behoort tot een groep sterren die niet veel ouder is dan 10 miljoen jaar. (EE)
→ Double star system flips planet-forming disk into pole position

10 januari 2019
Op de planeet die vorig jaar ontdekt werd in een baan rond de Ster van Barnard (een nabije rode dwergster) is - ondanks de lage temperatuur van ca. 170 graden onder nul - misschien toch leven mogelijk. Dat beweren astronomen van Villanova University. Volgens de onderzoekers zou er op de 'superaarde' (de planeet is groter en ongeveer drie keer zo zwaar als de aarde) geothermische activiteit kunnen voorkomen, waardoor de oppervlaktetemperatuur op sommige plaatsen toch hoog genoeg zou kunnen zijn voor het bestaan van bepaalde micro-organismen. Ze wijzen erop dat de Jupitermaan Europa ook een zeer koud oppervlak heeft, maar toch een ondergrondse oceaan van vloeibaar water herbergt, als gevolg van getijdenkrachten van de moederplaneet. Het (speculatieve) idee werd in de vorm van een wetenschappelijke poster gepresenteerd tijdens de 223e bijeenkomst van de American Astronomical Society in Seattle. (GS)
→ New Findings by Villanova Astrophysicists Indicate Geothermal Activity on Icy Barnard b Super-Earth Planet May Signal Potential for Existence of Primitive Life

8 januari 2019
Rotsachtige planeten die rond rode dwergsterren cirkelen zouden wel eens gortdroog en levenloos kunnen zijn, zo blijkt uit nieuw onderzoek met de Hubble-ruimtetelescoop. Water en organische verbindingen – cruciaal voor leven zoals wij dat kennen – worden mogelijk weggeblazen voordat ze het oppervlak van jonge planeten kunnen bereiken.  Deze hypothese is gebaseerd op verrassende waarnemingen van de snel eroderende schijf van gas en stof rond de jonge, nabije rode dwerg AU Microscopii (AU Mic). In zulke schijven ontstaan planeten. De waarnemingen laten zien dat snel bewegende samenballingen van materiaal deeltjes uit de schijf van AU Mic verdrijven. Als de schijf in dit tempo blijft oplossen, zal hij over ongeveer 1,5 miljoen jaar verdwenen zijn. Dat zou betekent dat er tegen die tijd ook geen ijzige kometen en planetoïden meer in de schijf te vinden zullen zijn. Kometen en planetoïden zijn belangrijke ‘leveranciers’ van water en organische verbindingen. Waar de samenballing van materie vandaan komen is nog onduidelijk. Een mogelijke verklaring is dat ze zijn gevormd bij grote uitbarstingen van de centrale ster. Jonge, rode dwergen zijn berucht om hun wispelturige gedrag. Als de activiteit rond AU Mic maatgevend is voor het planeetvormingsproces rond rode dwergsterren, zou het aantal leefbare planeten in de Melkweg wel eens fors lager kunnen zijn dan gedacht. Rode dwergen zijn namelijk de meest voorkomende sterren in ons sterrenstelsel. De resultaten van dit onderzoek zijn gepresenteerd tijdens de 233e bijeenkomst van de American Astronomical Society in Seattle. (EE)
→ Young Planets Orbiting Red Dwarfs May Lack Ingredients for Life

8 januari 2019
Astronomen hebben een nieuwe exoplaneet ontdekt die de bestaande ideeën over het ontstaan van planeten wel eens op hun kop zouden kunnen zetten. De planeet zit qua massa tussen Neptunus en Saturnus in en bevindt zich voorbij de ‘sneeuwgrens’ van zijn moederster, waar dit planetaire ‘tussenmaatje’ theoretisch niet zou mogen voorkomen. De exoplaneet, die de aanduiding OGLE-2012-BLG-0950Lb draagt, is ontdekt via het zogeheten microlenseffect. In de loop van enkele maanden schoof de moederster van de (zelf onwaarneembare) planeet vanaf de aarde gezien voor een verre achtergrondster langs. Daarbij zorgde haar zwaartekrachtsveld ervoor dat het licht van de verre ster werd versterkt. De ster fungeerde dus als een natuurlijk ‘vergrootglas’. Tijdens die toevallige samenstand van sterren werd gedurende ongeveer een dag nog een klein dipje in de helderheid van de achtergrondster geregistreerd. Dat dipje wordt toegeschreven aan de verstorende invloed van OGLE-2012-BLG-0950Lb op het lenseffect van zijn moederster. Vervolgwaarnemingen met de Keck-telescoop op Hawaï hebben astronomen in staat gesteld om de massa van de planeet en zijn afstand tot zijn ster te bepalen. Een recente statistische analyse van microlensgebeurtenissen als deze heeft trouwens aangetoond dat ‘sub-Saturnussen’ zoals OGLE-2012-BLG-0950Lb bepaald niet schaars zijn. De sneeuwgrens is de afstand tot een jonge ster waarbij het koud genoeg is om water tot ijs te laten condenseren. Volgens de meest gangbare planeetvormingstheorie is voorbij de sneeuwgrens aanzienlijk meer vast materiaal nodig om grote gasplaneten te laten ontstaan. Dat vaste materiaal is nodig om een forse rotsachtige kern te vormen, die vervolgens in steeds sneller tempo gas uit zijn omgeving aantrekt. Theoretisch zou er voorbij de sneeuwgrens niet genoeg vast materiaal aanwezig mogen zijn voor planeten met meer massa dan Neptunus. De ontdekking van OGLE-2012-BLG-0950Lb kan erop wijzen dat de betreffend theorie aan herziening toe is. De resultaten van dit onderzoek zijn gepresenteerd tijdens de 233e bijeenkomst van de American Astronomical Society in Seattle. (EE)
→ Microlensing Reveals That Sub-Saturn Giant Planets Are Common, Not Rare

8 januari 2019
Deze week wordt in Seattle (Verenigde Staten) de 233e bijeenkomst gehouden van de American Astronomical Society. Hieronder een beknopt overzicht van enkele nieuwe resultaten die op de eerste dag van de bijeenkomst (maandag 7 januari) zijn gepresenteerd. (GS) Wolken op hete Jupiters: Met NASA's Spitzer Space Telescope is ontdekt dat er op de nachtzijde van zogeheten 'hete Jupiters' (gasvormige reuzenplaneten in kleine omloopbanen) altijd wolken voorkomen. De planeten keren hun ster altijd dezelfde kant toe (net zoals de maan dat doet bij de aarde); aan de koelere nachtzijde blijkt altijd sprake te zijn van wolkenvorming. De ontdekking kan leiden tot een beter begrip van de eigenschappen en ontstaanswijze van deze bizarre planeten.  Amateurs ontdekken nieuwe planeet: Burgerwetenschappers hebben in de waarnemingsgegevens van de (inmiddels niet langer operationele) ruimtetelescoop Kepler een nieuwe exoplaneet gevonden die eerder aan de aandacht van beroepsastronomen was ontsnapt. Planeet K2-288Bb is ongeveer twee keer zo groot als de aarde, heeft mogelijk een rotsachtige samenstelling (maar dat is niet zeker), en draait in een kleine baan rond een rode dwergster die deel uitmaakt van een dubbelstersysteem op een afstand van 226 lichtjaar in het sterrenbeeld Stier.  Planetoïdenbotsingen bij jonge ster: Infraroodwaarnemingen met de Spitzer Space Telescope doen vermoeden dat er in de materieschijf rond de pasgeboren ster NGC 2547-ID8 twee botsingen tussen planetoïden hebben plaatsgevonden - Spitzer kan de infraroodstraling detecteren van het resulterende stof. Ook in ons eigen zonnestelsel moeten lang geleden veel vaker dergelijke zware botsingen hebben plaatsgevonden: veel planetoïden (waaronder Bennu, die momenteel van nabij wordt bestudeerd) blijken brokstukken te zijn van grotere hemellichamen.  Student simuleert zwarte gaten: Lia Medeiras, een sterrenkundestudent aan de Universiteit van Arizona, heeft computersoftware ontwikkeld om zwarte gaten te simuleren, op basis van verschillende theoretische aannames met betrekking tot de precieze voorspellingen van de algemene relativiteitstheorie. Door toekomstige waarnemingen van het superzware zwarte gat in de kern van de Melkweg (met de Event Horizon Telescope) te vergelijken met deze simulaties, kunnen sterrenkundigen mogelijke afwijkingen van Einsteins relativiteitstheorie op het spoor komen. 
→ Vakpublicatie over wolken op hete Jupiters

8 januari 2019
NASA's Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS), die afgelopen voorjaar is gelanceerd om jacht te maken op planeten bij relatief nabijgelegen sterren, heeft zijn derde exoplaneet gevonden. Het gaat om een zogeheten 'mini-Neptunus' - een vermoedelijk gasvormige planeet die ongeveer drie keer zo groot is (in middellijn) als de aarde en ca. 23 maal zo zwaar. De nieuw ontdekte planeet, HD 21749b, beschrijft een baan rond een relatief heldere ster die zich op een afstand van 53 lichtjaar van de aarde bevindt. Het bijzondere aan de ontdekking is de omlooptijd van 36 dagen. TESS is vooral gevoelig voor planeten in kleine omloopbanen; de eerste twee ontdekte exoplaneten hadden omlooptijden van 6,3 dagen en van slechts 11 uur. Doordat de nieuw ontdekte planeet zich op relatief grote afstand van zijn moederster bevindt, is hij ook niet zo extreem heet als de andere twee: 'slechts' zo'n 150 graden Celsius. De ontdekking is gepresenteerd op de winterbijeenkomst van de American Astronomical Society in Seattle, en zal gepubliceerd worden in Astrophysical Journal Letters. De ontdekking was het resultaat van een gecompliceerde zoekactie in de waarnemingsgegevens van TESS; om het bestaan van de planeet te bevestigen zijn ook metingen verwerkt van o.a. de HARPS-spectrograaf van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht. De waarnemingen doen bovendien vermoeden dat er nog een tweede planeet rond de ster beweegt, met een omlooptijd van slechts 7,8 dagen. Als dat bevestigd wordt door nieuwe metingen, zou het om de eerste aarde-achtige exoplaneet kunnen gaan die door TESS is gevonden. De verwachting is dat de satelliet over pakweg twee jaar vijftig relatief nabije aarde-achtige planeten heeft ontdekt die zich lenen voor gedetailleerd vervolgonderzoek met bijvoorbeeld de James Webb Space Telescope. (GS)
→ TESS Discovers Its Third New Planet, with Longest Orbit Yet

19 december 2018
Onderzoekers van de universiteiten van Zürich en Cambridge hebben een nieuwe, exotische klasse van exoplaneten ontdekt. Het gaat om superaardes die bij dermate hoge temperaturen zijn gevormd, dat ze grote hoeveelheden calcium, aluminium en hun oxides bevatten – zoals saffier en robijn (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 19 december). Een voorbeeld van zo’n planeet is HD219134 b die om een 21 lichtjaar verre ster in het sterrenbeeld Cassiopeia cirkelt. De planeet heeft bijna vijf keer zoveel massa als de aarde en draait in slechts drie dagen om zijn moederster. Vanwege de aanwezigheid van robijn en saffier zou de planeet een rode tot blauwe glans kunnen vertonen. Het bestaan van deze bijzondere klasse van exoplaneten wordt afgeleid uit theoretische modellen. Normaal gesproken vertoont een planeet die op niet al te kleine afstand van zijn ster ontstaat een samenstelling zoals de aarde, met elementen zoals ijzer, magnesium en silicium – de belangrijkste bestanddelen van gesteenten. Maar heel dicht in de buurt van een ster verkeren veel elementen nog in de gasfase, waardoor de daar aanwezige planetaire bouwstenen een compleet andere samenstelling hebben. Modelberekeningen laten zien dat ze naast magnesium en silicium voornamelijk calcium en aluminium bevatten, en vrijwel geen ijzer. Dat levert een heel ander soort planeten op, met een geringere dichtheid en zonder magnetisch veld. Naast HD219134 b zijn nog twee andere exoplaneten bekend die qua omstandigheden tot de ‘saffierplaneten’ kunnen behoren. Een daarvan is 55 Cancri e, een planeet waarvan werd aangenomen dat deze grotendeels uit koolstof zou bestaan – mogelijk in de vorm van diamant. Latere waarnemingen hebben dat vermoeden ontkracht, en nu lijkt het dus weer een saffierplaneet te zijn. (EE)
→ Sapphires and Rubies in the Sky

17 december 2018
De aanwezigheid van zowel zuurstof (O2) als organische (koolstofhoudende) moleculen in de dampkring van een exoplaneet betekent niet noodzakelijkerwijs dat er aan het oppervlak van die planeet leven voorkomt. Die conclusie trekken Amerikaanse onderzoekers in een artikel in AES Earth and Space Chemistry op basis van laboratoriumproeven. Tot nu toe werd vaak aangenomen dat de combinatie van zuurstof en organische moleculen een betrouwbare 'bio-indicator' zou zijn. De onderzoekers bestudeerden negen gasmengsels die qua samenstelling overeenkomen met de atmosferen van twee typen veel voorkomende exoplaneten: super-aardes en mini-Neptunussen. De gasmengsels werden vervolgens blootgesteld aan energierijke elektrisch geladen deeltjes (plasma) of aan ultraviolet licht. In veel gevallen traden vervolgens chemische reacties op waarbij zuurstofmoleculen en organische moleculen ontstonden. De nieuwe resultaten maken duidelijk dat het nog niet zal meevallen om op basis van metingen aan de samenstelling van een exo-atmosfeer conclusies te trekken over de aanwezigheid van biologische activiteit. (GS)
→ Alien Imposters: Planets with Oxygen Don’t Necessarily Have Life

14 december 2018
Nieuw onderzoek laat zien dat zich even voorbij de rand van de ‘protoplanetaire’ schijf rond de jonge zware ster MM 1a een tweede ster bevindt. Het lijkt erop dat deze ster, die de aanduiding MM 1b heeft gekregen, op planeet-achtige wijze is ontstaan (Astrophysical Journal Letters, 14 december). Volgens het team van Britse astronomen dat de ontdekking heeft gedaan, is hier sprake van een geval van ‘schijffragmentatie’. Sterren ontstaan uit grote wolken van gas en stof die onder invloed van hun eigen zwaartekracht samentrekken. Bij dat proces gaat de wolk steeds sneller draaien, waardoor zich uiteindelijk een schijf van materie rond de ster-in-wording vormt. Bij sterren die niet veel zwaarder zijn dan onze zon, kunnen in die schijf planeten ontstaan. Maar in het geval van MM 1a bevatte de omringende schijf blijkbaar voldoende materie om een tweede ster te vormen. Door met behulp van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) de hoeveelheid straling te meten die door het stof wordt uitgezonden, evenals kleine variaties in de golflengte van het licht dat het gas uitzendt (dopplereffect), hebben de astronomen de massa’s van de beide sterren kunnen meten. MM 1a blijkt (inclusief schijf) ongeveer 40 keer zoveel massa te hebben als onze zon; MM 1b blijft steken bij maximaal 0,6 zonsmassa. Hiermee is de massaverhouding tussen beide sterren ruwweg gelijk aan 80:1. Dat is opmerkelijk, omdat oudere sterren die deel uitmaken van een dubbelstersysteem doorgaans niet extreem veel in massa verschillen. Het lijkt er dus op dat schijffragmentatie een proces is dat niet erg vaak voorkomt. (EE)
→ A Young Star Caught Forming Like A Planet

13 december 2018
Astronomen vragen zich al een tijdje af waarom er in de naaste omgevingen van sterren zo weinig planeten van het kaliber Neptunus worden aangetroffen. Nieuw onderzoek biedt mogelijk uitkomst: er is nu een Neptunus-achtige exoplaneet ontdekt die in hoog tempo zijn atmosfeer verliest. Deze waarneming versterkt het vermoeden dat de ‘Neptunussen’ die zich dicht bij hun moederster bevonden het grootste deel van hun atmosfeer zijn kwijtgeraakt en in ‘superaardes’ – een veel talrijker soort planeten – zijn veranderd (Astronomy & Astrophysics, 13 december). Enkele jaren geleden bleek uit onderzoek met de Hubble-ruimtetelescoop dat de atmosfeer van de relatief warme Neptunus-achtige planeet GJ 436b waterstof uitwasemt. Het verlies aan gas was niet genoeg om die atmosfeer helemaal te doen verdwijnen, maar het onderzoek suggereerde wel dat de atmosferen van nog warmere Neptunussen veel sneller zouden ‘leeglopen’. Dat laatste is nu bevestigd met waarnemingen van een andere warme Neptunus: GJ 3470b. Deze exoplaneet blijkt zijn waterstof honderd keer zo snel te verliezen als GJ 436b. Beide planeten zijn even ver van hun ster verwijderd, maar de moederster van GJ 3470b is jonger en energetischer. Geschat wordt dat de planeet hierdoor al meer dan een derde van zijn massa is kwijtgeraakt. Of het vraagstuk van de ontbrekende ‘warme Neptunussen’ hiermee is opgelost, moet nog blijken. Daarvoor zullen meer voorbeelden gevonden moeten worden. Gemakkelijk is dat niet, omdat de signatuur van ontsnappende waterstof alleen waarneembaar is bij planeten die minder dan 150 lichtjaar van de aarde verwijderd zijn. Voorbij deze afstand wordt het ‘stoorsignaal’ van het alomaanwezige interstellaire waterstofgas te groot. Astronomen hopen dit probleem te omzeilen door naar sporen van andere ontsnappende gassen te zoeken, zoals helium. Recent is het een ander internationaal onderzoeksteam al gelukt om ontsnappende helium aan te tonen bij de Neptunus-achtige exoplaneet HAT-P-11b. (EE)
→ The hot Neptunes, planets that shrink

12 december 2018
Een onderzoeksteam onder leiding van de Leidse promovenda Merel van ‘t Hoff heeft in de planeetvormende schijf rond de ster V883 Orionis naast methanol onder andere aceetaldehyde (CH3CHO, een stof die ook voorkomt in rijp fruit) en methylformiaat (CH3OCHO) waargenomen. Dit resultaat is bevestigd in een onafhankelijke studie en geaccepteerd voor publicatie in Astrophysical Journal Letters. De ontdekking, gedaan met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in Noord-Chili, is van belang in de zoektocht naar de wijze waarop bouwstenen van leven in de ruimte worden gevormd en uiteindelijk op planeten terechtkomen. Het resultaat is een belangrijke stap in dit proces, omdat het laat zien dat het materiaal waaruit planeten op dit moment worden gevormd worden rijk is aan organische moleculen. V883 Orionis is geen doorsnee ster. Hoewel hij maar een klein beetje zwaarder is dan onze zon, straalt hij meer dan 400 keer zo veel energie uit en is daardoor veel helderder en heter. Plotselinge helderheidsuitbarstingen zoals die van V883 Orionis ontstaan wanneer grote hoeveelheden materiaal vanuit de omringende schijf op het oppervlak van de ster belanden. Planeten ontstaan uit gas en stof dat in een schijf rond zo’n jonge ster draait. Zulke schijven worden daarom ‘protoplanetaire’ schijven genoemd. Normaal gesproken is de temperatuur in het grootste gedeelte van de schijf zo laag dat de meeste moleculen, waaronder bijvoorbeeld water, methaan en koolstofmonoxide, vastvriezen aan de stofdeeltjes. Welke moleculen in zo’n ijslaag aanwezig zijn is dan heel moeilijk vast te stellen. Tot nu toe waren er daarom maar twee complexe organische moleculen ontdekt in protoplanetaire schijven: acetonitril (CH3CN, een naar amandelen ruikende stof) en methanol (CH3OH). Maar de tijdelijke energie-uitbarsting van V883 Orionis heeft het binnenste gedeelte van de schijf opgewarmd, waardoor de ijslaag op de stofdeeltjes is verdampt. De vrijgekomen moleculen stralen licht uit in het millimetergebied van het elektromagnetisch spectrum en dat is precies het gebied waar ALMA gevoelig is. Door het opgevangen licht uiteen te splitsen in de samenstellende kleuren kan ALMA bepalen welke moleculen aanwezig zijn. Elk molecuul zendt immers licht uit met een karakteristieke golflengte, ofwel kleur. De uitbarsting van V883 Orionis stelde de astronomen voor de eerste keer in staat om de chemische diversiteit te bestuderen in een planeetvormende schijf. Ze vonden onder andere aceetaldehyde (CH3CHO, een stof die ook voorkomt in rijp fruit) en methylformiaat (CH3OCHO) in de schijf rond V883 Orionis. Als V883 Orionis terugkeert naar z’n normale helderheid (niemand weet wanneer dit zal gebeuren) zullen de organische moleculen weer aan de stofdeeltjes vastvriezen.
→ Volledig persbericht

12 december 2018
Voor de tweede keer in korte tijd hebben astronomen detailrijke opnamen van protoplanetaire schijven gepresenteerd die met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) zijn gemaakt. Ditmaal gaat het om twintig objecten; nog geen week geleden presenteerde een ander team er al 32. Protoplanetaire schijven zijn gordels van stof en gas rond jonge sterren. Het onderzoek van deze objecten moet meer inzicht geven in de wijze waarop de verschillende soorten planeten ontstaan. De nu gepresenteerde resultaten wijzen erop dat de vorming van planeten die qua grootte en samenstelling op Neptunus of Saturnus lijken veel sneller verloopt dan de meest gangbare modellen hadden voorspeld. En zijn aanwijzingen dat het vormingsproces voor planeten van dit kaliber in plaats van vele miljoenen jaren soms maar ongeveer één miljoen jaar duurt. Ook blijken dergelijke planeten zich op zeer grote afstanden van hun moedersterren te kunnen ontwikkelen. In sommige schijven zijn namelijk sporen van planeten-in-wording ontdekt op afstanden van meer dan 100 astronomische eenheden – meer dan drie keer de afstand zon-Neptunus. (EE)
→ ALMA Campaign Provides Unprecedented Views of the Birth of Planets

6 december 2018
Twee teams met sterrenkundigen van onder andere de universiteiten van Amsterdam en Leiden hebben ontdekt dat hete gasreusplaneten zijn gehuld in grote halo’s van ijl heliumgas – een teken dat ze langzaam hun atmosfeer verliezen. Het helium, dat onlangs voor het eerst door de Hubble-ruimtetelescoop is gezien, is nu voor twee planeten nauwkeurig in kaart gebracht (Science, 7 december). Het gaat om twee gasreuzen die op geringe afstanden om hun moederster draaien, waardoor ze heel warm zijn. De ene is WASP-69b, een planeet zo groot als Jupiter maar met een temperatuur van meer dan duizend graden Celsius. De andere is HAT-P-11b, qua grootte vergelijkbaar met Neptunus. De planeten staan op zo’n 100 tot 150 lichtjaar van de aarde. ‘Gasreuzen bestaan voor een belangrijk deel uit helium, maar dit gas is heel moeilijk waarneembaar’, zegt Javier Alonso Floriano van de Universiteit Leiden en mede-onderzoeker van een van de studies. ‘Twintig jaar geleden was echter al voorspeld dat het heliumgas mogelijk in infrarood licht te zien zou kunnen zijn, maar er is toen nauwelijks naar gezocht en daarna is dit in de vergetelheid geraakt. Tot eerder dit jaar, toen de Hubble-ruimtelescoop voor het eerste een dipje zag bij precies de juiste infraroodkleur, wat op helium duidde.’‘Wat onze twee onderzoeksgroepen nu onafhankelijk van elkaar hebben gevonden is dat dit helium veel beter met telescopen vanaf de grond is waar te nemen,’ zegt Lorenzo Pino van de Universiteit van Amsterdam. ‘We kunnen de omvang en snelheid van het gas meten, en hoe het als een ijle halo om de planeten heen zit. Iets wat je met Hubble niet kunt meten.’Voor hun waarnemingen hebben beide teams gebruik gemaakt van een splinternieuwe Spaans-Duitse spectrograaf – CARMENES – in Andalusië, Spanje. De methode zelf is voor een belangrijk deel ontwikkeld door Nederlandse astronomen. Terwijl een planeet gezien vanaf de aarde voor zijn moederster langsgaat, sijpelt een klein beetje sterlicht door de planeetatmosfeer heen, wat afhankelijk van het soort gas bij heel specifieke kleuren wordt geabsorbeerd. Dit wordt gemeten door gebruik te maken van de snelheid van de planeet, die een dopplereffect veroorzaakt.
→ Volledig persbericht

6 december 2018
Nieuw onderzoek door een internationaal team van astronomen wijst erop dat er veel meer ‘superaardes’ en Neptunus-achtige planeten rond jonge sterren ontstaan dan tot nu toe werd aangenomen. Dit blijkt uit een verkenning van jonge sterren in een stervormingsgebied in het sterrenbeeld Stier. Berekeningen laten zien dat in de protoplanetaire schijven rond deze sterren relatief veel ‘lichte’ planeten worden gevormd. Ons eigen zonnestelsel is 4,6 miljard jaar geleden ontstaan uit zo’n zelfde protoplanetaire schijf – een maalstroom van gas en stof rond de jonge zon. Door samenklontering van dit materie ontstonden de planeten. Terwijl deze om de zon draaiden, veegden ze het materiaal dat ze onderweg tegenkwamen op, waardoor lege gordels in de schijf ontstonden. Met behulp van de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) hebben astronomen nu de protoplanetaire schijven rond 32 jonge sterren in beeld gebracht. Daarbij is vastgesteld dat bijna de helft van deze schijven een afwisselingen van ringen en lege gordels vertonen – de sporen van planeten-in-wording. De planeten zelf zijn niet rechtstreeks waarneembaar, maar met behulp van computermodellen kunnen wel schattingen worden gemaakt van hun massa’s. De conclusie is dat de meeste van de planeten-in-wording rond deze sterren niet zwaarder zijn dan twintig aardmassa’s. Slechts in twee van de schijven zijn aanwijzingen gevonden voor de vorming van planeten van het kaliber Jupiter. De conclusie van het onderzoek is in overeenstemming met de statistiek van de duizenden reeds volgroeide exoplaneten die de afgelopen decennia zijn ontdekt. Ook die vertoont een overschot aan relatief lichte planeten, die qua massa ergens tussen aarde en Neptunus in zitten. (EE)
→ Unknown Treasure Trove of Planets Found Hiding in Dust

3 december 2018
Een internationaal team van astronomen onder leiding van John Livingston van de Universiteit van Tokyo heeft het bestaan van 104 nieuwe exoplaneten (planeten bij andere sterren dan de zon) bevestigd. De onderzoekers gebruikten telescopen op aarde en in de ruimte voor het gedetailleerd bestuderen van zogeheten 'kandidaat-exoplaneten' uit de K2-catalogus van de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler. Kepler komt exoplaneten op het spoor wanneer zij (gezien vanaf de aarde) voor hun moederster langs bewegen en daarbij een klein beetje sterlicht onderscheppen. In twee artikelen in The Astronomical Journal beschrijven de sterrenkundigen nu dat er in 104 gevallen daadwerkelijk sprake is van een planeet, en dat de periodieke helderheidsdipjes die door Kepler zijn waargenomen dus niet op een andere manier kunnen zijn veroorzaakt. Zeven van de nieuwe planeten draaien in extreem kleine banen rond hun moederster, met omlooptiijden van minder dan 24 uur. (GS)
→ Combination of Space-based and Ground-based Telescopes Reveals more than 100 Exoplanets

28 november 2018
Astronomen hebben in laboratoriumexperimenten de koolstofhuishouding van aardeachtige exoplaneten bestudeerd, en hebben ontdekt dat niet het koolstofhoudende mineraal siliciumcarbide dominant is in koolstofrijke planeten, maar dat de koolstof de vorm heeft van grafiet of diamant. Grafiet is een zwart en licht mineraal dat zich zal concentreren aan het oppervlak van deze planeten, waardoor ze als zwarte planeten zullen worden waargenomen met de grote telescopen van de toekomst. Het onderzoek vond plaats onder leiding van de Amsterdamse promovendus Kaustubh Hakim in het hogedruklaboratorium van aardwetenschapper Wim van Westrenen aan de Vrije Universiteit. Hun artikel, waar ook UvA-astronoom Carsten Dominik coauteur van is, is verschenen in Astronomy & Astrophysics. Astronomen hebben tot nu toe bijna 4000 planeten ontdekt die om andere sterren draaien dan onze zon. Ongeveer een derde van deze exoplaneten is waarschijnlijk rotsachtig van samenstelling, net als de planeten Mercurius, Venus, Aarde en Mars in ons eigen zonnestelsel. Mogelijk hebben deze exoplaneten grote hoeveelheden koolstof in hun binnenste (ter vergelijking: de aarde bestaat voor slechts 0,01 procent uit koolstof, maar menselijke lichamen voor 18,5 procent). Deze planeten staan vele lichtjaren van ons vandaan en we kunnen er niet naar toe. Met grote telescopen die nu in aanbouw zijn is het over enkele decennia wel mogelijk details in de atmosfeer en aan het oppervlak van de dichtstbijzijnde exoplaneten te bestuderen. In het interdisciplinaire promotieonderzoek van Hakim wordt daarom gekeken naar wat astronomen kunnen verwachten aan bijvoorbeeld oppervlaktedetails en wat dit betekent voor het vinden van leven. In het laboratorium aan de VU heeft Hakim de reactie bestudeerd tussen het koolstofhoudende mineraal siliciumcarbide en een synthetische chemische mix die een koolstofrijke rotsachtige exoplaneet voorstelt. Uit zijn experiment blijkt dat siliciumcarbide alleen stabiel is als alle geoxideerde ijzer in het inwendige van de planeet wordt gereduceerd tot metallisch ijzer. In alle andere omstandigheden vormt koolstof het mineraal grafiet. Hieruit trekken de auteurs de conclusie dat het zeer onwaarschijnlijk is dat siliciumcarbide dominant is in koolstofrijke exoplaneten. In plaats daarvan komen grafiet of diamant voor (onder hoge druk in het binnenste van exoplaneten zal grafiet worden samengeperst tot diamant). Als grafiet dominant is in een rotsachtige exoplaneet, zal het oppervlak er ook mee bedekt zijn vanwege de lage dichtheid van grafiet vergeleken met gesteente. De vraag is of deze grafietplaneten leven kunnen herbergen, aangezien voor aarde-achtig leven ook andere elementen dan koolstof nodig zijn. 
→ Oorspronkelijk persbericht

23 november 2018
De Characterising Exoplanet Satellite, of kortweg Cheops, zal tussen 15 oktober en 14 november 2019 worden gelanceerd. Dat heeft het Europese ruimteagentschap ESA bekendgemaakt. Cheops zal heldere sterren gaan waarnemen waarvan al bekend is dat ze heen en weer schommelen – een teken dat er een of meer planeten omheen draaien. Uit de grootte van deze schommelbeweging kunnen de massa’s van de planeten worden afgeleid. Om ook de afmetingen van deze exoplaneten te kunnen bepalen, moeten ze worden waargenomen op de momenten dat ze van ons uit gezien voor hun ster langs schuiven. Dat is waar Cheops voor is ontwikkeld. Overigens zullen bij lang niet alle sterren van deze ‘planeetovergangen’ te zien zijn. Wanneer massa en grootte van een planeet bekend zijn, kan zijn gemiddelde dichtheid worden berekend. En dat geeft weer inzicht in zijn samenstelling. Naar verwachting zal Cheops met name planeten gaan opsporen die qua grootte ergens tussen de aarde en Neptunus in zitten. Cheops zal met een Sojoez-raket vanuit de Europese lanceerbasis in Kourou, Frans-Guyana, worden gelanceerd. Tegelijk met Cheops wordt ook een Italiaanse aardobservatiesatelliet in een baan om de aarde gebracht. (EE)
→ Exoplanet mission launch slot announced

21 november 2018
Frans/Amerikaans onderzoek wijst erop dat ook superaardes – exoplaneten die tot vijf keer zoveel massa hebben als de aarde – waarschijnlijk een magnetisch veld hebben. Dat veld ontstaat dan wel op een andere manier als dat van onze planeet: in oceanen van magma. Volgens de onderzoekers François Soubiran en Burkhard Militzer kan traag kolkend gesmolten gesteente op of onder het planeetoppervlak een sterk magnetisch veld opwekken. Dit heeft niet alleen implicaties voor de superaardes, maar ook voor de begintijd van de aarde, toen deze nog grotendeels uit gesmolten gesteente bevond. De jonge aarde kan, naast het magnetische veld dat in de buitenkern van vloeibaar ijzer wordt gegenereerd, dus een tweede magnetisch veld hebben gehad. Het nieuwe resultaat heeft ook implicaties voor de kans op leven op andere planeten. Een magnetisch veld beschermt een planeet en diens atmosfeer tegen de schadelijke deeltjeswind van zijn moederster. Dat is vooral voor de superaardes van groot belang, omdat de exemplaren die tot nu toe zijn opgespoord zich dicht bij hun respectievelijke sterren bevinden. De beide wetenschappers baseren hun conclusies op computermodellen van drie mineralen die op rotsachtige planeten veel voorkomen: siliciumdioxide, magnesiumoxide en magnesiumsilicaat. Uit de berekeningen blijkt dat deze mineralen elektrisch geleidend worden wanneer ze aan hoge druk en temperatuur worden blootgesteld. De geleidbaarheid van het materiaal is weliswaar ongeveer honderd keer zo klein als dat van vloeibaar ijzer, maar dat hoeft het ontstaan van een magnetisch veld via het zogeheten dynamo-effect niet in de weg te staan. (EE)
→ What magnetic fields can tell us about life on other planets

20 november 2018
Met de gevoelige NIRSPEC-spectrograaf van de 10-meter Keck-telescoop op Hawaii zijn nieuwe precisiemetingen verricht aan de samenstelling van de atmosfeer van exoplaneet HR 8799c. Deze gasvormige reuzenplaneet draait samen met drie andere planeten op grote afstand rond een min of meer zonachtige ster; het is een van de weinige exoplaneten die direct zijn waargenomen. Dankzij de toepassing van adaptieve optiek (om atmosferische trillingen te compenseren) is het nu gelukt om spectroscopische metingen te verrichten in de zogeheten L-band - op nabij-infrarode golflengten van ca. 3,5 micrometer. Zo kon bevestigd worden dat er in de planeetdampkring wel waterdamp (H2O) maar geen methaan (CH4) voorkomt. Eerdere metingen wezen dat ook al uit, maar de nieuwe L-band waarnemingen zijn veel overtuigender. De nieuwe waarnemingen, binnenkort gepubliceerd in The Astronomical Journal, vormen een voorproefje van wat er in de nabije toekomst mogelijk is met grote monstertelescopen zoals de Amerikaanse Thirty Meter Telescope, die in de tweede helft van de jaren twintig in gebruik genomen moet worden op Hawaii. (GS)
→ Exoplanet Stepping Stones

20 november 2018
De zeven aardeachtige planeten van de nabije rode dwergster Trappist-1 (op 39 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Waterman) zijn misschien allemaal drooggekookte werelden, vergelijkbaar met de planeet Venus in ons eigen zonnestelsel. Dat beweren sterrenkundigen in The Astrophyisical Journal, op basis van nieuwe gedetailleerde klimaatmodellen. Aangenomen dat alle zeven planeten kort na hun geboorte over een zekere hoeveelheid water beschikten (dat gold ook voor de aardse planeten in ons eigen zonnestelsel), zullen de drie binnenste (Trappist-1b, c en d) dat water zeker zijn verloren tijdens een vroege, hete fase van de moederster. Voor de buitenste drie (f, g en h) geldt dat ook, vooropgesteld dat de hoeveelheid water aanvankelijk relatief klein was. Als deze drie planeten ontstonden met een grotere hoeveelheid water, zal niet alles zijn verdampt, maar zijn het nu bevroren ijswerelden, als gevolg van hun grotere afstand tot de ster. Alleen de middelste van de zeven planeten, Trappist-1e, zou mogelijk enigszins op de aarde kunnen lijken, aldus de onderzoekers, vooropgesteld dat de oorspronkelijke hoeveelheid water groot genoeg was. De nieuwe klimaatmodellen geven richting aan het toekomstige onderzoek van dit planetenstelsel met o.a. de James Webb Space Telescope. (GS)
→ Study brings new climate models of small star TRAPPIST 1’s seven intriguing worlds

14 november 2018
Een internationaal team van planetaire astrobiologen heeft ontdekt dat zware regenval funest kan zijn voor micro-organismen die gewend zijn aan zeer droge omstandigheden. Dat blijkt uit onderzoek van bodemmonsters uit de Atacama-woestijn, in het noorden van Chili (Nature Scientific Reports, 12 november). Vóór de regenval werden in de kurkdroge bodem zestien verschillende soorten micro-organismen aangetroffen. Na de regenval waren dat er nog maar vier. De bevindingen van de onderzoekers kunnen implicaties hebben voor het onderzoek van eventuele micro-organismen op Mars. De microben in de Atacama-woestijn leven van de stikstofverbindingen die miljoenen jaren geleden in drooggevallen valleien en meren zijn afgezet. Vergelijkbare verbindingen zijn ook op Mars aangetroffen. Met die nieuwe kennis is het volgens de wetenschappers zinvol om nog eens goed te kijken naar de experimenten die de beide Vikinglanders in 1976 op Mars hebben gedaan. Bij deze experimenten werden kurkdroge bodemmonsters gevoed met waterige oplossingen. Of Marsorganismen daar zo content mee zouden zijn, is nog maar de vraag. Het Atacama-onderzoek laat namelijk zien dat het toedienen van water aan micro-organismen die zich aan kurkdroge omstandigheden hebben aangepast dodelijke gevolgen kan hebben. Zulke organismen bezwijken aan ‘osmotische stress’. (EE)
→ For arid, Mars-like desert, rain brings death

14 november 2018
Bij de Ster van Barnard, de dichtstbijzijnde enkelvoudige ster na de zon, is een planeet ontdekt die minstens drie keer zoveel massa heeft als de aarde – een zogeheten super-aarde. Daarmee is deze bevroren, zwak verlichte wereld de op één na meest nabije exoplaneet die we kennen. De ontdekking is het resultaat van de grote observatieprojecten Red Dots en CARMENES, waarbij eerder ook de dichtstbijzijnde exoplaneet is ontdekt – die van de ster Proxima Centauri (Nature, 15 november). De planeet draait eens in de ongeveer 233 dagen om zijn ster. Die laatste is een rode dwerg: een koele ster van geringe massa die maar weinig licht uitstraalt. De planeet ontvangt slechts 2% van de hoeveelheid energie die de aarde van de zon ontvangt. Hierdoor is hij waarschijnlijk ijskoud en niet geschikt voor leven zoals wij het kennen. De Ster van Barnard, genoemd naar de Amerikaanse sterrenkundige Edward Emerson Barnard, is de dichtstbijzijnde enkelvoudige buurster van de zon. De ster is waarschijnlijk twee keer zo oud als onze zon en relatief inactief. Wel vertoont hij van alle sterren de grootste eigenbeweging – zijn verplaatsing ten opzichte van verre achtergrondsterren. Superaardes zijn het meest voorkomende soort planeten dat zich rond sterren als deze kan vormen. De nieuwe planeet is ontdekt via het dopplereffect. Terwijl de planeet om zijn ster draait, zorgt zijn zwaartekrachtsaantrekking ervoor dat de ster een beetje heen en weer wiebelt. Wanneer de ster zich ten gevolge van deze schommelbeweging van de aarde verwijdert, vertoont zijn lichtspectrum een geringe roodverschuiving. Dat wil zeggen dat het sterlicht naar langere golflengten opschuift. Wanneer de ster richting aarde beweegt, verschuift zijn licht naar kortere, blauwere golflengten. Astronomen gebruiken dit effect om de veranderingen in de snelheid van een ster te meten zoals die door een om de ster cirkelende exoplaneet worden veroorzaakt. Dat gebeurt met een verbluffende nauwkeurigheid: het HARPS-instrument van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili kan snelheidsveranderingen van 3,5 km/u detecteren – ongeveer wandeltempo. Het is voor het eerst dat met behulp van deze ‘radialesnelheidsmethode’ een ​​superaarde is opgespoord die in zo’n wijde baan om zijn ster draait. (EE)
→ Volledig persbericht

30 oktober 2018
De Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler heeft zijn wetenschappelijke waarnemingen beëindigd. De brandstof voor de stuurraketjes is op, waardoor het instrument niet langer nauwkeurig gericht kan worden. Kepler zal in zijn huidige baan rond de zon blijven draaien als een klein, inert kunstplaneetje. Kepler (genoemd naar de Duitse astronoom Johannes Kepler) werd op 6 maart 2009 gelanceerd, met als doel antwoord te geven op de vraag hoe frequent aardeachtige planeten voorkomen in het heelal. Vier jaar lang mat de telescoop daartoe elk half uur de helderheid van 150.000 sterren in de sterrenbeelden Zwaan en Lier. Minieme helderheidsdipjes in het licht van een deel van die sterren verraadden de aanwezigheid van rondcirkelende planeten. Na de beëindiging van de hoofdmissie van Kepler en een probleem met een van de gyroscopen is de ruimtetelescoop nog enkele jaren ingezet voor de zogeheten K2-missie, waarbij vergelijkbare metingen werden gedaan aan sterren in verschillende gebieden aan de hemel. In totaal heeft Kepler ca. 2600 exoplaneten ontdekt; daarnaast is een groot aantal 'planeet-kandidaten' gevonden - potentiële ontdekkingen die nog door vervolgonderzoek bevestigd moeten worden. Kepler ontdekte dat zogeheten super-aardes (planeten die groter en zwaarder zijn dan de aarde maar kleiner en lichter dan de gasplaneet Neptunus) het vaakst voorkomen in het heelal, en dat veel planetenstelsels extreem klein en compact zijn. Op basis van het aantal door Kepler gevonden exoplaneten volgt dat er in het Melkwegstelsel tientallen miljarden aardeachtige planeten voorkomen: werelden die qua massa, afmetingen, samenstelling en temperatuur veel overeenkomsten vertonen met onze eigen thuisplaneet. In april 2018 heeft NASA de opvolger van Kepler gelanceerd: TESS (Transiting Exoplanet Survey Satellite). TESS gaat zich de komende jaren vooral richten op relatief heldere sterren op minder grote afstanden van de aarde. (GS)
→ Kepler Space Telescope Retires, Passes Planet-Hunting Torch

24 oktober 2018
Volgens astronomen van de Yale-universiteit komen kleine planetenstelsels met meerdere planeten het vaakst voor bij sterren die minder zware elementen bevatten dan onze zon. Dat druist in tegen de heersende gedachte dat compacte, meervoudige planetenstelsels juist bij ‘metaalrijke’ sterren te vinden zijn. Bij het nieuwe onderzoek is gekeken naar 700 sterren en de hen omringende planeten. Dat juist metaalarme sterren vaak een compact meervoudig planetenstelsel hebben kan er volgens de astronomen op wijzen dat er veel meer van zulke stelsels zijn dan tot nu toe werd aangenomen. Mogelijk waren de beschikbare instrumenten voor het opsporen van planeten aanvankelijk simpelweg niet nauwkeurig genoeg voor het opsporen van compacte stelsels met voornamelijk kleine planeten, en zijn die daardoor over het hoofd gezien. Een andere implicatie van het onderzoek is dat compacte planetenstelsels misschien wel de beste plekken zijn om naar buitenaards leven te zoeken. Metaalarme sterren zijn doorgaans namelijk ouder dan hun metaalrijkere soortgenoten. En datzelfde geldt dus ook voor hun planeten. Een andere uitkomst van het onderzoek is dat metaalarme sterren relatief veel silicium bevatten – een element dat je met name op rotsachtige planeten veel zult tegenkomen. (EE)
→ Some planetary systems just aren’t into heavy metal

17 oktober 2018
Astronomen hebben een manier bedacht om onderscheid te maken tussen stofschijven waarin planeten gewoon op hun plek blijven en stofschijven waarin planeten aan het ‘wandelen’ zijn geslagen. Dat zou je kunnen zien aan de afmetingen van de stofdeeltjes in zo’n schijf. Er zijn aanwijzingen dat de planeten in jonge planetenstelsels niet altijd op dezelfde afstanden van hun moederster blijven cirkelen. Door interacties met de schijf van gas en stof waarbinnen ze zijn gevormd, en met de andere planeten-in wording, kun ze geleidelijk naar de ster toe spiralen. Dat zou onder meer het bestaan kunnen verklaren van de zogeheten hete jupiters – grote exoplaneten die op geringe afstand om hun ster cirkelen. Met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), een grote radiotelescoop in het noorden van Chili, worden de laatste jaren bijna aan de lopende band opnamen gemaakt van de stofschijven rond jonge sterren. In sommige van deze schijven zijn lege gordels te zien, die erop wijzen dat zich daar een planeet aan het vormen is. Door zo’n schijf op verschillende golflengten te bekijken, is ALMA in staat om stofdeeltjes van verschillende grootten op te sporen. Volgens een team van astronomen, onder leiding van Farzana Meru van de universiteit van Warwick, zou dat wel eens de sleutel kunnen zijn tot het opsporen van migrerende planeten. Als uit de ALMA-opnamen blijkt dat het stof aan de binnenzijde van zo’n gordel uit kleinere deeltjes bestaat dan het stof aan de buitenzijde ervan, is dat een duidelijke aanwijzing dat de betreffende planeet naar binnen migreert – naar de ster toe. Dat komt doordat grote stofdeeltjes sneller naar binnen spiralen dan kleine. Hierdoor kunnen de grote deeltjes de migrerende planeet beter bijbenen dan de kleine en ontstaat aan de buitenkant van de planeetbaan een tekort aan kleine deeltjes. Tegelijkertijd slagen de grote stofdeeltjes aan de binnenkant van de planeetbaan er beter in om uit de buurt van de naar binnen migrerende planeet te blijven. Hierdoor ontstaat daar juist een overschot aan kleine stofdeeltjes. (EE)
→ Double dust ring test could spot migrating planets

15 oktober 2018
Bij de jonge ster CI Tauri, op ca. 500 lichtjaar afstand van de aarde, is een bizar planetenstelsel ontdekt. Althans, in de zogeheten protoplanetaire schijf rond de ster - de ronddraaiende schijf van gas en stof waarin planeten samenklonteren - zijn lege zones ontdekt waarvan het bestaan eigenlijk alleen goed te verklaren valt door aan te nemen dat zich in die zones al zware planeten bevinden. Eerder was bij de ster al een zogeheten 'hete Jupiter' gevonden: een planeet die qua massa vergelijkbaar is met de reuzenplaneet Jupiter in ons eigen zonnestelsel, maar die op slechts een paar miljoen kilometer afstand rond de ster beweegt. Die planeet is ontdekt door de kleine schommelingen die hij veroorzaakt in de beweging van de ster. Met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Telescope (ALMA) in Chili is de protoplanetaire schijf van CI Tauri nu gedetailleerd in beeld gebracht. Daarbij zijn drie lege zones ontdekt op grotere afstand van de ster, die volgens de onderzoekers veroorzaakt worden door andere reuzenplaneten, waarvan er dan één ongeveer tien keer zo zwaar zou zijn als Jupiter, en de andere twee ongeveer even zwaar als Saturnus. Wat het stelsel zo bijzonder maakt is dat de buitenste planeet zich op een ruim duizend maal zo grote afstand van de ster bevindt als de binnenste. Bovendien is de aanwezigheid van de 'hete Jupiter' al heel bijzonder - zulke zware planeten in kleine omloopbanen worden meestal gevonden rond veel oudere sterren; algemeen wordt aangenomen dat ze op grotere afstand zijn ontstaan en pas in een latere fase naar binnen 'migreren'. Of de hete Jupiter van CI Tau in zijn huidige baan terecht is gekomen door de zwaartekrachtinvloed van de andere drie reuzenplaneten is niet bekend. De nieuwe waarnemingen zijn gepubliceerd in The Astrophysical Journal. (GS)
→ Giant planets around young star raise questions about how planets form

15 oktober 2018
Minutieuze analyses van honderden fotografische platen van de ster J1407 tussen 1890 en 2007 tonen geen sterverduisteringen. Robin Mentel, masterstudent aan de Universiteit Leiden, kon geen verduisteringen ontdekken van de ster J1407 door J1407b, een planeet met mogelijke reuzenringen. Er kunnen overigens nog wel sterverduisteringen zijn geweest, omdat de meetreeks gaten bevat. Het onderzoek van Mentel is geaccepteerd voor publicatie in het vaktijdschrift Astronomy and Astrophysics. Robin Mentel bestudeerde J1407. Dat is een zonachtige ster van ongeveer 16 miljoen jaar jong op zo'n 460 lichtjaar van de aarde in het sterrenbeeld Centaur. De ster liet in 2007 een vreemde serie sterverduisteringen zien. In 2015 kwam een team van onderzoekers, onder wie Mentels begeleider Matthew Kenworthy, met een verklaring voor die verduisteringen. Er zou een planeet, J1407b, rond de ster draaien met een reusachtig ringenstelsel dat meer dan honderd keer zo groot was als het ringenstelsel van Saturnus. In 2016 liet Kenworthy met collega's zien dat het ringenstelsel eigenlijk alleen goed stand kan houden als de ringen tegen de draairichting bewegen van de planeet rond de ster. En nu, in 2018, heeft het Leidse team laten zien dat er in grote periodes tussen 1890 en 2007 geen sterverduisteringen hebben plaatsgevonden. Mentel, toen nog bachelorstudent op bezoek in Leiden vanuit Duitsland, bestudeerde twee jaar geleden 490 fotografische platen met daarop J1407. De oudste platen zijn van de Harvard DASCH survey en komen uit 1890. Er zijn ook platen van verzamelingen van observatoria in Bamberg en Sonneberg. Mentel vergeleek de helderheid van de ster J1407 met twee even heldere sterren die op de foto's in de buurt liggen. Als de ster J1407 op enig moment verduisterd zou zijn, dan zou deze minder helder op de foto staan dan de twee nabije sterren. Mentel kon geen verduisteringen ontdekken. Als extra controle vergeleek Mentel J1407 met een derde ster in de buurt die juist even zwak was als J1407 bij de verduistering van 2007. Dankzij de uitkomsten van het onderzoek konden de onderzoekers vervolgens uitrekenen hoe lang de tijd tussen twee sterverduisteringen zou kunnen zijn. Mentel en zijn collega's denken dat er in 2021 of 2024 mogelijk weer een sterverduistering kan zijn. Daar zullen ze dus op moeten wachten. Professionele sterrenkundigen en amateursterrenkundigen over de hele wereld houden de ster J1407 inmiddels continu in de gaten. Als er in 2021 een verduistering zou zijn, kunnen grote telescopen meteen op de ster worden gericht. De onderzoekers bedanken overigens in hun wetenschappelijke artikel de op 29 oktober 2017 overleden Alison Doane. Zij was de curator van de Harvard Astronomical Plate collection en leerde aan de onderzoekers hoe ze de platen het beste konden bestuderen. Ook zorgde Doane er voor dat in januari 2016 61.000 platen konden worden gered van een overstroming van het Harvard College Observatory.
→ Origineel persbericht

10 oktober 2018
Wetenschappers van het California Institute of Technology hebben een nieuw mechanisme ontdekt dat de vorming van planeten kan verklaren. Daarbij speelt naast stof ook gas een belangrijke rol. Er wordt altijd gezegd dat planeetvorming het resultaat is van een samenklonteringsproces waarbij kleine stofdeeltjes aan elkaar blijven ‘plakken’ en uitgroeien tot steeds grotere brokstukken. Maar dat ‘aan elkaar blijven plakken’ valt nog niet mee. Zodra de deeltjes afmetingen van meer dan een millimeter hebben bereikt, voegen ze zich bij botsingen niet meer samen, maar ketsen ze af. In het nieuwe model wordt het samenklonteringsproces geholpen door het gas dat zich naast de stofdeeltjes in de protoplanetaire schijf rond een ster bevindt. Dat gas meandert langs een stofdeeltje, zoals het water van een rivier langs een rotsblok, en datzelfde gebeurt bij alle naastgelegen stofdeeltjes. Het resultaat is een verzameling gasstroompjes die tezamen het effect hebben dat de stofdeeltjes bijeengeveegd worden. Doordat het ‘afketsen’ van deeltjes door de gasstromen wordt tegengegaan, kunnen stofdeeltjes op deze manier heel snel samenklonteren tot grotere planetaire bouwstenen. (EE)
→ How the Seeds of Planets Take Shape

3 oktober 2018
Twee astronomen van Columbia University hebben sterke aanwijzingen gevonden dat de exoplaneet Kepler-1625b in het gezelschap is van een maan. Deze ‘exomaan’ zou ongeveer zo groot zijn als de planeet Neptunus oftewel ruim vier keer zo groot als de aarde. Indien bevestigd zou dit de eerste ontdekking van een maan bij een planeet buiten ons zonnestelsel zijn (Science Advances, 3 oktober). De kandidaat-exomaan, die de voorlopige aanduiding Kepler-1625b-i heeft gekregen, dook op bij een analyse van de helderheidsgegevens van 284 sterren waarbij de Amerikaanse satelliet Kepler planeten heeft ontdekt. De helderheden van deze sterren nemen met regelmatige tussenpozen een beetje af doordat er planeten voorlangs schuiven. Bij de ster Kepler-1625 vertoonde de zogeheten lichtkromme – een grafiek die het helderheidsverloop van de ster laat zien – enkele intrigerende onregelmatigheden. Voor astromen Alex Teachey en David Kipping was dat aanleiding om waarneemtijd aan te vragen op de Hubble-ruimtetelescoop. Bij de Hubble-waarnemingen zagen de astronomen dat de ‘helderheidsdip’ van de planeetovergang van Kepler-1625b enkele uren later werd gevolgd door een tweede, minder sterke helderheidsafname. Daarnaast bleek ook dat de planeetovergang vijf kwartier eerder begon dan was voorspeld. Beide verschijnselen zijn verklaarbaar als de planeet, zelf zo groot als Jupiter, wordt begeleid door een forse maan.  Helemaal zeker van hun zaak zijn de beide astronomen overigens nog niet. Ze wijzen er dan ook op dat hun mogelijke ontdekking met vervolgwaarnemingen moet worden bevestigd. En dat kan nog wel enkele jaren gaan duren. Ondertussen gaat de zoektocht naar manen bij andere planeten buiten ons zonnestelsel gewoon door. (EE)
→ Columbia astronomers find first compelling evidence for a moon outside our solar system

3 oktober 2018
Een drietal onderzoekers van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) en de Universiteit van de Côte d'Azur heeft bewijs gevonden waaruit blijkt dat de gas- en stofschijven die rond jonge sterren worden gevormd, niet genoeg materiaal bevatten om de planeten te vormen die er doorgaans rond sterren worden waargenomen. Het bewijs bestaat uit meetgegevens van de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) in het noorden van Chili. Met deze array van (sub)millimetertelescopen is geïnventariseerd hoeveel materiaal zulke schijven rond sterren van 1 tot 3 miljoen bevatten – de periode vóórdat zich planeten hebben gevormd. Vervolgens maten de onderzoekers de massa’s van oudere stersystemen met volgroeide planeten. Door de twee uitkomsten met elkaar te vergelijken, ontdekten ze dat de materieschijven rond jonge sterren niet genoeg massa hadden om planetenstelsels te vormen zoals die bij oudere sterren zijn waargenomen. Tot nu toe gingen astronomen ervan uit dat stersystemen ontstaan door de samenklontering van interstellair stof. Als de vorming van een ster eenmaal op gang komt, zou zich vaak een protoplanetaire schijf rond de ster ontwikkelen. Het gas en stof in deze schijf zouden overblijfselen zijn van het materiaal dat betrokken was bij de vorming van de ster. Uiteindelijk zou deze restmaterie terechtkomen in de planeten die in de schijf ontstaan. Het nieuwe onderzoek wijst er echter op dat er niet genoeg restmaterie in zo’n schijf zit om de gemiddelde massa aan planeten rond sterren te kunnen verklaren. Een simpele verklaring voor deze discrepantie hebben de onderzoekers niet. Het is denkbaar dat de planeetvorming vroeger begint dat gedacht of dat er grotere stofdeeltjes bij betrokken zijn dan ALMA kan detecteren. Ook bestaat de mogelijkheid dat er tijdens de vorming van planeten nog veel stof uit de omgeving wordt aangetrokken. (EE)
→ Protoplanetary disk material found to be too sparse to form planet populations

2 oktober 2018
Het MeerKAT-observatorium in Zuid-Afrika, een verzameling van 64 schotelantennes (elk met een middellijn van 13,5 meter), zal in de toekomst intensief gebruikt worden voor de Search for Extra-Terrestrial Intelligence (SETI). Het Breakthrough Listen-project van de Russische miljardair Yuri Milner heeft daartoe een overeenkomst gesloten met het South African Radio Astronomy Observatory (SARAO). Breakthrough Listen gebruikt ook de 100-meter Green Bank Telescope in West Virginia en de 64-meter Parkes-radiotelescoop in Australië al voor haar uitgebreide SETI-programma. Met MeerKAT zullen maar liefst één miljoen sterren worden waargenomen binnen een afstand van ca. 700 lichtjaar, op zoek naar mogelijke kunstmatige signalen van buitenaardse intelligenties. Dankzij het ontwerp van MeerKAT en de inzet van een kleine supercomputer is het mogelijk om het SETI-onderzoek parallel aan astronomische waarnemingen uit te voeren. (GS)
→ Breakthrough Listen Expands SETI to Southern Hemisphere with MeerKAT

20 september 2018
Bij de ster Pi Mensae, 60 lichtjaar van ons verwijderd, is een planeet ontdekt die ongeveer twee keer zo groot is als de aarde. Het is de eerste exoplaneet die ontdekt is met de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS) van NASA – een satelliet die nog maar net begonnen is met zijn zoektocht naar planeten buiten ons zonnestelsel. De planeet, die de aanduiding Pi Mensae c heeft gekregen, doet er 6,27 dagen over om één rondje om zijn ster te maken. In 2001 werd bij dezelfde ster al een kolossale planeet van tien Jupitermassa’s ontdekt. Deze laatste beweegt echter in een veel wijdere baan om de ster en heeft een omlooptijd van bijna zes jaar. Aanvullende spectroscopische gegevens, verkregen met een telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) en een Australische telescoop, wijzen erop dat Pi Mensae c bijna vijf keer zoveel massa heeft als de aarde. Dat wordt afgeleid uit de kleine schommelbeweging die de planeet bij zijn moederster teweegbrengt. Afgaande op de grootte en massa van de planeet gaat het waarschijnlijk om een kleinere versie van de planeet Neptunus, met een dichte atmosfeer van waterstof en helium. De ontdekking is bekendgemaakt via de preprint-site arXiv.org. [Update: inmiddels is bekend dat TESS nog een tweede planeet heeft ontdekt.] (EE)
→ NASA’s new exoplanet-hunter has spotted its first alien world (New Scientist)

18 september 2018
Met de 50-centimeter DEFT-telescoop (Dharma Endowment Foundation Telescope) op Mount Lemmon in Arizona is een zogeheten superaarde ontdekt in een baan rond de zonachtige ster HD 26965, ook bekend als 40 Eridani A. De ster is net iets koeler en minder zwaar dan de zon, maar heeft ongeveer dezelfde leeftijd. Hij maakt deel uit van een drievoudig systeem, bevindt zich op 16 lichtjaar afstand en is zichtbaar met het blote oog. De nieuw ontdekte planeet, HD 26965b, is ongeveer twee maal zo groot als de aarde en draait eens in de 42 dagen rond de ster, in een baan die net binnen de 'bewoonbare zone' ligt. Het is de eerste superaarde die ontdekt is met de DEFT-telescoop - een relatief klein instrument dat uitsluitend gebruikt wordt voor het speuren naar exoplaneten. 40 Eri A is bij sciencefictionliefhebbers en 'trekkies' bekend als de moederster van Vulcan, de fictieve thuisplaneet van Mr. Spock uit de Star Trek-serie. De ster blijkt nu dus echt vergezeld te worden door een planeet, en de naam Vulcan (naar de Romeinse god Vulcanus) is zeer toepasselijk, gezien de hoge temperatuur op de planeet. De ontdekking van HD 26965b (of 40 Eri Ab) is gepubliceerd in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. (GS)
→ "Star Trek" Planet Vulcan Found; Could Be Spock's Home World

17 september 2018
NASA heeft de eerste beelden gepresenteerd die gemaakt zijn door de Transiting Exoplanet Survey Satellite, beter bekend als TESS. Deze satelliet, die in een zeer langgerekte baan om de aarde draait, moet duizenden exoplaneten gaan opsporen – planeten buiten zonnestelsel. Als eerste is een strook van de zuidelijke sterrenhemel aan de beurt. De vier camera’s van TESS tasten de sterrenhemel strook voor strook af. Elke strook – het zijn er in totaal 26 – wordt gedurende 27 dagen met tussenpozen van twee minuten bekeken. Op die manier kunnen sterren worden ontdekt waarvan de helderheid regelmatig een beetje afneemt. Zulke ‘helderheidsdipjes’ zijn een aanwijzing dat er een of meer planeten om de ster cirkelen. De beelden die NASA nu heeft vrijgegeven zijn gemaakt op 7 augustus jl. Ze tonen het gebied tussen de sterrenbeelden Steenbok en Schilder. De meest opvallende objecten hier zijn de beide Magelhaense Wolken en de bolvormige sterrenhoop 47 Tucanae. De vele opnamen die TESS maakt worden eens in de bijna twee weken naar de aarde gezonden. Dat gebeurt op de momenten dat de satelliet het dichtst bij onze planeet is. (EE)
→ NASA’s TESS Shares First Science Image in Hunt to Find New Worlds

5 september 2018
Een team van Canadese, Amerikaanse en Duitse wetenschappers heeft een exoplaneet ontdekt die slechts twee keer zo groot is als de aarde. De planeet, die Wolf 503b wordt genoemd, draait om een 145 lichtjaar verre ster in het sterrenbeeld Maagd. De afstand tussen planeet en ster is ongeveer tien keer zo klein als die tussen Mercurius en onze zon. De nieuwe exoplaneet werd opgemerkt in gegevens van de Amerikaanse satelliet Kepler. Deze ruimtetelescoop spoort exoplaneten op door sterren te onderzoeken op de regelmatige optredende helderheidsveranderingen die ontstaan wanneer een of meer planeten met vaste tussenpozen voor hun ster langs schuiven. Wolf 503b behoort tot de grote categorie van planeten die qua grootte tussen de aarde en Neptunus (4x zo groot als de aarde) in zitten. In ons eigen zonnestelsel komen planeten van dit kaliber niet voor. De vraag is dan ook of deze objecten meer rotsachtig zijn, zoals de aarde, of gasvormig, zoals Neptunus. Recent onderzoek heeft laten zien dat planeten met afmetingen van 1,5 tot 2 maal de grootte van de aarde relatief schaars zijn. Mogelijk ligt deze grens juist op de overgang tussen beide soorten planeten. Onderzoek van Wolf 503b en vergelijkbare planeten kan daar mogelijk uitsluitsel over geven. (EE)
→ Twice the size of Earth

4 september 2018
Met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in Chili is een kleine protoplanetaire schijf waargenomen rond de pasgeboren protoster HH211, op 770 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Perseus. De ster is pas 10.000 jaar oud; de schijf heeft een straal van niet meer dan 15 astronomische eenheden (1 AE is de afstand van de aarde tot de zon: 150 miljoen kilometer). Nooit eerder is zo'n kleine en zo'n jonge protoplanetaire schijf waargenomen. Uit de ALMA-metingen blijkt dat de schijf nog vrij dik is. Dat wijst erop dat de stofdeeltjes in de schijf nog bezig zijn om zich te concentreren in het centrale vlak. Wel is al duidelijk een bipolaire jet ('straalstroom') gezien, wat erop wijst dat de centrale ster in hoog tempo materie uit zijn omgeving aantrekt en op die manier aan het groeien is. De huidige massa van de protoster is ongeveer 5 procent van de massa van de zon. De ALMA-waarnemingen, gepubliceerd in The Astrophysical Journal, suggereren dat protoplanetaire schijven al in een zeer vroeg stadium van de geboorte van een ster ontstaan en daarna geleidelijk aan groter worden. Een alternatief model, waarin de vorming van de schijf later plaatsvindt en de groei daarna sneller is, lijkt hiermee van de baan. (GS)
→ Youngest Accretion Disk Detected in Star Formation (persbericht ASIAA)

15 augustus 2018
De samenstelling van de aarde - en van ons zonnestelsel in het algemeen - wijkt niet af van die van andere planetenstelsels in het heelal. Dat blijkt uit een groot onderzoek aan de chemische samenstelling van gas en stof rond 18 andere sterren, tot op afstanden van ruim 450 lichtjaar. Normaal gesproken is de samenstelling van zulk 'circumstellair materiaal' moeilijk te meten, maar wanneer een ster zoals de zon aan het eind van zijn leven komt, krimpt hij in tot een kleine, zwakke witte dwerg. Materiaal uit het omringende planetenstelsel (inclusief complete planetoïden en uiteengerukte planeten) wordt door de zwaartekracht van de witte dwerg naar binnen gezogen, waardoor de buitenste gaslagen van het sterretje 'vervuild' raken. Spectroscopisch onderzoek aan het sterlicht geeft dan informatie over de samenstelling van dat materiaal. Metingen met de Keck-telescoop op Hawaii en met de Hubble Space Telescope hebben nu laten zien dat elementen zoals calcium, magnesium en silicium in andere planetenstelsels in grofweg dezelfde relatieve hoeveelheden voorkomen als in ons eigen zonnestelsel. Dat betekent dat de aarde in elk geval qua chemische samenstelling geen uitzondering is in het heelal. Anders gezegd: het lijkt heel waarschijnlijk dat veel andere planeten een vergelijkbare samenstelling hebben - en dus vergelijkbare eigenschappen - als de aarde. De nieuwe resultaten zijn gepresenteerd op de Goldschmidt 2018 Conference in Boston, Massachusetts. (GS)
→ Persbericht Goldschmidt 2018 Conference

15 augustus 2018
De dampkring van de extreem hete exoplaneet KELT-9b bevat atomair ijzer. Dat schrijft een internationaal team van onderzoekers onder leiding van de Nederlandse astronoom Jens Hoeijmakers van de Universiteit van Genève deze week in Nature. KELT-9b is een ultrahete gasvormige reuzenplaneet met een oppervlaktetemperatuur van ruim 4000 graden - heter dan sommige sterren. Die extreme temperatuur wordt veroorzaakt doordat de planeet op zeer kleine afstand in 36 uur rond een heldere, hete moederster draait. Daarbij beweegt hij (gezien vanaf de aarde) elke omloop voor zijn moederster langs. Planeetonderzoekers verwachten dat de dampkring van zo'n hete planeet geen wolken bevat. IJzer - het meest voorkomende 'transitie-metaal' in de natuur - zal er niet voorkomen als onderdeel van grotere moleculen, maar de verwachting was dat afzonderlijke ijzeratomen mogelijk wél detecteerbaar zouden zijn. Waarnemingen met de HARPS-North spectrograaf op de Italiaanse Telescopio Nazionale Galileo (TNG) op het Canarische eiland La Palma hebben nu inderdaad tijdens planeetovergangen van KELT-9b de spectrale 'vingerafdruk' aan het licht gebracht van neutrale ijzeratomen (Fe), éénmaal geïoniseerd ijzer (Fe+) en éénmaal geïoniseerd titanium (Ti+), een ander transitiemetaal. De relatieve sterkte van het Fe- en het Fe+-signaal bevestigen dat de dampkring van KELT-9b ook een temperatuur van rond de 4000 graden heeft. (GS)
→ Iron & Titanium in the Atmosphere of an Exoplanet

9 augustus 2018
Het ontbreken van water in de atmosferen van ultrahete, Jupiter-achtige exoplaneten is het gevolg van het grote temperatuurverschil tussen de dagzijde en de nachtzijde van deze planeten. Dat concludeert een internationaal team van astronomen uit waarnemingen met de ruimtetelescopen Hubble en Spitzer. Ultra-hete jupiters zijn grote gasplaneten die op geringe afstand om hun ster cirkelen. Zulke planeten hebben een dagzijde die altijd naar de ster is gericht en waar de temperatuur oploopt tot 3000 °C, en een donkere nachtzijde waar het niet warmer wordt dan 1000 °C. Deze laatste is met de huidige instrumenten niet waarneembaar. Tot nu toe konden wetenschappers niet goed verklaren waarom alleen op de grens tussen dag- en nachtzijde van zo’n planeet waterdamp werd gedetecteerd. Uit het nieuwe onderzoek blijkt nu dat de temperaturen aan de dagzijde zo hoog zijn, dat watermoleculen worden afgebroken en daardoor niet detecteerbaar zijn. De waterstof- en zuurstofatomen die daarbij vrijkomen worden door krachtige winden naar de nachtzijde geblazen, waar ze zich weer tot watermoleculen verenigen. Hierdoor is er alleen op de grens tussen dag en nacht waterdamp aanwezig in de atmosfeer.
→ Ultrahot Planets Have Starlike Atmospheres

1 augustus 2018
Britse wetenschappers hebben ontdekt dat de kans dat er leven ontstaat op een rotsachtige planeet zoals de aarde samenhangt met het soort licht, en de sterkte ervan, dat zijn moederster uitzendt. Volgens de onderzoekers zou een zekere hoeveelheid uv-straling nodig zijn om het leven op de planeet op te starten. Daarnaast moet de planeet niet te heet of te koud zijn om water vloeibaar te laten zijn (Science Advances, 1 augustus). De nieuwe criteria voor de ‘levensvatbaarheid’ van planeten zijn het resultaat van een samenwerkingsverband tussen astronomen en moleculair biologen. Ze bouwen voort op eerder onderzoek van John Sutherland van het Medical Research Council Laboratory of Molecular Biology, die zich bezighoudt met de chemische oorsprong van het leven op aarde. In een in 2015 gepubliceerd artikel suggereren Sutherland en zijn team dat cyanide, een normaal gesproken dodelijke verbinding, een sleutelrol heeft gespeeld in de ‘oersoep’ waaruit het leven op aarde is voortgekomen. Bij dat onderzoek werd een mengsel van waterstofcyanide en andere elementen bestookt met uv-straling. Daarbij vormden zich allerlei prebiotische moleculen, waaronder de voorlopers van aminozuren. Het betreffende onderzoek is nu herhaald met verschillende hoeveelheden uv-straling en in het absolute donker. Daarbij werd vastgesteld dat lang niet alle soorten sterren voldoende uv-licht produceren om de vereiste chemische reacties in gang te zetten. Sterren van dezelfde temperatuur als de zon doen het prima, maar koele dwergsterren doorgaans niet, behalve wanneer ze regelmatig ‘zonnevlammen’ produceren. Onder de rotsachtige exoplaneten die tot nu toe zijn ontdekt lijkt Kepler 452b de meest geschikte kandidaat voor het ontstaan van leven. Jammer genoeg is deze te ver weg om met de huidige technologie op mogelijke tekenen van organisch leven te onderzoeken. Het wachten is op de ontdekking van nabijere rotsachtige exoplaneten die zich binnen de leefbare zone van hun ster bevinden én voldoende uv-straling ontvangen. (EE)
→ Scientists Identify Exoplanets Where Life Could Develop as It Did on Earth

31 juli 2018
Sterrenkundigen die onderzoek doen aan exoplaneten zullen over niet al te lange tijd de beschikking hebben over tal van zogeheten spectra van deze verre werelden, mede dankzij de toekomstige James Webb Space Telescope en de Extremely Large Telescope. Zo'n spectrum is een grafiek waarin voor elke golflengte ('kleur') van het opvallende sterlicht valt af te lezen in welke mate dat licht door de planeet wordt geabsorbeerd of gereflecteerd. De precieze vorm van een exoplaneetspectrum wordt onder andere bepaald door de samenstelling van het oppervlak en de dampkring van de planeet. Om de toekomstige metingen goed te kunnen interpreteren, hebben astronomen van de Cornell-universiteit nu een 'referentie-catalogus' aangelegd van gedetailleerde spectra van uiteenlopende objecten in ons eigen zonnestelsel. Het gaat in totaal om 19 spectra, van rotsachtige planeten, gasplaneten, vulkanische manen, ijsmanen, en dwergplaneten. Bovendien bevat de catalogus gesimuleerde spectra van al deze objecten zoals die eruit zouden zien wanneer de zon een andere temperatuur en kleur zou hebben. De catalogus is gepubliceerd in het vakblad Astrobiology en is voor iedereen vrij beschikbaar. De hoop is dat een nauwkeurige vergelijking met deze 'referentiespectra' het in de toekomst mogelijk zal maken om het spectrum van een verre exoplaneet beter te interpreteren. (GS)
→ Exoplanet detectives create catalog of ‘light-fingerprints’

30 juli 2018
Ook rotsachtige planeten waarop géén plaattektoniek voorkomt, kunnen gedurende miljarden jaren geschikt zijn voor leven. Dat beweren onderzoekers van de Pennsylvania State University in een artikel in het nieuwste nummer van Astrobiology. De temperatuur - en daarmee de leefbaarheid - van een planeet wordt in hoge mate beïnvloed door koolzuur (kooldioxide, CO2). Dat gas komt onder andere vrij bij vulkanische processen. Het veroorzaakt op de lange termijn een broeikaseffect en een bijbehorende temperatuurstijging van de betreffende planeet. Koolzuurgas bindt zich echter ook weer aan aardse gesteenten, waardoor er een evenwichtssituatie kan ontstaan, met een klimaat dat ook op de lange termijn relatief stabiel is. Tot nu toe werd algemeen aangenomen dat deze kooldioxidecyclus eigenlijk alleen in stand gehouden kan worden op planeten met plaattektoniek, zoals de aarde. De aardkorst bestaat uit verschillende losse platen die met elkaar in botsing kunnen komen of over elkaar heen kunnen schuiven. Op een planeet waar de korst uit één grote 'bolvormige' plaat bestaat, zou een kooldioxidecyclus niet op gang kunnen komen, was de gedachte. Uit gedetailleerde computermodellen blijkt nu echter dat ook op planeten zonder plaattektoniek gedurende miljarden jaren omstandigheden kunnen voorkomen die het bestaan van vloeibaar water aan het oppervlak mogelijk maken. Er komt weliswaar minder vulkanisme voor op zo'n planeet, maar kooldioxide kan toch via uitgassing van gesteenten in de atmosfeer terecht komen. (GS)
→ Plate tectonics not needed to sustain life

27 juli 2018
NASA’s Transiting Exoplanet Survey Satellite – beter bekend als TESS – is begonnen met haar zoektocht naar planeten rond nabije sterren. Naar verwachting zal de satelliet in augustus de eerste pluk meetgegevens naar de aarde overseinen. Daarna gebeurt dat bijna twee wekelijks, steeds als haar langgerekte omloopbaan Tess weer in de buurt van de aarde brengt. TESS werd op 18 april jl. gelanceerd. De satelliet zal de komende twee jaar vrijwel de complete hemel waarnemen, om de meest nabije, helderste sterren op zogeheten planeetovergangen of transits te kunnen betrappen. Dat zijn periodiek optredende helderheidsdipjes die ontstaan wanneer er regelmatig een planeet voor een ster langs trekt. Op die manier zal TESS vermoedelijk enkele duizenden nieuwe exoplaneten kunnen opsporen. (EE)
→ NASA’s TESS Spacecraft Starts Science Operations

18 juli 2018
Astronomen zijn mogelijk voor het eerst getuige geweest van de verwoesting van een of meerdere jonge planeten rond een nabije ster. Waarnemingen met de Amerikaanse röntgensatelliet Chandra wijzen erop dat de moederster momenteel bezig is om planetair puin op te slokken. Dit blijkt uit een duidelijke afname van de röntgenhelderheid van de ster (Astronomical Journal, 18 juli). De gebeurtenis speelde zich af bij de jonge ster RW Aurigae A, die 450 lichtjaar van de aarde verwijderd is. Al sinds 1937 verbazen astronomen zich over het veranderlijke karakter van deze ster. Zo eens in de enkele tientallen jaren werd zij zwakker, om in de loop van een maand weer helderder te worden. Mettertijd volgden zulke episoden zich steeds vaker op en duurden haar ‘verduisteringen’ ook langer. Met behulp van Chandra hebben de wetenschappers nu de mogelijke oorzaak van de meest recente helderheidsafname van de ster ontdekt: een botsing tussen twee objecten, waarvan de ene groot genoeg was om een planeet te zijn. Als gevolg daarvan zou de ster tijdelijk gehuld zijn geweest in dikke sluiers van gas en stof. Vermoed wordt dat de eerdere helderheidswisselingen van de ster door soortgelijke gebeurtenissen zijn veroorzaakt. RW Aurigae A maakt deel uit van een stervormingsgebied dat duizenden jonge sterren telt. De ster is naar schatting enkele miljoenen jaren oud en wordt nog omringd door een schijf van gas en stof. Uit de kenmerken van het opgevangen röntgenlicht van de ster leiden de astronomen af dat er tijdens perioden dat de ster zwakker lijkt minstens tien keer zoveel ijzer in die schijf zit dan normaal. Omdat planeten flinke hoeveelheden ijzer kunnen bevatten, lijkt het de onderzoekers aannemelijk dat de bron van dat ijzer daar moet worden gezocht. (EE)
→ Chandra May Have First Evidence of a Young Star Devouring a Planet

17 juli 2018
Door verschillende detectietechnieken met elkaar te combineren, zijn astronomen erin geslaagd om binnen een paar maanden tijd het bestaan aan te tonen van een exoplaneet met een omloopperiode van vele jaren. De nieuwe resultaten worden beschreven in een artikel in Astronomy & Astrophysics. Planeten worden vaak ontdekt met behulp van de zogeheten overgangsmethode, waarbij de planeet voor zijn moederster langs schuift en zo een piepklein beetje sterlicht onderschept. Normaal gesproken zijn er drie van zulke overgangen nodig voordat astronomen er zeker van kunnen zijn dat het echt om een bona fide planeet gaat. Voor planeten met omlooptijden van vele jaren is dat dus heel tijdrovend. Een team van sterrenkundigen heeft nu met de ruimtetelescoop Kepler een plotselinge, enkelvoudige dip ontdekt in de helderheid van een ster (EPIC 248847494 geheten). Uit de metingen is niet meteen duidelijk of dat helderheidsdipje veroorzaakt wordt door een planeet of door een begeleidende ster. Metingen door de Europese Gaia-ruimtetelescoop bieden echter informatie over de afstand en de middellijn van EPIC 248847494. Uit de duur van de overgang (53 uur) kon vervolgens de omlooptijd van de planeet worden berekend: ongeveer tien jaar. Daarna werd met de Euler-telescoop op de La Silla-sterrenwacht in Chili de radiale snelheid van de ster bestudeerd. Subtiele variaties in die radiale snelheid - opgemeten in de loop van slechts vier maanden - leveren de massa van de begeleider. Omdat die geringer is dan 13 Jupitermassa's moet het om een echte (gasvormige) planeet gaan, en niet om een ster. (GS)
→ Finding a planet with a 10 years orbit in a few months

17 juli 2018
Ook als twee exoplaneten (planeten bij andere sterren dan de zon) op totaal verschillende wijzen zijn ontstaan, kunnen ze als twee druppels water op elkaar lijken. Dat blijkt uit de ontdekking van exoplaneet 2MASS 0249 c, met de 3,6-meter Canada-France-Hawaii Telescope (CFHT) op Mauna Kea, Hawaii. De planeet heeft dezelfde massa, dezelfde (infrarood-)helderheid en vrijwel hetzelfde spectrum als de beroemde exoplaneet Beta Pictoris b. Toch zijn de twee planeten op totaal verschillende manieren ontstaan. Beta Pictoris b draait op relatief kleine afstand (ca. 1,35 miljard kilometer) rond een ster die tien maal zoveel energie uitstraalt als onze eigen zon. De planeet is zo goed als zeker vrijwel tegelijkertijd met de ster ontstaan door samenklontering van materiaal in een ronddraaiende schijf van gas en stof. 2MASS 0249 c daarentegen draait in een extreem wijde baan op een afstand van ca. 300 miljard kilometer rond een nauwe dubbelster die uit twee bruine dwergen bestaat: lichte, koele en lichtzwakke samenballingen van gas waarin geen spontane kernfusie van waterstof op gang komt. Deze planeet is vermoedelijk op dezelfde wijze ontstaan als de twee bruine dwergen: door het plotseling onder zijn eigen gewicht ineenstorten van een concentratie aan gas. Overigens maken beide sterren deel uit van de Beta Pictoris Moving Group; dat wijst erop dat ze tegelijkertijd zijn ontstaan in hetzelfde stervormingsgebied. De nieuwe resultaten zijn beschreven in een artikel in The Astronomical Journal. (GS)
→ Astronomers Find a Famous Exoplanet's Doppelgänger

10 juli 2018
Ross 128b, een exoplaneet op slechts 11 lichtjaar afstand van de aarde, bestaat grotendeels uit gesteenten en heeft vermoedelijk een gematigd klimaat. Die conclusies trekken astronomen op basis van onderzoek aan het licht van de moederster, Ross 128. De nieuwe resultaten zijn gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters. Ross 128 is een zwakke rode dwergster. Infraroodspectroscopie van de ster, uitgevoerd door de Sloan Digital Sky Survey, heeft meer informatie opgeleverd over de chemische samenstelling van de ster. Indirect vertelt dat iets over de samenstelling van de schijf van gas en stof waaruit rondcirkelende planeten zijn ontstaan. Op basis van de relatieve abundanties van ijzer en magnesium in de dwergster komt het onderzoeksteam tot de conclusie dat de metaalkern van Ross 128b in verhouding groter moet zijn dan die van de aarde. Ook konden boven- en ondergrenzen worden afgeleid voor de afmetingen van de planeet, waaruit blijkt dat die net als de aarde grotendeels uit gesteenten moet bestaan. Door die gegevens te combineren met de afstand tot de ster maken de astronomen aannemelijk dat er op de planeet een gematigd klimaat zal heersen. (GS)
→ Rocky Planet Neighbor Looks Familiar but Is Not Earth's Twin

2 juli 2018
Nieuwe waarnemingen van exoplaneet KELT-9b laten zien dat de planeet zijn dampkring verliest aan zijn moederster. KELT-9b is een Jupiterachtige reuzenplaneet in een zeer kleine omloopbaan rond een hete ster. De temperatuur aan de dagzijde van de gasreus is 4000 graden Celsius - hoger dan de oppervlaktetemperatuur van sommige koele dwergsterren. Het is de heetste exoplaneet die tot nu toe is ontdekt. Met een gevoelige spectrograaf op de Calar Alto-sterrenwacht in Spanje is nu een uitgestrekte wolk van waterstofgas rond de planeet ontdekt. Kennelijk is de atmosfeer van de planeet aan het verdampen onder invloed van de enorme hitte. Naar schatting verliest KELT-9b 100.000 ton waterstof per seconde. Alles wijst erop dat het wegstromende waterstofgas wordt opgeslokt door de zwaartekracht van de moederster. Uiteindelijk zal de planeet compleet droogkoken. De nieuwe waarnemingen zijn vandaag gepubliceerd in Nature Astronomy. (GS)
→ Detecting the Boiling Atmosphere of the Hottest Known Exoplanet

2 juli 2018
Astronomen onder leiding van een groep van het Max-Planck-Institut für Astronomie in Heidelberg, Duitsland, hebben met het SPHERE-instrument van ESO’s Very Large Telescope (VLT) een momentopname gemaakt van de planeetvorming rond de jonge dwergster PDS 70. Voor het eerst is een duidelijke detectie gedaan van een jonge planeet, PDS 70b geheten, die zich een weg baant door het planeetvormende materiaal rond de jonge ster. Het SPHERE-instrument stelde het team eveneens in staat de helderheid van de planeet op verschillende golflengten te meten. Hieruit konden de astronomen eigenschappen van diens atmosfeer afleiden. Op de nieuwe beelden steekt de planeet heel duidelijk af als een helder vlekje naast het zwart gemaakte centrum van de schijf, waar zich de ster bevindt (het donkere gebied in het midden van de foto is veroorzaakt door een coronagraaf, een masker dat het verblindende licht van de centrale ster tegenhoudt). De planeet bevindt zich op ongeveer drie miljard kilometer van de ster, wat ruwweg overeenkomt met de afstand tussen Uranus en de zon. Uit analyse blijkt dat PDS 70b een reusachtige gasplaneet is die enkele malen zoveel massa heeft als Jupiter. Het oppervlak van de planeet heeft een temperatuur van ongeveer 1000 °C, en is daarmee veel heter dan alle planeten van ons eigen zonnestelsel. Een tweede team, waarbij veel van dezelfde astronomen betrokken zijn als bij de ontdekking van de planeet, heeft de afgelopen maanden de eerste vervolgwaarnemingen gedaan om PDS 70b gedetailleerder te onderzoeken. De astronomen zijn er daarbij in geslaagd om het spectrum van de planeet vast te leggen. De analyse van dit spectrum geeft aan dat zijn atmosfeer wolkenrijk is. De planetaire metgezel van PDS 70 heeft een reusachtig ‘gat’ in het centrum van de schijf ‘uitgehouwen’. Zo’n schijf met een centraal gat wordt een overgangsschijf genoemd. Het bestaan van dergelijke schijven was al tientallen jaren bekend en het vermoeden bestond dat ze ontstaan door de interactie tussen planeet en schijf. Nu kunnen sterrenkundigen die planeet voor het eerst echt zien. Door de fysische eigenschappen van de planeet en diens atmosfeer te bepalen, kunnen astronomen theoretische modellen van het planeetvormingsproces toetsen. De nieuwe resultaten zijn gepubliceerd in twee artikelen in Astronomy & Astrophysics.
→ Volledig ESO-persbericht

30 juni 2018
Het aantal zware reuzenplaneten in het heelal is mogelijk veel groter dan gedacht. Tot die conclusie komen twee astronomen op basis van gedetailleerde computersimulaties van het ontstaan van zulke kolossale gasreuzen bij andere sterren dan de zon. De nieuwe resultaten zijn deze week gepubliceerd in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Gasvormige reuzenplaneten zoals Jupiter en Saturnus (maar vaak aanzienlijk zwaarder) ontstaan uit afgeplatte, ronddraaiende schijven van gas en stof rond pasgeboren sterren. Ze kunnen alleen op relatief grote afstand van hun moederster ontstaan. De Jupiterachtige planeten die in zeer kleine omloopbanen rond hun ster zijn ontdekt (de zogeheten hete Jupiters) moeten daar terecht zijn gekomen via een migratieproces, waarbij de planeet een wisselwerking vertoont met de resterende protoplanetaire schijf. Tot nu toe werd algemeen aangenomen dat zo'n wisselwerking altijd leidt tot een naar binnen gerichte migratie. In veel gevallen zou de nieuw gevormde reuzenplaneet dat proces niet overleven: hij kan door de ster worden opgeslokt. Om die reden zou het aantal zware Jupiterachtige planeten bij andere sterren relatief klein zijn. De nieuwe computersimulaties laten echter zien dat er ook sprake kan zijn van een naar buiten gerichte migratie, als de protoplanetaire schijf veel materie bevat. De simulaties tonen bovendien aan dat naar binnen migrerende reuzenplaneten een grotere kans hebben om te overleven dan tot nu toe werd gedacht. De conclusie is dan ook dat er veel meer extreem zware reuzenplaneten moeten bestaan (minstens tien maal zo zwaar als Jupiter), en dat ze zich op zeer grote afstand van hun moederster kunnen bevinden - tot meer dan 10 à 40 maal de afstand van Jupiter tot de zon. (GS)
→ Astronomers Discover New Way for Giant Planets to Evolve

28 juni 2018
Het Amerikaanse ruimteagentschap NASA gebruikt de aarde als ‘plaatsvervanger’ voor het toekomstige onderzoek van exoplaneten. Daarbij worden opnamen van de aarde als het ware tot één beeldpixel gereduceerd. Het beeldmateriaal dat NASA gebruikt is afkomstig van een camera aan boord van het Deep Space Climate Observatory (DSCOVR). Deze bevindt zich van ons uit gezien in een punt dat anderhalf miljoen kilometer dichter bij de zon ligt, en heeft voortdurend zicht op de zonkant van ons planeet. De beelden die de camera op tien verschillende golflengten maakt zijn primair bedoeld voor klimaatonderzoek, maar daar gaat het bij het nieuwe onderzoek niet om. De wetenschappers middelen elke opname uit tot één helderheidswaarde. Het resultaat is een egaal beeld dat vrijwel geen informatie meer bevat over het oppervlak van de planeet. Maar door zulke opnamen meerdere keren per dag en op allerlei verschillende golflengten te maken, kun je er toch iets van leren. Zo konden de onderzoekers het voorbijtrekken van wolken herkennen en de rotatiesnelheid van de planeet bepalen (Astrophysical Journal, 27 juni). Het is de bedoeling dat dezelfde tactiek straks ook wordt toegepast op opnamen van exoplaneten. Die zijn vanaf de aarde gezien hoe dan ook niet groter één beeldpixel, maar de kleurveranderingen die ze in de loop van de uren en dagen vertonen bevatten dus wel nuttig informatie. Zo ziet een pixel van een aarde-achtige planeet met veel water en plantengroei er hoe dan ook heel anders uit dan die van een rode woestijnplaneet of van een planeet die met ijs is bedekt. Probleem is wel dat het maken van rechtstreekse opnamen van exoplaneten vele malen moeilijker is. Hierdoor zullen de tussenpozen tussen de opnamen veel groter zijn en duurt het veel langer voor je tot resultaten komt. (EE)
→ NASA Uses Earth as Laboratory to Study Distant Worlds

28 juni 2018
Nieuw onderzoek door wetenschappers van het Georgia Institute of Technology wijst erop dat de 500 lichtjaar verre exoplaneet Kepler-196f in meer dan één opzicht op de aarde lijkt. Bekend was al dat Kepler-186f nog geen 10 procent groter is dan de aarde en zich binnen de leefbare zone van zijn moederster bevindt. Dat betekent dat zijn afstand tot de ster zodanig is dat er vloeibaar water op zijn oppervlak zou kunnen bestaan. Daar houdt de overeenkomst echter niet op. De onderzoekers van ‘Georgia Tech’ hebben met behulp van computersimulaties onderzocht hoe stabiel de stand van de rotatie-as van deze exoplaneet is. De stand van de rotatie-as, ook wel de ashelling of obliquiteit genoemd, is medebepalend voor de seizoenen en het klimaat. De wetenschappers komen tot de conclusie dat de ashelling van Kepler-186f heel stabiel is, net als die van de aarde. Dat maakt het waarschijnlijk dat de planeet regelmatige seizoenen kent en een stabiel klimaat. Hetzelfde zou trouwens ook gelden voor de wat grotere planeet Kepler-62f, die 1200 lichtjaar van ons verwijderd is. De stabiele ashelling van de aarde is voor een belangrijk deel te danken aan de maan. Of ook Kepler-186f en Kepler-62f een of meer manen hebben is echter onbekend. Hoe dan ook: de simulaties geven aan dat het voor deze beide planeten niet veel uitmaakt. Hun interacties met de andere planeten die om hun sterren draaien zijn vrij zwak, waardoor hun ashelling sowieso niet sterk zal variëren. Daarmee is overigens niet gezegd dat er water of leven is op de beide exoplaneten. Ook is het nog maar de vraag of planeten met onregelmatige seizoenen minder leefbaar zijn dan planeten die in dit opzicht stabieler zijn. (EE)
→ More Clues That Earth-Like Exoplanets Are Indeed Earth-Like

25 juni 2018
In een speciaal themanummer van het vaktijdschrift Astrobiology is een reeks van vijf artikelen gepubliceerd over de speurtocht naar buitenaards leven. Een groot aantal sterrenkundigen, planeetonderzoekers en astrobiologen zetten daarin de strategieën uiteen die nodig zijn om op planeten bij andere sterren (exoplaneten) op zoek te gaan naar sporen van biologische activiteit. De belangrijkste boodschap van de artikelenreeks: één aanwijzing voor leven is nooit genoeg. Er wordt gepleit voor een multidisciplinaire benadering, door bijvoorbeeld niet alleen te kijken naar zogeheten 'biomarkers' in de dampkring van een exoplaneet, maar ook naar eigenschappen van het planeetoppervlak, de klimatologische omstandigheden en de eigenschappen van de moederster. In de artikelenreeks komt ook aan bod wat astrobiologen kunnen leren van onderzoek aan onze eigen planeet, en welke instrumenten en technieken de komende jaren van belang zullen zijn voor een gecoördineerde aanpak van het vraagstuk. (GS)
→ Will We Know Extraterrestrial Life When We See It?

20 juni 2018
Amerikaanse astronomen hebben in recordtijd bijna 80 nieuwe kandidaat-exoplaneten opgespoord in gegevens van de NASA-satelliet Kepler. Een van de mogelijke planeten cirkelt om de vrij heldere en nabije ster HD 73344, die heel geschikt is voor vervolgonderzoek. Deze planeet draait in ongeveer 15 dagen om HD 73344 en uit de hoeveelheid licht die hij tegenhoudt wanneer hij voor zijn ster langs trekt, leiden de onderzoekers af dat hij ongeveer 2,5 keer zo groot is als de aarde. Gezien de kleine afstand tot zijn moederster moet hij erg heet zijn: ergens tussen de 1200 en 1300 graden Celsius. Bij hun analyse van de Kepler-gegevens hebben de astronomen gebruik gemaakt van een slim zoekalgoritme. Op die manier konden de nieuwe kandidaat-exoplaneten binnen enkele weken na de vrijgave van de ruwe data al aan de astronomische gemeenschap worden gepresenteerd. Om te kunnen vaststellen of de gedetecteerde helderheidswisselingen ook werkelijk door voor hun ster langstrekkende planeten zijn veroorzaakt, is vervolgonderzoek nodig. Maar in 30 van de 78 gevallen leek het op voorhand al vrij zeker dat er planeten in het spel zijn. Vier daarvan zijn inmiddels ook daadwerkelijk bevestigd. (EE)
→ Nearly 80 exoplanet candidates identified in record time

19 juni 2018
Astronomen van de Universiteit van Genève hebben aangetoond dat het mogelijk is om exoplaneten op te sporen en 'in beeld' te brengen door heel specifiek te kijken naar straling die (voornamelijk op infrarode golflengten) geproduceerd wordt door bepaalde moleculen. De resultaten van hun onderzoek zijn gepubliceerd in Astronomy & Astrophysics. Normaal gesproken wordt een planeet bij een andere ster overstraald door het licht van die ster. Door echter in elke pixel van het beeld uitsluitend te focussen op licht dat door een bepaald molecuul wordt uitgestraald, is het mogelijk om een planeet zichtbaar te maken, terwijl de moederster onzichtbaar blijft. Tenminste, als het betreffende molecuul wél in de planeetdampkring voorkomt, maar niet in de buitenste gaslagen van de ster. De nieuwe techniek is uitgetest op de ster Bèta Pictoris. Die is zo heet dat er in de buitenlagen geen moleculen voorkomen, maar alleen losse atomen. Rond de ster draait echter een planeet, Bèta Pictoris b, die veel koeler is en wél bepaalde moleculen in zijn dampkring bevat. Door de straling te selecteren van kooldioxide (CO2) en waterdamp (H2O) lukte het inderdaad om Bèta Pictoris b in beeld te brengen. Bij methaan (CH4) en ammoniak (NH3) lukte dat echter niet - kennelijk komen die gassen niet in voldoende mate voor in de planeetatmosfeer. De sterrenkundigen verwachten dat de nieuwe techniek in de toekomst ook gebruikt kan worden om nog onbekende planeten bij andere sterren op te sporen en in beeld te brengen. (GS)
→ Hunting molecules to find new planets

13 juni 2018
Astronomen hebben, met behulp van de ALMA-telescoop in het noorden van Chili, drie zware planeten-in-wording ontdekt. De planeten verraden hun aanwezigheid doordat ze de schijf van gas en stof rond hun moederster verstoren. Het is voor het eerst dat er planeten zijn opgespoord met de ALMA-array, die millimeterstraling – een soort radiostraling – detecteert. Met ALMA is gekeken naar de karakteristieke straling van koolstofmonoxidemoleculen in de protoplanetaire schijf rond HD 16329. Dat is een slechts 4 miljoen jaar oude ster in het sterrenbeeld Boogschutter, op ongeveer 330 lichtjaar van de aarde. Normaal gesproken cirkelt het gas in zo’n schijf gelijkmatig om de ster. Maar de ALMA-waarnemingen laten zien dat de gasstroom op drie plaatsen wordt verstoord. Dat blijkt uit het feit dat het gas ter plaatse een afwijkende snelheid vertoont. Dankzij het dopplereffect veroorzaakt dat een subtiele verandering in de golflengte van de uitgezonden straling. De afwijkingen worden toegeschreven aan drie planeten op afstanden van 12 miljard, 21 miljard en 39 miljard kilometer van de ster. Deze verstoren de normale gasstroom ongeveer net zoals stenen de stroming van het water in een rivier verstoren. (EE)
→ ALMA ontdekt drietal jeugdige planeten rond pasgeboren ster

6 juni 2018
Een langlopend onderzoek met de Amerikaanse röntgensatelliet Chandra heeft meer inzicht gegeven in de leefbaarheid in de omgeving van het stersysteem Alfa Centauri – de drie naaste buren van onze zon. De meetresultaten wijzen erop dat eventuele planeten die om de twee grootste en helderste sterren van dit stersysteem draaien – ‘A’ en ‘B’ – niet worden geteisterd door enorme hoeveelheden dodelijke röntgenstraling. Uit de Chandra-gegevens blijkt dat Alfa Centauri A zelfs minder röntgenstraling produceert dan de zon. Alfa Centauri A produceert meer röntgenstraling, maar niet catastrofaal veel. De derde ster – ‘C’ of Proxima – vertoont daarentegen kolossale uitbarstingen van röntgenstraling. Dat maakt zijn omgeving waarschijnlijk ongeschikt voor leven. Ironisch genoeg is juist deze ster de enige van de drie waarbij een planeet is ontdekt. Bij de beide andere sterren is dat tot op heden niet gelukt. De nieuwe resultaten zijn gepresenteerd tijdens de 232ste bijeenkomst van de American Astronomical Society, die deze week in Denver wordt gehouden. (EE)
→ Chandra Scouts Nearest Star System for Possible Hazards

6 juni 2018
Spaanse astronomen hebben twee nieuwe planetenstelsels ontdekt. Een daarvan omvat drie planeten ter grootte van de aarde. Het eerste planetenstelsel behoort tot de ster K2-239 – een rode dwergster in het sterrenbeeld Sextant op 160 lichtjaar van de aarde. Het is een compact stelsel met minstens drie rotsachtige planeten, die in grootte vergelijkbaar zijn met onze eigen planeet. Ze bevinden zich heel dicht bij hun ster en hebben zeer korte omlooptijden van 5, 8 en 10 dagen. Ook de rode dwergster K2-240 blijkt een planetenstelsel te hebben. Dat omvat (voor zover nu bekend) twee planeten die ruwweg twee keer zo groot zijn als de aarde – ‘superaardes’ worden planeten van deze omvang genoemd. De exoplaneten zijn ontdekt in gegevens van de Kepler-satelliet van NASA. Ze bewegen met regelmatige tussenpozen voor hun moederster langs, wat ertoe leidt dat de helderheid een beetje lijkt af te nemen. Kepler spoort zulke helderheidsvariaties op door frequente metingen te doen van de helderheden van een groot aantal sterren. Hoewel de beide moedersterren beduidend kleiner en koeler zijn dan onze zon, zijn de oppervlaktetemperaturen op alle ontdekte planeten naar verwachting enkele tientallen graden hoger dan die op planeet aarde. Dat komt doordat ze op kleine afstanden om hun ster cirkelen. (EE)
→ Researchers discover a system with three Earth-sized planets

18 mei 2018
NASA’s nieuwe ‘planetenjager’, de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS), is gisteren (17 mei) met goed gevolg op een afstand van ongeveer 8000 kilometer langs de maan gescheerd. Deze flyby maakte deel uit van de manoeuvres die nodig zijn om de satelliet in zijn definitieve omloopbaan (een zeer langgerekte omloopbaan om de aarde) te brengen. Het laatste zetje wordt op 30 mei a.s. gegeven door de eigen stuwraket van TESS. TESS werd op 18 april jl. gelanceerd. De satelliet zal de komende twee jaar vrijwel de complete hemel waarnemen, om de meest nabije, helderste sterren op zogeheten planeetovergangen of transits te kunnen betrappen. Dat zijn periodiek optredende helderheidsdipjes die ontstaan wanneer er regelmatig een planeet voor een ster langs trekt. Op die manier zal TESS vermoedelijk enkele duizenden nieuwe exoplaneten kunnen opsporen. Vooruitlopend op het eigenlijke onderzoeksprogramma van TESS, dat naar verwachting medio juni van start gaat, is alvast een eerste testopname gemaakt. Op de foto, die het zuidelijke sterrenbeeld Centaurus en omgeving toont, staan meer dan 200.000 sterren. De eerste officiële opname van de satelliet zal in juni worden gepresenteerd. (EE)
→ NASA’s New Planet Hunter Snaps Initial Test Image, Swings by Moon Toward Final Orbit

8 mei 2018
Nieuw onderzoek laat zien dat de ster Proxima Centauri op 18 maart 2016 een uitbarsting heeft geproduceerd die helder genoeg was om vanaf de aarde met het blote oog waarneembaar te zijn. Normaal gesproken is deze ster daar honderd keer te zwak voor. Met een afstand van 4,2 lichtjaar is Proxima Centauri de meest nabije buur van onze zon. Het is een rode dwergster die niet veel groter is dan de planeet Jupiter en zes keer zo weinig licht geeft als onze zon. In 2016 ontdekten astronomen dat er minstens één planeet om hem heen draait. Sterren zoals Proxima kunnen behoorlijk actief zijn. Ze produceren regelmatig flinke uitbarstingen van ultraviolette straling. Tijdens zo’n uitbarsting blaast de ster een bel heet plasma de ruimte in die zo groot kan zijn als de ster zelf en een temperatuur van 27 miljoen graden kan bereiken. De ‘supervlam’ van 2016 werd geregistreerd met de Evryscope – een verzameling van 27 kleine telescopen die tezamen op dezelfde montering zijn geplaatst. Dit instrument speurt elke nacht de Chileense hemel af naar tijdelijk oplichtende objecten. Het verschijnsel duurde meer dan een uur, maar was de eerste tien minuten op zijn helderst – tien keer zo helder zelfs dan alle voorgaande uitbarstingen. Geschat wordt dat de ster ongeveer vijf keer per jaar een uitbarsting van deze omvang produceert, maar die worden lang niet allemaal opgemerkt. Computersimulaties laten zien dat zoveel hevige uitbarstingen funest zijn voor de eventuele atmosfeer van de planeet die om Proxima cirkelt. Een ozonlaag zoals die van de aarde zou niet veel langer dan vijf jaar standhouden. Het is dus heel aannemelijk dat de planeet geen ozonlaag heeft en dat ultraviolette straling ongehinderd zijn oppervlak kan bereiken. Levende organismen zijn daar normaal gesproken niet tegen bestand. (EE)
→ A Naked-Eye Superflare Detected from Proxima Centauri

8 mei 2018
Breakthrough Listen – het initiatief van internet-investeerder Yuri Milner dat bedoeld is om signalen van intelligent leven uit de ruimte op te pikken – heeft vandaag een begin gemaakt met een nieuwe grote ‘luistercampagne’. Met behulp van de gemoderniseerde Parkes-radiotelescoop in Australië worden miljoenen sterren in het vlak van onze Melkweg bij de zoektocht betrokken. Eerder was al een bescheiden selectie van vooral nabije sterren afgewerkt. De uitgebreide survey is mogelijk gemaakt door de installatie van nieuwe apparatuur in Parkes, waarmee grote hoeveelheden gegevens kunnen worden opgeslagen. Tot nu toe kon steeds maar één punt aan de hemel worden waargenomen, nu is dat uitgebreid tot dertien. Voor elk van die dertien punten kunnen meer dan 100 miljoen radiokanalen tegelijk worden gescand. Daarmee is het een van de grootste SETI-campagnes ooit: alleen al dit jaar zijn er 1500 uren aan waarnemingstijd mee gemoeid. De nieuwe ‘multibundel’-ontvanger van Parkes is beter in staat om kunstmatige signalen van de aarde zelf uit te filteren. Dat is bittere noodzaak, omdat verreweg de meeste kunstmatige signalen die bij een project als dit worden opgepikt afkomstig zijn van satellieten, vliegtuigen, mobiele telefoons en dergelijke. De gegevens die bij de Breakthrough Listen-campagne worden verzameld, zullen overigens ook worden doorzocht op astronomisch interessante verschijnselen, zoals snelle radioflitsen. (EE)
→ Breakthrough Listen Begins Survey of the Plane of the Milky Way at Parkes

8 mei 2018
Een internationaal team van sterrenkundigen onder Leidse leiding heeft bij toeval een kleine begeleider gevonden rond de jonge dubbelster CS Cha. De sterrenkundigen onderzochten eigenlijk de stofschijf rond de dubbelster, maar stuitten toen op de begeleider. De astronomen vermoeden dat het gaat om een planeet in zijn peuterjaren die nog aan het groeien is. De onderzoekers gebruikten het SPHERE-instrument op de Europese Very Large Telescope in Chili. Hun bevindingen worden binnenkort gepubliceerd in het vakblad Astronomy & Astrophysics. De dubbelster CS Cha en zijn bijzondere begeleider bevinden zich op een kleine 600 lichtjaar afstand van ons vandaan in een stervormingsgebied in het zuidelijke sterrenbeeld Kameleon. De dubbelster is slechts twee à drie miljoen jaar oud. De onderzoekers wilden de ster bestuderen om te zoeken naar stofschijven en planeten-in-wording. Tijdens hun onderzoek naar de dubbelster zagen de astronomen een kleine stip aan de rand van hun afbeeldingen. De onderzoekers doken de telescoop-archieven in en ontdekten de stip, maar dan veel onduidelijker, ook op foto’s van de Hubble-ruimtetelescoop van negentien jaar geleden en op foto’s van de Very Large Telescope van elf jaar geleden. Dankzij de archieffoto’s konden de astronomen aantonen dat de begeleider meebeweegt met de dubbelster en dat ze bij elkaar horen. Hoe de begeleider er precies uitziet en hoe hij is ontstaan, is onduidelijk. De onderzoekers hebben diverse modellen op de waarnemingen losgelaten, maar die geven geen honderd procent zekerheid. De begeleider is mogelijk een kleine bruine dwergster, maar een grote super-Jupiter kan ook.
→ Volledig persbericht

7 mei 2018
Astronomen hebben ontdekt dat de atmosfeer van exoplaneet WASP-96b vrij van wolken is (Nature, 7 mei). WASP-96b is een zogeheten hete Saturnus – een gasplaneet met ongeveer evenveel massa als Saturnus, die op geringe afstand om zijn moederster wentelt. De planeet is 980 lichtjaar van ons verwijderd. De astronomen hebben de atmosfeer van WASP-96b waargenomen met de Europese Very Large Telescope. Dat deden ze op momenten dat de planeet voor zijn moederster langs trok. Dan kan worden gemeten hoeveel sterlicht er wordt tegengehouden door de planeet en de samenstelling van diens atmosfeer worden bepaald. Daarbij is gebleken dat het absorptiespectrum van WASP-96b het complete spectrum van natrium vertoont. Dat kan alleen het geval zijn als zijn atmosfeer vrijwel transparant is. Van de twintig exoplaneten die tot nu toe op deze manier zijn waargenomen, is WASP-96b de enige die geheel wolkenloos lijkt te zijn. (EE)
→ Astronomers find exoplanet atmosphere free of clouds

3 mei 2018
Astronomen van de Columbia-universiteit (VS) hebben schattingen gemaakt van de inwendige structuur van de zeven planeten van de ster TRAPPIST-1. Op basis van modelberekeningen hebben ze bepaald hoe groot de ijzerkern van elke planeet minimaal moet zijn en maximaal mag zijn om diens massa en grootte te kunnen verklaren. Daarbij zijn ze tot de conclusie gekomen dat voor zes van de zeven planeten de minimale grootte van de kern zo ongeveer nul is. Het is dus denkbaar dat deze planeten geheel uit gesteenten (en andere lichte materialen) bestaan. De enige uitzondering is TRAPPIST-1e. Daarvoor laten de berekeningen zien dat de planeet voor minstens 50 procent en misschien zelfs 78 procent uit ijzerkern bestaat. Ter vergelijking: bij onze eigen planeet is dat 55 procent. Al met al lijkt TRAPPIST-1e verreweg het meest op de aarde. Hij is iets kleiner dan onze planeet, bevindt zich binnen de ‘leefbare zone’ rond zijn ster en blijkt dus ook een grote ijzerkern te hebben. Dat laatste kan betekenen dat hij ook over een magnetisch veld beschikt dat hem tegen schadelijke stralingsuitbarstingen van zijn moederster kan beschermen. (EE)
→ One of the TRAPPIST-1 Planets Has an Iron Core (Universetoday.com)

2 mei 2018
Astronomen zijn er voor het eerst in geslaagd om de aanwezigheid van helium aan te tonen in de atmosfeer van een planeet buiten ons zonnestelsel. Het edelgas – het op een na meest voorkomende element in het heelal – is ontdekt in de atmosfeer van de 200 lichtjaar verre exoplaneet WASP-107b. De detectie is gedaan met de Hubble-ruimtetelescoop (Nature, 3 mei). WASP-107b is een bijzondere planeet. Hij is ongeveer zo groot als Jupiter, maar heeft acht keer zo weinig massa. Dat betekent dat zijn gemiddelde dichtheid zeer gering is, wat aangeeft dat hij voor een belangrijk deel uit gassen bestaat. Vanaf de aarde gezien schuift WASP-107b om de zes dagen voor zijn moederster langs. Op die momenten filtert de atmosfeer van de planeet het sterlicht op bepaalde golflengten, en daaruit kan worden afgeleid welke gassen er in de atmosfeer aanwezig zijn. In dit geval is het met name helium dat, op infrarode golflengten, een duidelijke ‘vingerafdruk’ in het licht van de ster achterlaat. Dit heliumsignaal is dermate sterk dat astronomen denken dat de atmosfeer van WASP-107b enorm opgezwollen is. Vermoedelijk is de planeet gehuld in een ijle gaswolk met afmetingen van tienduizenden kilometers. (EE)
→ Helium detected in exoplanet atmosphere for the first time

25 april 2018
Met behulp van zeer krachtige laserbundels hebben wetenschappers de omstandigheden nagebootst in een planeet drie keer zo groot is als de aarde – een ‘superaarde’ dus. Door te onderzoeken hoe legeringen van ijzer en silicium zich onder grote druk gedragen, hopen zij meer inzicht te krijgen in de aard van superaardes (Science Advances, 25 april). Tot nu toe was alle kennis over het inwendige van superaardes volledig gebaseerd op theoretische berekeningen of extrapolaties van gegevens die bij veel lagere druk zijn verkregen. Daarbij moet worden opgemerkt dat zelfs de druk in de kern van onze planeet niet rechtstreeks kan worden gemeten. Maar geschat wordt dat deze maximaal 360 gigapascal bedraagt. Theoretisch zou de druk in een superaarde nog eens tien keer zo hoog kunnen zijn. Dat is bij de nieuwe experimenten niet gehaald, maar de bereikte druk (1314 gigapascal) is altijd nog drie keer zo groot als bij eerdere experimenten. En dat is hoog genoeg om de modellen van superaardes te verbeteren. Met hun laseropstelling is het de wetenschappers gelukt om twee monsters van een ijzer-siliciumlegering gedurende een paar miljardste van een seconde onder extreem hoge druk te zetten. Daarbij is vastgesteld dat de kristalstructuur van deze legeringen daarbij zodanig verandert dat het siliciumgehalte toeneemt. De structuur en samenstelling van de kern van een superaarde zijn bepalend voor de fysische en chemische eigenschappen van de planeet, zoals de grootte van diens kern. Berekeningen laten zien dat de kern van zo’n planeet groter is naarmate deze meer silicium bevat. Tegelijkertijd neemt wel de druk in het centrum af. Met toekomstige experimenten hopen de wetenschapper te kunnen vaststellen welke invloed andere lichte elementen, zoals koolstof en zwavel, op de structuur en dichtheid van de kern van een superaarde heeft. (EE)
→ Ultrahigh-pressure laser experiments shed light on super-Earth cores

19 april 2018
Afgelopen nacht, om 00.51 uur Nederlandse tijd, is de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS) gelanceerd. Deze NASA-satelliet zal gaan speuren naar planeten die om (relatief) nabije sterren cirkelen. Naar verwachting gaat dat enkele duizenden nieuwe exoplaneten opleveren. De komende weken zal TESS in een langgerekte baan om de aarde worden gemanoeuvreerd waarvan het verste punt dicht bij de omloopbaan van de maan ligt. Daarna duurt het nog twee maanden voordat de satelliet met haar onderzoeksmissie kan beginnen. Deze periode is nodig om al haar instrumenten en systemen te testen. TESS zal de complete hemel gaan afspeuren met vier camera’s. Dat gebeurt strook voor strook, te beginnen met de zuidelijke hemel. Net als haar voorganger Kepler meet ze de helderheden van een groot aantal sterren – niet continu (zoals Kepler), maar met tussenpozen van twee minuten. Kleine, regelmatig optredende helderheidsdipjes in een ster vormen een aanwijzing dat er een of meer planeten om de ster cirkelen. (EE)
→ NASA Planet Hunter on Its Way to Orbit

16 april 2018
Astronomen van de Universiteit van Californië in Santa Barbara en van het California Institute of Technology hebben een nieuwe gevoelige camera ontwikkeld waarmee zwakke exoplaneten – planeten bij andere sterren dan de zon – vastgelegd kunnen worden. Dat is moelijk omdat zulke planeten zich aan de hemel altijd dicht bij hun moederster bevinden, en ze meestal volledig door het felle licht van die ster worden overstraald. Met de DARKNESS-camera (DARK-speckle Near-infrared Energy-resolved Superconducting Spectrophotometer) wordt dit probleem zo goed mogelijk omzeild. De camera maakt duizenden foto's per seconde en legt van elk binnenkomend foton de golflengte en de aankomsttijd vast. Zo kan een onderscheid gemaakt worden tussen licht dat afkomstig is van de ster en de planeet en licht dat in de aardse dampkring is verstrooid. De camera moet geïnstalleerd worden op de historische 5-meter Hale-telescoop op Palomar Mountain. Die moet dan wel uitgerust worden met zogeheten adaptieve optiek om de effecten van atmosferische trillingen te compenseren. De verwachting is dat er exoplaneten mee gefotografeerd kunnen worden die tot honderd miljoen maal zo zwak zijn als hun moederster. (GS)
→ UCSB physicists team up with Caltech astronomers to commission the most advanced camera in the world

12 april 2018
De ASTERIA-satelliet, die in november vorig jaar in een lage baan om de aarde is gebracht, werkt goed. De kleine satelliet – niet veel groter dan een pak cornflakes – kan worden gebruikt om planeten buiten ons zonnestelsel op te sporen. Net als zijn grote broer Kepler meet ASTERIA de helderheden van sterren. Wanneer zo’n ster korte regelmatige helderheidsdips vertoont, kan dat erop wijzen dat er een of meer planeten omheen cirkelen. Kepler heeft op die manier meer dan 2300 exoplaneten opgespoord. In de toekomst kunnen kleine satellieten als ASTERIA een goedkoop middel zijn om naar planeten bij heldere, zonachtige sterren te zoeken. Ze zouden bijvoorbeeld langdurig op een en dezelfde ster kunnen worden gericht om traag bewegende planeten met wijde omloopbanen te ontdekken. Gebleken is dat ASTERIA inderdaad nauwkeurig genoeg op een heldere ster kan worden gericht om deze gedurende langere tijd in de gaten te houden. De nanosatelliet, die vanuit het internationale ruimtestation ISS werd ‘gelanceerd’, werkt nog steeds en zijn pioniersmissie gaat nog zeker een maand door. Een andere satelliet van dit type, de Franse PicSAT, is het minder goed vergaan. PiCSAT werd op 12 januari in een baan om de aarde gebracht om naar één specifieke ster te kijken: Bèta Pictoris. Helaas werd het contact met deze nanosatelliet op 20 maart verbroken. (EE)
→ Astrophysics CubeSat Demonstrates Big Potential in a Small Package

12 april 2018
Planeten die om een compacte dubbelster cirkelen lopen een grote kans om de ruimte in te worden geslingerd. Dat blijkt uit onderzoek door wetenschappers van de universiteit van Washington (VS). De bevindingen kunnen verklaren waarom astronomen tot nu toe zo weinig ‘circumbinaire’ planeten hebben ontdekt. Dit ondanks het feit dat er duizenden compacte dubbelsterren zijn waargenomen. Klaarblijkelijk is zo’n dubbelster geen veilige haven voor een planeet. Het onderzoek van de wetenschappers heeft specifiek betrekking op zogeheten bedekkingsveranderlijke sterren. Dat zijn compacte dubbelsterren waarvan het baanvlak min of meer samenvalt met de gezichtslijn naar de aarde. Hierdoor zien we de sterren van zo’n dubbelster beurtelings voor elkaar langs schuiven. De resultaten van het onderzoek laten zien dat als de omlooptijd van de beide sterren korter is dan een dag of tien, hun rotatiesnelheden geleidelijk afnemen. Tegelijkertijd worden hun omloopbanen wijder, waardoor de omloopbanen van planeten die op kleine afstanden om de dubbelster cirkelen instabiel worden. Door hun model op een aantal bekende kortperiodieke dubbelsterren toe te passen, zijn de wetenschappers tot de conclusie gekomen dat minstens 87 procent van zulke krappe stersystemen op enig moment één of meer planeten kwijtraken. (EE)
→ Circumbinary castaways: Short-period binary systems can eject orbiting worlds

11 april 2018
Bij twee nieuwe surveys, uitgevoerd met het SPHERE-instrument van de Europese Very Large Telescope in Chili, zijn gedetailleerde opnamen gemaakt van de schijven van gas en stof rond nabije jonge sterren. Zulke schijven zijn de ‘kraamkamers’ van planeten.  De gefotografeerde schijven vertonen een bizarre verscheidenheid aan vormen, afmetingen en structuren. Sommige bevatten heldere of donkere ringen, andere lijken zelfs op hamburgers. De foto’s geven een indruk van hoe ons eigen zonnestelsel er tijdens zijn vroege ontwikkelingsstadia, meer dan vier miljard jaar geleden, kan hebben uitgezien. SPHERE heeft primair als taak om, met behulp van directe beeldvorming, reusachtige exoplaneten bij nabije sterren op te sporen en te onderzoeken. Maar het instrument is ook heel geschikt om opnamen te maken van de schijven rond jonge sterren. Om die goed in beeld te brengen wordt het heldere schijnsel van de centrale ster onderdrukt. Veel van de sterren die bij de nieuwe surveys zijn onderzocht zijn zogeheten T Tauri-sterren. Dat is een klasse van sterren die minder dan 10 miljoen jaar oud zijn en in helderheid variëren. Een van de opmerkelijke ontdekkingen is die van een stofschijf rond een ster die GSC 07396-00759 heet. Deze rode ster maakt deel uit van een meervoudig stersysteem, waartoe ook een T Tauri-ster behoort die eveneens door een schijf van gas en stof is omgeven. Om onduidelijke redenen lijkt de schijf van GSC 07396-00759 verder ontwikkeld te zijn dan die van zijn even oude buurster. (EE)
→ SPHERE toont fascinerende verzameling schijven rond jonge sterren

10 april 2018
Dat er op de aardeachtige planeet Proxima b leven voorkomt is vrijwel uitgesloten, aldus onderzoekers van de University of North Carolina. Op de preprintserver arXiv.org publiceerden zij metingen met de Evryscope - een soort fisheye-telescoop die vrijwel de gehele sterrenhemel in het oog houdt - waaruit blijkt dat er regelmatig extreem krachtige uitbarstingen op de rode dwergster Proxima Centauri voorkomen. Proxima Centauri is de ster die het dichtst bij de aarde staat, op slechts 4,2 lichtjaar afstand. Doordat het een zwakke rode dwergster is, is hij toch niet met het blote oog zichtbaar. Bij de ster is een relatief kleine, aardeachtige planeet ontdekt. Uit eerdere waarnemingen van het ALMA-observatorium bleek al dat de dwergster soms krachtige explosies vertoont. Zulke uitbarstingen kunnen op termijn de dampkring van een planeet weblazen, en het planeetoppervlak steriliseren. Op 18 maart 2016 registreerde de Evryscope een uitbarsting van de ster die ongeveer een uur duurde en die zo helder was dat Proxima gedurende korte tijd met het blote oog zichtbaar geweest moet zijn. In de afgelopen twee jaar zijn 23 andere uitbarstingen geregistreerd die iets minder krachtig waren. Uit simultane metingen met andere instrumenten blijkt dat de hoeveelheid ultraviolette straling die tijdens de uitbarsting van 18 maart 2016 vrijkwam honderd maal hoger is dan de dodelijke hoeveelheid voor de meest UV-bestendige micro-organismen op aarde. (GS)
→ Vakpublicatie over het onderzoek

4 april 2018
Nieuw onderzoek laat zien dat ‘reuzenplaneten’ – planeten die minstens tien keer zo groot zijn als de aarde – van grote invloed zijn op de leefbaarheid van de kleinere planeten die om dezelfde ster cirkelen. Die invloed kan zowel positief als negatief uitwerken (The Astrophysical Journal, 4 april). Door 147 verre planetenstelsels met reuzenplaneten te analyseren, is een onderzoeksteam van de New York University Abu Dhabi en NASA’s Jet Propulsion Laboratory tot de conclusie gekomen dat de aanwezigheid van grote buurplaneten in veel gevallen niet bevorderlijk is voor de leefbaarheid van kleine buurplaneten, zelfs wanneer deze laatste stabiele omloopbanen doorlopen. ‘Stabiel’ betekent dat de betreffende planeet niet uit zijn stelsel wordt geslingerd of naar de ijzige buitengebieden daarvan wordt verbannen. Kort geformuleerd zorgen grote planeten ervoor dat de leefbare zone rond een ster smaller is dan je op het eerste gezicht zou denken. De leefbare zone is de gordel rond de ster waarbinnen de temperatuur op een aarde-achtige planeet gematigd genoeg is voor de aanwezigheid van vloeibaar water op het planeetoppervlak. Verrassend genoeg zijn er ook situaties waar de aanwezigheid van een reuzenplaneet de omvang van de leefbare zone juist kan vergroten. Maar door de bank genomen geldt dat hoe verder zo’n planeet van de leefbare zone is verwijderd, des te gunstiger dat is voor eventueel aanwezige aarde-achtige planeten. (EE)
→ Giant Clue in the Search for Earth 2.0

27 maart 2018
Niemand weet nog hoe hij er uitziet, maar exoplaneet K2-229b lijkt qua eigenschappen wel veel op de kleine, hete planeet Mercurius in ons eigen zonnestelsel. De planeet werd ontdekt door ruimtetelescoop Kepler, en in detail bestudeerd door astronomen van de Universiteit van Warwick. Hij draait in een kleine baan rond een oranje dwergster, met een omlooptijd van ca. 14 uur, en op een afstand van slechts zo'n 1,5 miljoen kilometer. Als gevolg van die kleine afstand bedraagt de temperatuur aan de dagzijde van de planeet ca. 2000 graden. Uit metingen aan de middellijn (20 procent groter dan de aarde) en de massa van de planeet (2,6 maal de massa van de aarde) blijkt dat de planeet een hoge dichtheid heeft, vergelijkbaar met die van Mercurius, de binnenste planeet in ons eigen zonnestelsel. K2-229b moet dus voor een groot deel uit zware elementen (ijzer en nikkel) bestaan. Hoe de planeet zijn uitzonderlijk hoge dichtheid heeft verkregen, is nog onduidelijk (ook van Mercurius is dat niet met zekerheid bekend). Mogelijk was K2-229b oorspronkelijk veel groter, waardoor de dichtheid in het centrum vanzelf ook hoger was. De planeet zou vervolgens zijn dikke mantel verloren kunnen hebben - door verdamping onder invloed van de nabije moederster (als er sprake was van een gasmantel), of door een zware kosmische botsing (als de mantel voornamelijk uit gesteenten bestond). De ontdekking is gepubliceerd in Nature Astronomy. (GS)
→ Newly-discovered planet is hot, metallic and dense as Mercury

26 maart 2018
De chemie en de straling van de dagkant van hete, supergrote exoplaneten kan beter beschreven worden met de natuurkunde van sterren dan met die van planeten. Dat blijkt uit onderzoek aan de exoplaneet WASP-18b onder leiding van de Amsterdamse sterrenkundigen. Dankzij de vinding kunnen de oude gegevens van tientallen exoplaneten opnieuw tegen het licht gehouden worden voor nieuwe informatie. Het onderzoek is onlangs gepubliceerd in het tijdschrift The Astrophysical Journal Letters. De sterrenkundigen onderzochten het licht van WASP-18b. Dat is een van de heetste supergrote exoplaneten die we kennen. De planeet bevindt zich op ruim 400 lichtjaar van de aarde, is tien keer zo zwaar als Jupiter en staat heel dicht bij zijn ster. Hij draait elke 23 uur een rondje rond zijn ster en omdat de planeet zo dichtbij zijn ster staat, keert hij de ster altijd hetzelfde halfrond toe. Sterrenkundigen spreken daarom van een 'dagkant' en een 'nachtkant' van de planeet. De onderzoekers vingen met behulp van de Hubble Space Telescope het licht op tijdens vijf overgangen, waarbij de planeet - gezien vanaf de aarde - voor zijn ster langs beweegt. Aan de hand van het zogeheten emissiespectrum konden ze de temperatuur en de samenstelling van de planeetatmosfeer bepalen. Aan de dagkant van de planeet blijkt het zo'n 2600 graden Celsius en de atmosfeer van de planeet lijkt meer op die van een ster dan van een planeet. De waargenomen resultaten kwamen in de verste verte niet overeen met de bestaande modellen voor exoplaneten. Pas toen de onderzoekers de bestaande modellen hadden uitgebreid met theorieën die voor sterren gebruikt worden, leverde het een betere match op. Eerste auteur Jacob Arcangeli (Universiteit van Amsterdam) licht toe: "Wij zijn de eersten die bij exoplaneten rekening houden met het verschijnsel dat watermoleculen uit elkaar kunnen vallen onder extreme omstandigheden. Ook nemen wij in onze modellen mee dat waterstof zich kan omvormen tot hydriden. Daardoor krijgt waterstof metallische eigenschappen die ervoor zorgen dat de atmosfeer minder licht doorlaat." Dankzij de bevindingen van de sterrenkundigen kunnen oude waarnemingen aan hete, supergrote exoplaneten nu opnieuw worden doorgerekend. Dat levert zeer waarschijnlijk nieuwe kennis op over het ontstaan van deze planeten. Groepsleider Jean-Michel Désert (Universiteit van Amsterdam): "Een grondige kennis van planeetatmosferen is belangrijk omdat die kennis ons aanwijzingen geeft hoe planeten gevormd worden en of ze zich tijdens de vorming verplaatsen."
→ Origineel persbericht

20 maart 2018
Midden 2028 lanceert de Europese ruimtevaartorganisatie ESA een nieuwe ruimtetelescoop voor onderzoek aan planeten bij andere sterren dan de zon. Ariel (Atmospheric Remote-sensing Infrared Exoplanet Large-survey mission) is gekozen als vierde (en laatste) middenklasse-missie in ESA's Cosmic Vision-ruimteonderzoeksprogramma. Ariel gaat vanuit een punt op 1,5 miljoen kilometer afstand van de aarde metingen doen aan planeetovergangen. Bij zo'n overgang beweegt een exoplaneet voor zijn moederster langs, en wordt een klein deel van het sterlicht enigszins 'gefilterd' door de atmosfeer van de planeet. Zo kan informatie verkregen worden over de samenstelling van de dampkring. Ariel richt zich vooral op relatief grote planeten: superaardes en reuzenplaneten. De Ariel-ruimtetelescoop krijgt een spiegelmiddellijn in de orde van een meter en gaat waarnemingen doen in zichtbaar licht en op infrarode golflengten. Hij wordt gelanceerd met de toekomstige Europese Ariane 6-draagraket. De eerste drie middenklasse-missies van Cosmic Vision zijn Solar Orbiter (onderzoek aan de zon), Euclid (kosmologie) en Plato (ontdekking van nieuwe exoplaneten). (GS)
→ Europe's Next Science Mission to Focus on Nature of Exoplanets

20 maart 2018
Nieuw onderzoek wijst erop dat de planeten die rond de nabije ster TRAPPIST-1 cirkelen op grotere afstand van hun moederster zijn ontstaan. Ook lijken ze meer water te bevatten dan goed voor ze is (Nature Astronomy, 19 maart). TRAPPIST-1 is een zeer koele rode dwergster op 40 lichtjaar van de aarde die nauwelijks groter, maar veel veel ‘zwaarder’ is dan de planeet Jupiter. Om dit sterretje draaien zeven planeten met een dichtheid die geringer is dan die van gesteente. Zo’n geringe dichtheid kan een teken zijn dat de planeten voor een belangrijk deel uit atmosferische gassen bestaan. In dit geval is dat echter niet waarschijnlijk: de zeven planeten hebben te weinig massa om grote hoeveelheden gas aan zich te binden. Daarom denken wetenschappers dat ze voor een groot deel – in sommige gevallen meer dan 50 procent – uit water bestaan. Uit het nieuwe onderzoek blijkt echter dat de planeten zich ruim binnen de ‘ijsgrens’ van hun ster bevinden. Die grens geeft de afstand tot de ster aan waarbuiten water in ijsvorm voorkomt en door een planeet-in-wording kan worden opgenomen. Binnen de ijsgrens komt water alleen in dampvorm voor en wordt deze niet opgenomen. Een en ander betekent dat de planeten van TRAPPIST-1 veel verder van hun moederster moeten zijn ontstaan – voorbij de ijsgrens dus – en later naar hun huidige banen zijn gemigreerd. Geschat wordt dat hun omloopbanen minstens twee keer zo wijd waren als nu. Hoewel water cruciaal wordt geacht voor het ontstaan van leven, hebben de planeten van TRAPPIST-1 mogelijk te veel water om leven in stand te houden. Aangenomen wordt dat een planeet die grotendeels onder water staat de belangrijke geochemische cycli ontbeert die nodig zijn voor leven zoals wij dat kennen. En als er al leven voorkomt, dan laat dit zo weinig sporen achter in de atmosfeer, dat het vanaf de aarde moeilijk te detecteren zal zijn. (EE)
→ TRAPPIST-1 planets provide clues to the nature of habitable worlds

15 maart 2018
NASA-ruimtetelescoop Kepler heeft bijna geen brandstof meer. Dat betekent dat het einde van zijn succesvolle ‘jacht’ op exoplaneten – planeten buiten ons zonnestelsel – in zicht is. Kepler werd op 7 maart 2009 gelanceerd en in een zodanige baan om de zon gebracht dat zijn afstand tot de aarde geleidelijk toeneemt. Inmiddels is hij 137 miljoen kilometer van ons verwijderd. De ruimtetelescoop spoort exoplaneten op door sterren te onderzoeken op kleine helderheidsvariaties. Als de helderheid van een ster min of meer regelmatig varieert, kan dat erop wijzen dat er één of meer planeten omheen cirkelen, die vanuit Kepler gezien vóór hun ster langs schuiven. Tot het voorjaar 2013 werd een vaste selectie van 150.000 sterren in de gaten gehouden. Deze werkwijze moest echter worden losgelaten, toen twee van Keplers gyroscopen – nodig om de ruimtetelescoop steeds in dezelfde richting te laten kijken – het hadden begeven. Ruim een jaar later besloot NASA om dat probleem te omzeilen door de stand van de ruimtetelescoop te stabiliseren met behulp van de druk die het zonlicht op hem uitoefent. Sindsdien verschuift de blik van Kepler om de drie maanden naar een ander stukje hemel. Deze nieuwe zoektactiek werkt nog steeds, maar zo langzamerhand raakt Keplers brandstof op. Het Kepler-team is van plan om de ruimtetelescoop nog zoveel mogelijk metingen te laten doen en naar de aarde over te seinen vóórdat de tank echt leeg is. Wanneer dat precies het geval zal zijn is onduidelijk, maar waarschijnlijk is het binnen enkele maanden zo ver. Ondertussen is NASA overigens druk bezig om de lancering van een opvolger van Kepler voor te bereiden. Deze satelliet, de Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS), wordt op 16 april a.s. gelanceerd. TESS zal bijna de complete hemel afspeuren naar planeten die om heldere, relatief nabije sterren cirkelen. (EE)
→ NASA’s Kepler Spacecraft Nearing the End as Fuel Runs Low

12 maart 2018
Opnieuw zijn vijftien exoplaneten ontdekt rond koele, rode dwergsterren. De Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler detecteerde periodieke dipjes in de helderheid van deze sterren, mogelijk veroorzaakt doordat er planeten omheen draaien die eens per omloop voor de ster langs bewegen. Vervolgwaarnemingen met de Subaru-telescoop op Mauna Kea, Hawaii, en de Nordic Optical Telescope op La Palma hebben nu inderdaad bevestigd dat het om bonafide planeten gaat. In vrijwel alle gevallen gaat het om zogeheten super-aardes: planeten die een slag groter zijn dan onze aarde. Bij de ster K2-155 zijn zelfs drie van die super-aardes gevonden. De buitenste, K2-155d, bevindt zich mogelijk in de bewoonbare zone van zijn moederster: op het oppervlak van deze planeet zou stromend water kunnen voorkomen. De nieuwe ontdekkingen, gedaan door een internationaal team onder leiding van Japanse astronomen, zijn gepubliceerd in The Astronomical Journal. (GS)
→ 15 new planets confirmed around cool dwarf stars

8 maart 2018
Wetenschappers van Johns Hopkins University hebben met behulp van laboratoriumexperimenten de vorming van aerosolen in de atmosferen van exoplaneten nagebootst. De resultaten kunnen worden gebruikt om de waarnemingen van de toekomstige James Webb-ruimtetelescoop te leren begrijpen (Nature Astronomy, 5 maart). Aerosolen zijn vaste deeltjes die in de atmosfeer rondzweven. Wanneer de atmosfeer van een exoplaneet veel aerosolen bevat, laat de samenstelling ervan zich moeilijker vaststellen met behulp van een telescoop. Bij de bepaling van de atmosferische samenstelling van een exoplaneet wordt gekeken naar de spectrale ‘vingerafdrukken’ van de verschillende gassen. Aerosolen onderdrukken deze vingerafdrukken. Met behulp van de laboratoriumexperimenten is onderzocht in hoeverre er in de atmosferen van relatief kleine, koele exoplaneten aerosolvorming optreedt. Daartoe zijn negen verschillende ‘planeten’ van uiteenlopende temperaturen nagebootst waarvan de atmosferen wisselende hoeveelheden koolstofdioxide, waterstof, waterdamp en enkele andere gassen bevatten. Deze mengsels werden aan een elektrische stroom blootgesteld om chemische reacties in gang te zetten. De experimenten lieten zien dat in alle gevallen aerosolen werden geproduceerd, maar niet steeds evenveel. Het zijn met name waterrijke atmosferen waarin aerosolen gemakkelijk tot ontwikkeling komen. Dat is verrassend, omdat tot nu toe werd aangenomen dat met name koolwaterstoffen bevorderlijk zijn voor de aerosolvorming. Een andere ontdekking is dat de diverse aerosolen grote kleurverschillen vertonen, wat van invloed kan zijn voor de hoeveelheid warmte die zij opnemen. In hoeverre dat gevolgen kan hebben voor de ‘leefbaarheid’ van een planeet zal nog nader worden onderzocht. (EE)
→ The Cosmic Cocktail of Exoplanet Atmospheres

6 maart 2018
Met de Hubble Space Telescope is een gigantische asymmetrische stofschijf ontdekt rond de jonge ster HR 4796A. De ster is ca. 8 miljoen jaar oud en ruim twintig maal zo lichtsterk als de zon. Eerder ontdekte Hubble al een relatief kleine, smalle ring van warm stof rond de ster, op een afstand van ca. 11 miljard kilometer. Op de foto is die ring zichtbaar als een kleine, heldere structuur rond het centrale zwarte vlekje dat de ster maskeert. De nieuw ontdekte 'puinschijf' bestaat uit stofdeeltjes die het resultaat zijn van onderlinge botsingen van wat grotere 'planetesimalen' - kilometers grote brokstukken waaruit uiteindelijk nieuwe planeten kunnen ontstaan. De schijf heeft een middellijn van ca. 250 miljard kilometer. De ontdekking is gepubliceerd in The Astronomical Journal. Astronomen weten niet precies waardoor de grote schijf zo'n asymmetrische structuur heeft. Mogelijk is die het gevolg van de beweging van de ster door de interstellaire ruimte, en is er sprake van een soort 'boeggolf'. Het is ook denkbaar dat de asymmetrische vorm is ontstaan onder invloed van de begeleider van de ster, HR 4796B. Die bevindt zich op de foto rechtsonder, buiten beeld, op een afstand van minstens 90 miljard kilometer. In 1983 werd voor het eerst een 'puinschijf' ontdekt, door de Nederlands-Amerikaanse ruimtetelescoop IRAS, rond de ster Bèta Pictoris. Inmiddels zijn er talloze bekend uit infraroodmetingen, en hebben telescopen als Hubble er enkele tientallen ook daadwerkelijk in beeld gebracht. (GS)
→ Hubble Finds Huge System of Dusty Material Enveloping the Young Star HR 4796A

5 maart 2018
Het nieuwe MATISSE-instrument op de Very Large Telescope Interferometer (VLTI) van de ESO-sterrenwacht op Paranal, in het noorden van Chili, heeft met succes zijn eerste waarnemingen gedaan. MATISSE is het krachtigste interferometrische instrument ter wereld op mid-infrarode golflengten. Het zal met behulp van hoge-resolutie-opnamen en -spectra de gebieden rond jonge sterren onderzoeken waar zich planeten vormen, evenals de omgevingen van superzware zwarte gaten in de centra van sterrenstelsels. Bij de eerste MATISSE-waarnemingen zijn de hulptelescopen van de VLTI gebruikt om enkele van de helderste sterren aan de nachtelijke hemel te onderzoeken, waaronder Sirius, Rigel en Betelgeuze. Deze waarnemingen toonden aan dat het instrument goed werkt. MATISSE (Multi AperTure mid-Infrared SpectroScopic Experiment) neemt infraroodlicht waar – licht tussen de zichtbare en microgolfgolflengten van het elektromagnetische spectrum, met golflengten van 3 tot 13 micrometer. Het is een spectro-interferometer-instrument van de tweede generatie voor de Very Large Telescope van ESO, dat gebruik maakt van meerdere telescopen en het golfkarakter van licht benut. Op die manier maakt het detailrijkere beelden van hemelobjecten dan met de bestaande (of geplande) enkelvoudige telescopen op deze golflengten mogelijk is. De ontwikkeling van MATISSE, waar een groot aantal ingenieurs en astronomen uit Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, Nederland en van ESO bij betrokken was, heeft 12 jaar geduurd. Ook de veeleisende werkzaamheden die nodig waren om dit zeer complexe instrument te installeren en te testen hebben veel tijd gekost. Maar nu hebben de eerste waarnemingen dan bevestigd dat MATISSE functioneert zoals verwacht. De eerste MATISSE-waarnemingen van de rode superreuzenster Betelgeuze, die naar verwachting binnen een paar honderdduizend jaar als supernova zal exploderen, hebben aangetoond dat er nog steeds nieuwe dingen aan deze ster te ontdekken zijn. De nieuwe waarnemingen laten zien dat de ster een andere grootte lijkt te hebben wanneer hij op andere golflengten wordt waargenomen. Gegevens als deze zullen astronomen in staat stellen om de omgeving van deze enorme materie-uitstotende ster verder te onderzoeken. De hoofdonderzoeker van MATISSE, Bruno Lopez (Observatoire de la Côte d’Azur in Nice, Frankrijk), legt uit wat de kracht van het instrument is: ‘Enkelvoudige telescopen kunnen een beeldscherpte bereiken die beperkt wordt door de grootte van hun spiegels. Om een ​​nog hogere resolutie te verkrijgen, combineren – of interfereren – we het licht van vier verschillende VLT-telescopen. Op die manier kan MATISSE in het golflengtebereik van 3 tot 13 micrometer scherpere beelden maken dan welke andere telescoop ook, en de toekomstige waarnemingen aanvullen die de James Webb Space Telescope vanuit de ruimte zal gaan doen.’ MATISSE zal bijdragen leveren aan diverse fundamentele onderzoeksgebieden in de astronomie, en zich vooral richten op de binnenste regionen van planeet-vormende schijven rond jonge sterren, het onderzoek van sterren in verschillende levensstadia en de omgeving van superzware zwarte gaten in de centra van sterrenstelsels.Thomas Henning, directeur van het Max-Planck-Institut für Astronomie (MPIA) in Heidelberg, Duitsland, en mede-hoofdonderzoeker van MATISSE, zegt: ‘Door met MATISSE naar de binnenste delen van protoplanetaire schijven te kijken, hopen we de oorsprong van de verschillende mineralen in deze schijven te kunnen achterhalen – mineralen die later de vaste kernen van aarde-achtige planeten gaan vormen.’ Walter Jaffe, projectwetenschapper en mede-hoofdonderzoeker namens de Universiteit Leiden, en Gerd Weigelt, mede-hoofdonderzoeker van het Max Planck Instituut voor Radioastronomie (MPIfR), Bonn, Duitsland, voegen daaraan toe: ‘MATISSE zal ons spectaculaire beelden geven van planeet-vormende gebieden, meervoudige sterren en de stofrijke schijven die superzware zwarte gaten voeden. We hopen ook details van exotische objecten in ons zonnestelsel te kunnen waarnemen, zoals vulkanen op Io, en de atmosferen van reusachtige exoplaneten.’ MATISSE combineert het licht van maximaal vier van de Unit-telescopen of maximaal vier van de hulptelescopen die deel uitmaken van de VLTI, waarbij zowel spectra worden vastgelegd als opnamen worden gemaakt. Aldus kunnen MATISSE en de VLTI tezamen de beeldscherpte van een telescoop met een diameter van maximaal 200 meter evenaren en de meest detailrijke beelden maken die ooit op mid-infrarode golflengten zijn verkregen.De eerste tests werden uitgevoerd met de hulptelescopen, maar voor de komende maanden zijn ook waarnemingen met de vier Unit-telescopen van de VLT gepland. MATISSE superponeert het licht van een astronomisch object zoals dat uit de diverse telescopen komt, wat resulteert in een interferentiepatroon dat informatie bevat over het uiterlijk van het object, waaruit een beeld kan worden gereconstrueerd. MATISSE's eerste licht betekent een grote stap voorwaarts op het gebied van de optische/infrarood-interferometrie en zal astronomen in staat stellen om interferometrische beelden te verkrijgen die over een breder golflengtegebied fijnere details tonen dan momenteel mogelijk is. MATISSE zal ook de instrumenten aanvullen die gepland zijn voor ESO’s toekomstige Extremely Large Telescope (ELT), met name METIS (de Mid-infrared ELT Imager and Spectrograph). MATISSE zal helderdere objecten waarnemen dan METIS, maar met een hogere ruimtelijke resolutie. Andreas Glindemann, projectmanager van MATISSE bij ESO, concludeert: ‘Aan de verwezenlijking van MATISSE hebben vele mensen gedurende vele jaren gewerkt en het is geweldig om te zien dat het instrument zo goed werkt. We kijken uit naar de spannende wetenschap die eraan komt!’
→ Origineel persbericht

1 maart 2018
Met behulp van de ruimtetelescopen Hubble en Spitzer zijn Britse en Amerikaanse astronomen meer te weten gekomen over de atmosfeer van de exoplaneet WASP-39b. De atmosfeer van deze hete planeet, die ongeveer net zoveel massa heeft als Saturnus, blijkt nogal wat water(damp) te bevatten: drie keer zoveel als Saturnus. WASP-39b cirkelt om een ster die 700 lichtjaar van de aarde is verwijderd. Dat zijn atmosfeer water bevat, komt niet als een verrassing, maar dat het zo veel is wél. Deze ‘hete Saturnus’ draait namelijk op acht keer zo kleine afstand om zijn ster als Mercurius om de zon en kent een ‘dagtemperatuur’ van 750 graden Celsius. Dat maakt het onwaarschijnlijk dat de planeet op zijn huidige plek is ontstaan. Vermoedelijk is hij op veel grotere afstand van zijn ster gevormd, waar veel ijsachtig materiaal beschikbaar was, en later naar binnen toe gemigreerd. (EE)
→ Hubble observes exoplanet atmosphere in more detail than ever before

26 februari 2018
In het centrum van ons Melkwegstelsel kunnen 'superaardes' ontstaan onder invloed van krachtige röntgenuitbarstingen van een zwart gat. Dat schrijven Amerikaanse onderzoekers in The Astrophysical Journal Letters op basis van modelberekeningen. Net als de meeste andere sterrenstelsels herbergt ons Melkwegstelsel een superzwaar zwart gat in de kern, met een massa van vier miljoen zonsmassa's. Röntgenwaarnemingen hebben uitgewezen dat het zwarte gat regelmatig krachtige uitbarstingen van energierijke straling vertoont. De onderzoekers hebben nu berekend wat voor effect die röntgenuitbarstingen hebben op planetenstelsels binnen 70 lichtjaar afstand van het zwarte gat. Het blijkt dat kleine, Neptunus-achtige gasplaneten onder invloed van de röntgenexplosies het grootste deel van hun dikke gasmantel kunnen verliezen. Wat overblijft is een relatief kleine kern van zwaarder materiaal, met een zeer hoge dichtheid - een zogeheten superaarde. De kans dat er op zo'n superaarde ooit leven kan zijn ontstaan, lijkt klein, gezien de grote hoeveelheden dodelijke straling die afkomstig is uit de omgeving van het zwarte gat. Bovendien zitten de sterren in het Melkwegcentrum veel dichter opeengepakt dan in de omgeving van de zon, en kunnen planeten uit hun stelsel geslingerd worden door zwaartekrachtsstoringen van passerende sterren. (GS)
→ Black Hole Blasts May Transform "Mini-Neptunes" into Rocky Worlds

16 februari 2018
Australische astronomen hebben een exoplaneet ontdekt bij de subreuzenster HD 76920. Met deze planeet is iets bijzonders aan de hand: van alle exoplaneten die tot nu toe zijn opgespoord heeft hij de meest langgerekte omloopbaan. De planeet, die de aanduiding HD 76920b heeft gekregen, is een gasreus met vier keer zoveel massa als de planeet Jupiter. De excentriciteit van zijn omloopbaan – een maat voor de ‘langgerektheid’ – bedraagt 0,86. Dat betekent dat het verste punt van zijn omloopbaan ongeveer zeven keer zo ver van de ster ligt als het meest nabije punt. De meest voor de hand liggende verklaring voor zo’n merkwaardig lange omloopbaan is dat de planeet de zwaartekrachtsinvloed ondervindt van een verre stellaire begeleider van HD 76920. Pogingen om die tweede ster op te sporen zijn echter op niets uitgelopen. Daarom denken de ontdekkers van HD 76920b dat de planeet zijn langgerekte baan te danken heeft aan interacties met andere (nog niet ontdekte) planeten. De astronomen hebben berekend hoe het de planeet, die zijn moederster nu al akelig dicht weet te naderen, verder zal vergaan. Het geleidelijk verder opzwellen van de ster en getijdeninteracties zullen ertoe leiden dat hij over ruwweg 100 miljoen wordt verzwolgen. (EE)
→ An Eccentric Planet Skims a Giant Star

15 februari 2018
In gegevens van de Amerikaanse Kepler-satelliet zijn nog eens bijna honderd nieuwe exoplaneten ontdekt. Daaronder bevindt zich een planeet die in een krappe omloopbaan om de ster HD 212657 cirkelt – de helderste ster die tot op heden met Kepler is opgespoord (Astronomical Journal, 15 februari). Kepler werd in 2009 gelanceerd om in een specifiek hemelgebied op planeten te ‘jagen’. Daarbij wordt gezocht naar sterren met regelmatige helderheidsvariaties die veroorzaakt worden door rond de ster cirkelende planeten. Door problemen met het standregelsysteem van de satelliet moest de zoektactiek echter worden bijgesteld. Sinds 2014 wisselt Kepler om de zoveel tijd van zoekveld. Deze nieuwe fase wordt K2 genoemd. De oorspronkelijke Kepler-missie en K2 hebben alles bij elkaar meer dan 5100 kandidaat-exoplaneten opgeleverd. Dat wil zeggen: sterren die ‘verdachte’ helderheidsvariaties vertonen. Deze worden echter niet in alle gevallen door voor de ster langs schuivende planeten veroorzaakt. Ook meervoudige stersystemen vertonen regelmatige helderheidswisselingen en zelfs ‘ruis’ van de satelliet kan voor een planeetovergang worden aangezien. De nieuwe planetenoogst is het resultaat van vervolgonderzoek van 275 kandidaat-exoplaneten. In 149 gevallen bleek het inderdaad om planeten te gaan, maar slechts 95 daarvan waren nog niet eerder waargenomen. (EE)
→ Kepler scientists discover almost 100 new exoplanets

8 februari 2018
Een van de drie ‘superaardes’ die rond de ster GJ 9827 cirkelen, lijkt een van de zwaarste ‘superaardes’ te zijn die we kennen. GJ 9827 is een ster in het sterrenbeeld Vissen, op 100 lichtjaar van de aarde. De drie planeten van GJ 9827, die zijn opgespoord met de Kepler-satelliet, zijn een slag groter dan de aarde. Daarmee behoren ze tot een categorie van planeten die we in ons eigen zonnestelsel niet tegenkomen: de superaardes. Om te kunnen vaststellen of de drie exoplaneten rotsachtig zijn of slechts een kleine vaste kern hebben en voor de rest uit gas bestaan, moeten hun massa’s worden bepaald. Daarvoor is het nodig om, door middel van soms jarenlang spectroscopisch onderzoek, de kleine schommelbewegingen te meten die de planeten bij hun moederster veroorzaken. In dit geval lagen die spectroscopische gegevens toevallig voor het grijpen, omdat GJ 9827 een heldere ster is die al sinds 2010 is waargenomen met de Planet Finding Spectrograph van de 6,5-meter Magellan II-telescoop van de Las Campanas-sterrenwacht in Chili. De gegevens laten zien dat de binnenste van de drie planeten, die ongeveer 64 procent groter is dan de aarde, ruwweg 8 keer zoveel massa heeft als onze planeet. Dat betekent dat hij een erg hoge dichtheid heeft en misschien wel voor de helft uit ijzer bestaat. Je zou dus ook van een ‘super-Mercurius’ kunnen spreken. De beide andere planeten zijn van vergelijkbare omvang, maar hebben een beduidend lagere dichtheid. Dat kunnen heel goed gasachtige objecten zijn. (EE)
→ Are You Rocky or Are You Gassy?

5 februari 2018
Nieuw onderzoek laat zien dat de zeven planeten die om de nabije zeer koele dwergster TRAPPIST-1 cirkelen allemaal grotendeels uit gesteenten bestaan en dat sommige mogelijk meer water hebben dan de aarde. De dichtheden van de planeten, nu veel exacter bekend dan voorheen, wijzen erop dat sommige van hen voor maximaal 5 procent uit water kunnen bestaan – ongeveer 250 keer zoveel als de oceanen van de aarde. De warmere planeten die zich het dichtst bij hun moederster bevinden, hebben waarschijnlijk een dichte atmosfeer vol stoom en de planeten die verder verwijderd zijn hebben waarschijnlijk ijzige oppervlakken. Qua grootte, dichtheid en hoeveelheid straling die hij van zijn ster ontvangt, lijkt de vierde planeet het meest op de aarde. Hij is vermoedelijk ook de meest rotsachtige van de zeven en kan vloeibaar water bezitten. De eerste planeten rond de zwakke rode ster TRAPPIST-1, op slechts 40 lichtjaar van de aarde, werden in 2016 ontdekt met de TRAPPIST-South-telescoop die op de ESO-sterrenwacht op La Silla (Chili) is gestationeerd. In het daaropvolgende jaar lieten vervolgwaarnemingen met telescopen op aarde, waaronder ESO’s Very Large Telescope, en de Spitzer-ruimtetelescoop van NASA zien dat het stelsel maar liefst zeven planeten telt, die stuk voor stuk ongeveer even groot zijn als de aarde. Van binnen naar buiten hebben ze de aanduidingen TRAPPIST-1b, -c, -d, -e, -f, -g en -h gekregen. Nu zijn nog meer waarnemingen gedaan, zowel met telescopen op de grond, waaronder de bijna complete SPECULOOS-faciliteit van de ESO-sterrenwacht op Paranal, als met de NASA-ruimtetelescopen Spitzer en Kepler. Een team van wetenschappers onder leiding van Simon Grimm van de universiteit van Bern in Zwitserland heeft alle beschikbare gegevens met behulp van zeer complexe computermodellen geanalyseerd en op die manier de dichtheden van de afzonderlijke planeten veel nauwkeuriger kunnen bepalen dan voorheen. Simon Grimm legt uit hoe zijn team te werk is gegaan: ‘De planeten van TRAPPIST-1-planeten bevinden zich zo dicht bij elkaar dat ze elkaar gravitationeel beïnvloeden, waardoor de tijdstippen waarop ze voor hun ster langs trekken een beetje verschuiven. Deze verschuivingen zijn afhankelijk van de massa’s, afstanden en andere baanparameters van de planeten. Met een computermodel simuleren we de planeetbanen net zo lang totdat de berekende tijdstippen van de planeetovergangen in overeenstemming zijn met de waargenomen waarden. Daaruit kunnen we dan afleiden welke massa’s bij de planeten horen.’ Teamlid Eric Agol legt de betekenis ervan uit: ‘Het was al geruime tijd een van de doelen van het exoplanetenonderzoek om de samenstelling van planeten te meten die qua grootte en temperatuur op de aarde lijken. Dankzij de ontdekking van TRAPPIST-1 en de mogelijkheden van de ESO-faciliteiten in Chili en NASA’s ruimtetelescoop Spitzer is dit nu ook echt gelukt – we hebben een eerste glimp van de samenstelling van exoplaneten ter grootte van de aarde!’ De combinatie van de metingen van de dichtheden en modellen van de samenstellingen van de planeten, wijst er sterk op dat de zeven planeten van TRAPPIST-1 geen kale rotsachtige werelden zijn. Ze lijken aanzienlijke hoeveelheden vluchtig materiaal – waarschijnlijk water – te bevatten, in sommige gevallen tot wel 5 procent van de planeetmassa. Dat is een enorme hoeveelheid: de massa van onze aarde bestaat voor slechts ongeveer 0,02 procent uit water! ‘Hoewel dichtheden belangrijke aanwijzingen zijn voor de samenstellingen van de planeten, zegt dat niets over hun leefbaarheid’, voegt medeauteur Brice-Olivier Demory van de Universiteit van Bern daaraan toe. ‘Maar ons onderzoek heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de beantwoording van de vraag of op deze planeten leven mogelijk kan zijn.’ TRAPPIST-1b en -c, de binnenste planeten, hebben waarschijnlijk een rotsachtige kern en zijn gehuld in een atmosfeer die veel dichter is dan die van de aarde. TRAPPIST-1d is, met ongeveer 30 procent van de aardmassa, de lichtste van de planeten. Wetenschappers zijn er niet zeker van of deze een omvangrijke atmosfeer, een oceaan of een ijsmantel heeft. Verrassend was de ontdekking dat TRAPPIST-1e de enige planeet in het stelsel is die een iets hogere dichtheid heeft dan de aarde. Dat wijst erop dat hij een dichtere ijzerkern zou kunnen hebben en niet per se van een omvangrijke atmosfeer, oceaan of ijslaag is voorzien. Het is vreemd dat de samenstelling van TRAPPIST-1e zoveel rotsachtiger lijkt te zijn dan die van de overige planeten. Qua grootte, dichtheid en hoeveelheid straling die hij van zijn ster ontvangt, is dit de planeet die het meest op de aarde lijkt. TRAPPIST-1f, -g en -h zijn zo ver van hun moederster verwijderd dat het eventuele water op hun oppervlakken tot ijs bevroren kan zijn. Als ze dunne atmosferen hebben, is het niet waarschijnlijk dat deze zware moleculen bevatten zoals de koolstofdioxide die we in de aardatmosfeer aantreffen. ‘Het is interessant dat de planeten met de hoogste dichtheid niet degene zijn die zich het dichtst bij de ster bevinden, en dat de koudere planeten geen dikke atmosferen kunnen hebben,’ merkt medeauteur Caroline Dorn van de Universiteit van Zürich op. [Tot zover de tekst van het oorspronkelijke ESO-persbericht] Metingen met de Hubble Space Telescope, vandaag gepubliceerd in Nature Astronomy, hebben inderdaad duidelijk gemaakt dat de planeten d, e en f geen dichte, door waterstofmoleculen gedomineerde atmosferen kunnen hebben. Dat was eigenlijk ook niet te verwachten, gezien de geringe massa van de TRAPPIST-planeten. Toekomstige waarnemingen, o.a. met de James Webb Space Telescope en de Europese Extremely Large Telescope, moeten duidelijk maken of de planeten in het stelsel wel een 'secundaire' atmosfeer hebben, ontstaan door uitgassing van magma. Zeker in het geval van TRAPPIST-1e, maar misschien ook voor planeten d en f, zou de aanwezigheid van zo'n dampkring het bestaan van oppervlaktewater mogelijk maken. (GS)
→ Volledig ESO-persbericht

2 februari 2018
Astronomen van de universiteit van Oklahoma hebben voor het eerst een populatie van planeten ontdekt ver buiten ons Melkwegstelsel. Dat is gebeurd met behulp van ‘microlensing’, een verschijnsel waarbij het zwaartekrachtsveld van kleine afzonderlijke objecten het licht van een ver achtergrondobject versterken (The Astrophysical Journal Letters, 2 februari). In dit geval is dat verre achtergrondobject een quasar op ruim 7 miljard lichtjaar van de aarde. Onderweg naar de aarde passeert het licht van deze quasar een 3,8 miljard lichtjaar ver voorgrondstelsel. Hierdoor zien we, ten gevolge van het ‘normale’ zwaartekrachtlenseffect, meerdere afbeeldingen van die quasar. Ook de afzonderlijke objecten waaruit het ‘lensstelsel’ bestaat leveren subtiele bijdragen aan de quasarbeelden zoals we die vanaf de aarde waarnemen. Dat maakt het onder meer mogelijk om meer te weten te komen over de massaverdeling in het lensstelsel. Bij het nieuwe onderzoek zijn de astronomen nog een stapje verder gegaan. Ze hebben gekeken naar röntgenstraling die uit de naaste omgeving van het superzware zwarte gat in de quasar afkomstig is. Berekeningen laten zien dat met name de straling uit dat deel van de quasar zeer gevoelig is voor de microlenswerking van objecten van planetaire massa’s in het voorgrondstelsel. Door het licht van de ‘gelenste’ quasar aan modelberekeningen te onderwerpen, hebben de astronomen vastgesteld dat het 3,8 miljard verre lensstelsel grote aantallen objecten bevat met massa’s die variëren van de massa van de maan tot de massa van de planeet Jupiter. Voor alle duidelijkheid: het gaat daarbij niet om objecten die om sterren cirkelen, maar om vrij rondzwervende hemellichamen. Het sterrenstelsel dat als lens fungeert, is dermate ver van ons verwijderd dat we die planeten nooit rechtstreeks kunnen waarnemen. Uit de microlenssignatuur van het quasarlicht kunnen de onderzoekers echter afleiden dat ze zeer talrijk moeten zijn: voor elke ster zijn er 2000 objecten van planetaire massa. (EE)
→ OU Astrophysicists Discover Extragalactic Planets for First Time

24 januari 2018
Wetenschappers van twee Amerikaanse universiteiten hebben een eenvoudige aanpak gevonden voor het opsporen van leven op planeten buiten ons zonnestelsel. Daarbij wordt ook naar andere in dit opzicht ’veelbelovende’ gassen gekeken dan zuurstof (Science Advances, 24 januari). Met de James Webb-ruimtetelescoop (lancering in 2019) en de reuzentelescopen die volgend decennium beschikbaar komen krijgen astronomen de beschikking over instrumenten waarmee de atmosferen van exoplaneten geanalyseerd kunnen worden. De hoop bestaat dat op die manier de eerste sporen van buitenaards leven ontdekt kunnen worden in de vorm van bepaalde gassen. Doorgaans wordt daarbij vooral gedacht aan zuurstof dat zich zonder bemoeienis van levende organismen vrijwel niet in grote hoeveelheden laat produceren. De vraag is echter of eventuele buitenaardse organismen wel genoeg zuurstof produceren: ook op aarde gebeurde dat miljarden jaren lang maar mondjesmaat. Daarom doen de wetenschappers de suggestie om ook naar andere gassen te kijken. Vooral interessant zouden atmosferen zijn waarin wel veel methaan en koolstofdioxide te vinden is, maar weinig koolstofmonoxide. Dat zou een teken zijn dat de beide eerste gassen niet van vulkanische oorsprong zijn – in dat geval zou er namelijk ook veel koolstofmonoxide moeten vrijkomen. (EE)
→ A new ‘atmospheric disequilibrium’ could help detect life on other planets

23 januari 2018
Sommige van de zeven planeten rond de rode dwergster TRAPPIST-1 zijn mogelijk toch 'bewoonbaar', aldus onderzoekers van het Planetary Science Institute in Tucson, Arizona. Dat wil zeggen dat er vloeibaar water aan hun oppervlak zou kunnen voorkomen. Het gaat om de planeten TRAPPIST-1d en f. Op basis van wat er bekend is over afmetingen en massa's van de planeten, hebben de astronomen modellen opgesteld voor de inwendige opbouw, aannemende dat ze uit ijs, rots en metalen bestaan. Hoewel de planeten op zeer kleine afstand rond hun moederster draaien, zijn de oppervlaktetemperaturen toch niet extreem hoog, doordat TRAPPIST-1 een relatief oude dwergster is. De binnenste planeet heeft waarschijnlijk een temperatuur van ca. 130 graden; de buitenste van -100 graden. Dankzij onderlinge zwaartekrachtstoringen zijn de banen van de planeten enigszins excentrisch, waardoor er ook opwarming van het inwendige plaatsvindt als gevolg van getijdenwerking van de ster. In een artikel in Astronomy & Astrophysics rekenen de onderzoekers voor dat TRAPPIST-1b en c waarschijnlijk een deels gesmolten metaalkern (en dus mogelijk een magnetisch veld) hebben. Als gevolg van getijdenwerking vertoont planeet c mogelijk vulkanisme, vergelijkbaar met het vulkanisme van de Jupitermaan Io. Planeet d wordt wellicht bedekt door een wereldwijde oceaan van vloeibaar water, en zowel d als e hebben een oppervlaktetemperatuur die eventueel geschikt is voor het bestaan van leven. (GS)
→ TRAPPIST-1 System Planets Potentially Habitable

23 januari 2018
Astrofysicus Kevin Schlaufman van de Johns Hopkins University heeft een nieuwe scheidslijn gedefinieerd tussen planeten en bruine dwergen. Volgens een publicatie van Schlaufman in The Astrophysical Journal zijn planeten maximaal tien maal zo zwaar als de reuzenplaneet Jupiter in ons eigen zonnestelsel. Eerder werd de grens tussen planeten en bruine dwergen meestal gelegd bij ca. 14 Jupitermassa's. Reuzenplaneten en bruine dwergen bestaan beide voornamelijk uit waterstof en helium. Boven ca. 14 Jupitermassa's zijn druk en temperatuur in het inwendige zo hoog dat er spontaan kernfusie van deuterium (zwaar waterstof) optreedt (pas boven de 70 Jupitermassa's is er sprake van 'gewone' waterstoffusie, en dus van echte sterren). Doorgaans wordt dit criterium gehanteerd om onderscheid te maken tussen planeten en bruine dwergen, die vaak ook een baan beschrijven rond een gewone ster. Schlaufman kijkt echter naar de ontstaanswijze. Objecten die lichter zijn dan 10 Jupitermassa's komen vooral voor rond sterren met een relatief hoog gehalte aan zware elementen zoals ijzer. Vermoedelijk ontstaan ze dan ook rond een kern van zware elementen, in een geleidelijk accretieproces. 'Planetaire begeleiders' van meer dan 10 Jupitermassa's lijken geen voorkeur te vertonen voor metaalrijke sterren; vermoedelijk ontstaan die op dezelfde wijze als sterren, door de snelle zwaartekrachtcollaps van een gaswolk. Of de nieuwe 'definitie' overgenomen zal gaan worden door andere astrofysici moet nog maar blijken - het ligt er maar aan of je meer belang hecht aan de ontstaanswijze of aan de eigenschappen van het eindresultaat. (GS)
→ Johns Hopkins Scientist Proposes New Definition of a Planet

22 januari 2018
Exoplaneet CoRoT-2b, die een kleine omloopbaan beschrijft rond een ster op 930 lichtjaar afstand van de aarde, vertoont een afwijkend windpatroon. CoRoT-2b is een zogenaamde 'hete Jupiter' - een gasvormige reuzenplaneet die zó dicht rond zijn moederster draait dat hij sterk wordt verhit. De omlooptijd van de planeet bedraagt slechts een paar dagen. Als gevolg van getijdenkrachten keert een hete Jupiter altijd één kant naar zijn moederster toe - hij heeft een zogeheten 'gebonden rotatie'. Aan die zijde is de temperatuur natuurlijk het hoogst. Als gevolg van krachtige oostwaarts gerichte winden bevindt de 'hot spot' van een hete Jupiter zich echter altijd ten oosten van het punt dat zich 'recht onder' de ster bevindt. Metingen met de Amerikaanse Spitzer Space Telescope wijzen nu uit dat de hot spot van CoRoT-2b (ongeveer tien jaar geleden ontdekt door een Franse kunstmaan) zich ten westen van dat punt bevindt, alsof de overheersende windrichting westwaarts zou zijn. Dat is alleen te verklaren wanneer de planeet veel trager rond zijn as draait, en dus geen gebonden rotatie vertoont. Andere mogelijke verklaringen, geopperd in een artikel dat vandaag gepubliceerd wordt door Nature Astronomy: mogelijk is er sprake van een bijzondere wisselwerking met het magneetveld van de ster, of wellicht wordt het oostelijk halfrond van de planeet bedekt door donkere wolken, waardoor de infraroodmetingen van Spitzer worden verstoord. (GS)
→ A 'Hot Jupiter' with Unusual Winds

11 januari 2018
Deze week wordt in Washington D.C. de 231ste bijeenkomst van de American Astronomical Society (AAS) gehouden. Zoals elk jaar op de winterbijeenkomst (dit jaar bezocht door ruim 3000 astronomen) is er ook dit keer een enorme verscheidenheid aan nieuwe resultaten gepresenteerd. Sommige opmerkelijke resultaten worden in afzonderlijke nieuwsberichtjes op allesoversterrenkunde.nl besproken; hieronder volgt een beknopt overzicht (met links naar de oorspronkelijke persberichten) van nieuwe ontdekkingen die niet allemaal uitgebreid aan bod kunnen komen. (GS) Structuur in gas- en stofschijf kan ook ontstaan zónder planeten. De afgelopen jaren zijn in de platte, ronddraaiende gas- en stofschijven rond pasgeboren sterren vaak lege zones ontdekt, waarvan algemeen wordt aangenomen dat ze ontstaan door de zwaartekrachtwerking van jonge planeten. Computersimulaties van astronomen van NASA's Goddard Space Flight Center laten nu zien dat zulke structuren ook kunnen ontstaan zónder planeten, wanneer stofdeeltjes beschenen worden door ultraviolette straling van de jonge ster. Persbericht Burgerwetenschappers ontdekken stelsel met vijf planeten. Via het Exoplanet Explorer-project zijn vijf planeten ontdekt bij de ster K2-138. Exoplanet Explorer is een online tool waarmee citizen scientists ('burgerwetenschappers') mee helpen zoeken in waarnemingsgegevens van NASA's ruimtetelescoop Kepler. De vijf planeten bewegen bovendien in banen die een onderlinge resonantie vertonen, waarbij elke planeet vrijwel exact anderhalf maal zo lang over een rondje doet dan de buurplaneet die op kleinere afstand van de moederster staat. Persbericht
→ 231ste bijeenkomst van de American Astronomical Society

10 januari 2018
In de vroege ochtend van vrijdag 12 januari wordt de kleine Franse satelliet PicSAT in een baan om de aarde gebracht: PicSAT. Deze zogeheten nanosatelliet, die met een bescheiden 5-centimeter telescoop is uitgerust, zal maar naar één ster kijken: Bèta Pictoris. Bèta Pictoris is een jonge, heldere ster op een afstand van 63 lichtjaar. Hij is omgeven door een dichte schijf van gas, stof en puin waaruit planeten kunnen ontstaan. Er heeft zich al minstens één volgroeide reuzenplaneet gevormd, die op een afstand van 1,5 miljard kilometer om de ster draait. Vanaf de aarde gezien zou deze exoplaneet, Bèta Pictoris b, tussen nu en komende zomer wel eens voor zijn ster langs kunnen schuiven. Door deze planeetovergang, die zich om de 18 jaar herhaalt, waar te nemen, hopen astronomen de exacte grootte van de planeet en de omvang en samenstelling van zijn atmosfeer te kunnen bepalen. Naar verwachting zal de planeetovergang – als die al waarneembaar is – slechts enkele uren duren. Omdat het precieze moment van overgang niet bekend is, moet de ster dus voortdurend in de gaten worden gehouden. Dat kan alleen vanuit de ruimte, waar de waarnemingen niet door daglicht of bewolking worden gehinderd. PicSAT, ongeveer zo groot als een melkpak en slechts 3,5 kilo zwaar, zal samen met een stuk of dertig andere kleine satellieten worden gelanceerd met een Indiase draagraket. Zijn onderzoeksmissie zal een jaar gaan duren. Zodra het begin van een planeetovergang te zien is, zal ook de 3,6-meter telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht op de ster worden gericht. (EE)
→ A French Nano Satellite to Unveil the Mysteries of Beta Pictoris (pdf

9 januari 2018
In ons eigen zonnestelsel hebben de planeten nogal uiteenlopende afmetingen, en zijn ook hun afstanden tot de zon niet gelijkmatig verdeeld. Dat blijkt bij exoplaneten (planeten bij andere sterren) vaak heel anders te zijn. Waarnemingen van de ruimtetelescoop Kepler en van de Keck-telescoop op Hawaii laten zien dat planeten bij andere sterren vaak van vergelijkbare grootte zijn en dat hun banen meestal ook heel regelmatig zijn verdeeld. Deze conclusies zijn gebaseerd op een analyse van waarnemingen aan de planetenstelsels van 355 sterren, die samen 909 planeten bevatten. Als een planeet relatief klein is, zijn de naburige planeten ook klein; is een planeet verhoudingsgewijs groot, dan zijn de andere planeten in hetzelfde stelsel óók groot. Bovendien zijn de banen van de verschillende planeten in één stelsel meestal ook heel regelmatig gespatieerd. De nieuwe resultaten zijn gepubliceerd in The Astronomical Journal. Een goede verklaring is nog niet gevonden. Mogelijk is ons eigen zonnestelsel een uitzondering, ontstaan door de verstorende zwaartekrachtsinvloed van de reuzenplaneten Jupiter en Saturnus. Toekomstige waarnemingen moeten uitwijzen of de onderzochte planetenstelsels wel of geen Jupiter-achtige reuzenplaneten op grote afstand van de ster bevatten. (GS)
→ Planets around Other Stars are like Peas in a Pod

9 januari 2018
In drie artikelen in het vakblad Astronomy & Astrophysics zijn de eerste resultaten gepubliceerd van het PEPSI-instrument op de Large Binocular Telescope op Mount Graham in Arizona. PEPSI staat voor Potsdam Echelle Polarimetric and Spectroscopic Instrument; het is een zeer gevoelige spectrograaf die het licht van een ster 'uiteenrafelt' in de verschillende golflengten en op die manier informatie oplevert over o.a. de samenstelling van de lichtbron. Met PEPSI is een nieuwe 'atlas' geproduceerd van het spectrum van onze eigen zon. Door dat spectrum 300 maal per dag op te meten, was het ook mogelijk om de periodieke trilling van het oppervlak van de zon (met een periode van 5 minuten) vast te leggen. Ook van 48 'benchmark'-sterren is een gedetailleerd spectrum opgemeten en gepubliceerd. Deze sterren worden door astronomen gebruikt als 'toetssteen' om metingen aan andere sterren mee te vergelijken. Het derde artikel beschrijft het spectrum van de ster Kepler-444, waarbij vijf aarde-achtige planeten zijn ontdekt. De metingen bevestigen dat de ster 10,5 miljard jaar oud is, en relatief weinig zware elementen bevat. De Large Binocular Telescope (LBT) is een van de grootste telescopen ter wereld, met twee spiegels van 8,4 meter in middellijn, die samenwerken als één virtuele reuzentelescoop. (GS)
→ First PEPSI data release

3 januari 2018
De mysterieuze helderheidsvariaties van de ster KIC 8462852 worden waarschijnlijk veroorzaakt door stof rond de ster. Tot die conclusie komt een team van meer dan 200 onderzoekers op basis van waarnemingen die zijn gedaan met telescopen van het Las Cumbres-netwerk. De resultaten van deze waarnemingen zijn vandaag gepubliceerd in The Astrophysical Journal Letters. KIC 8462852, ook wel ‘Tabby’s ster’ genoemd, is in bijna alle opzichten een normale ster die anderhalf keer zo groot is als de zon en 1000 graden heter. De ster, die ongeveer 1000 lichtjaar van ons verwijderd is, valt op door zijn onregelmatige, asymmetrische helderheidsvariaties, die met de ruimtetelescoop Kepler werden ontdekt. Deze helderheidsvariaties wijzen erop dat er af en toe materiaal voor de ster langs beweegt, maar dat kan geen om de ster cirkelende planeet zijn. Dat bracht sommige astronomen op het idee dat er wel eens sprake zou kunnen zijn van een kolossale kunstmatige structuur, die door een buitenaardse beschaving zou zijn geconstrueerd. De resultaten van waarnemingen met de ruimtetelescopen Swift en Spitzer die in oktober 2017 in The Astrophysical Journal zijn gepubliceerd, lieten al zien dat de mate waarin het licht van de ster verzwakt op ultraviolette en infrarode golflengten verschilt van de helderheidsdips in zichtbaar licht. Dat wijst erop dat de verzwakking wordt veroorzaakt door microscopisch kleine stofdeeltjes. Zulke deeltjes verstrooien licht van verschillende golflengten op een verschillende wijze. Met geld dat met een crowdfundingcampagne is verzameld is de ster ook uitgebreid waargenomen met een wereldwijd netwerk van ‘normale’ telescopen. Ook die waarnemingen hebben nu laten zien dat KIC 8462852 op de ene golflengte meer verzwakt dan op de andere. Dat bevestigt nog eens dat de helderheidsdips niet worden veroorzaakt door een massief object, zoals een megastructuur of een planeet. Wat dan wel de exacte oorzaak van het merkwaardige helderheidsgedrag van de ster is, blijft onduidelijk. De meest voor de hand liggende verklaring is dat de ster omgeven is door een zwerm van uiteenvallende kometen of een gordel van planetair puin. Sommige astronomen menen echter dat het simpelweg de ster zelf is die af en toe zwakker wordt. (EE)
→ Alien Megastructure Not the Cause of Dimming of the ‘Most Mysterious Star in the Universe’

19 december 2017
Het is in theorie mogelijk dat er leefbare planeten bestaan rond pulsars. Zulke planeten moeten een enorm dikke atmosfeer hebben die de dodelijke röntgenstralen en de hoge-energiedeeltjes van een pulsar omzet in warmte. Dat stellen de in Nederland en Engeland werkzame sterrenkundigen Alessandro Patruno en Mihkel Kama. Ze onderbouwen hun theorie in een wetenschappelijk artikel dat vandaag verschijnt in het vakblad Astronomy & Astrophysics. Pulsars staan bekend om hun extreme condities. Het zijn neutronensterren van slechts 10 tot 30 kilometer in doorsnee. Ze hebben enorm sterke magneetvelden, ze trekken materie aan en ze braken op gezette tijden grote hoeveelheden röntgenstraling en andere energetische deeltjes uit. Toch denken Alessandro Patruno (Universiteit Leiden en ASTRON) en Mihkel Kama (Universiteit Leiden en Cambridge University, Groot-Brittannië) dat er in de buurt van deze sterren leven mogelijk kan zijn. Het is voor het eerst dat sterrenkundigen rekenen aan zogeheten leefbare zones rond neutronensterren. Uit de berekeningen blijkt dat de leefbare zone rond een neutronenster zo groot kan zijn als de afstand van onze aarde tot de zon. Voorwaarde is wel dat de planeet een zogeheten superaarde moet zijn met een massa tussen de een en tien keer die van de aarde. Een kleinere planeet verliest namelijk onherroepelijk binnen een paar duizend jaar zijn atmosfeer. Bovendien moet de atmosfeer een miljoen keer zo dik zijn als die van de aarde. De omstandigheden zullen dan ook meer op de diepzee lijken, dan op ons eigen aardoppervlak. De sterrenkundigen bestudeerden de pulsar PSR B1257+12 op ongeveer 2300 lichtjaar van ons vandaan in het sterrenbeeld Maagd. Ze gebruikten hiervoor de Chandra-ruimtetelescoop die speciaal gemaakt is om röntgenstralen op te vangen. Om de pulsar draaien drie planeten. Twee van die planeten zijn superaardes met een massa van vier tot vijf keer die van de aarde, de derde heeft ongeveer tweemaal zoveel massa als de maan. De planeten draaien dicht genoeg rond de pulsar om op te warmen. Patruno: "Volgens onze berekeningen is de temperatuur zo dat er vloeibaar water aan het oppervlak kan zijn. We weten alleen nog niet of de twee superaardes de benodigde dikke atmosfeer hebben." In de toekomst willen de sterrenkundigen meer waarnemingen doen aan de al door hen bestudeerde pulsar en aan andere pulsars. De ALMA-telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht zou bijvoorbeeld stofschijven rond neutronensterren kunnen aantonen. Zo'n schijf is een voorbode van een planeet. Waarschijnlijk bevat onze Melkweg ongeveer 1 miljard neutronensterren waarvan ongeveer 200.000 pulsars. Er zijn tot nu toe drieduizend pulsars bestudeerd en slechts vijf pulsarplaneten gevonden. PSR B1257+12 is een veelbestudeerde pulsar. In 1992 werden daar de eerste exoplaneten ooit ontdekt.
→ Origineel persbericht

18 december 2017
Exoplaneet GJ436b - een Neptunusachtige gasplaneet bij een rode dwergster op 33 lichtjaar afstand - beweegt niet alleen in een zeer langgerekte baan (dat was direct na de ontdekking al bekend), maar bovendien in een baan die hem over de polen van de ster voert. Dat blijkt uit metingen van astronomen aan de Universiteit van Genève, die vandaag zijn gepubliceerd in Nature. GJ436b nadert zijn moederster tot op zó'n kleine afstand (slechts een paar miljoen kilometer) dat hij onder invloed van de straling van de ster langzaam maar zeker verdampt. Nauwkeurige metingen aan de ster zelf hebben nu uitgewezen dat de draaiingsas van de ster min of meer samenvalt met het baanvlak van de planeet. Anders gezegd: de planeet beweegt in een polaire baan - heel anders dan de planeten in ons eigen zonnestelsel, waarvan het baanvlak ongeveer samenvalt met de evenaar van de zon. De nieuwe resultaten doen vermoeden dat GJ436b in zijn merkwaardige baan terecht is gekomen onder invloed van zwaartekrachtstoringen van een andere, zware planeet die zich op grotere afstand van de ster zou moeten bevinden. Computersimulaties wijzen uit dat zulke storingen kunnen leiden tot excentrische, sterk gehelde banen. In dat geval is de planeet misschien pas relatief kort geleden in zijn huidige baan terecht gekomen, en is het verdampingsproces betrekkelijk recent. (GS)
→ Orbital Mayhem Around a Red Dwarf

15 december 2017
De Hyaden, een relatief jonge sterrenhoop in het sterrenbeeld Stier, blijkt een goede plek te zijn om naar planeten te zoeken. In februari 2016 ontdekte een team van professionele en amateur-astronomen voor het eerst een planeet bij een van de sterren van de Hyaden. Enkele weken geleden volgde een tweede ontdekking en nu zijn bij een derde ster zelfs drie planeten opgespoord.Het gaat in dit geval om een planeet van aardse proporties met een omlooptijd van slechts acht dagen, een ‘mini-Neptunus’ die in 17 dagen om de ster cirkelt en een superaarde met een periode van 26 dagen. Omdat de geschatte leeftijd van de Hyaden slechts 800 miljoen jaar bedraagt, behoort de kleinste van de drie planeten tot de jongste aarde-achtige planeten die tot nu toe zijn ontdekt. Al deze exoplaneten zijn opgespoord met de Kepler-satelliet, die nauwkeurige metingen doet van de helderheden van sterren. Wanneer er een of meer planeten om een ster cirkelen, die vanaf de aarde gezien regelmatig voor de ster langs trekken, dan resulteert dit in karakteristieke ‘dipjes’ in de helderheid van de ster. (EE)
→ More Planets in the Hyades Cluster

14 december 2017
Astronomen hebben een achtste planeet ontdekt bij de zonachtige ster Kepler-90, die ruim 2500 lichtjaar van ons is verwijderd. Daarmee staat het planetenstelsel van deze ster getalsmatig op gelijke voet met ons zonnestelsel. De nieuwe exoplaneet, Kepler-90i, is een ziedend hete, rotsachtige planeet die eens in de ruim 14 dagen een rondje om zijn ster maakt. Het bestaan ervan is ontdekt met behulp van ‘machinaal leren’, een vorm van kunstmatige intelligentie. Bij de zoekactie is gebruik gemaakt van ‘oude’ gegevens van de Kepler-satelliet. Deze laatste spoort nieuwe exoplaneten op door nauwkeurige metingen te doen van de helderheden van sterren. Wanneer het licht van een ster kleine, regelmatige ‘dipjes’ vertoont, kan dat een teken zijn dat er regelmatig een planeet voorlangs trekt. Uit de dipjes die Kepler-90 vertoont was in 2014 en 2016 al afgeleid dat er minstens zeven planeten om de ster draaien. Door een speciaal ‘getrainde’ computer nog eens goed te laten kijken naar de lichtkrommen van deze en 669 andere sterren waarbij eerder planeten waren ontdekt, is nu dus nog een achtste planeet bij Kepler-90 opgespoord. Kepler-90 is overigens niet de enige ster waarbij op die manier een nog onbekende planeet is ontdekt. Er kwam ook een planeet boven water bij Kepler-80, wat het totaal voor dit planetenstelsel op zeven brengt. Naar verwachting zal het hier niet bij blijven. Het Kepler-archief bevat de helderheidsgegevens van meer dan 150.000 sterren, en die zullen allemaal nog eens machinaal worden uitgevlooid. (EE)
→ Artificial Intelligence, NASA Data Used to Discover Eighth Planet Circling Distant Star

13 december 2017
Hoe lang zou een hypothetische Mars-achtige planeet zijn atmosfeer kunnen vasthouden als hij om een rode dwergster cirkelt? Die vraag hebben NASA-wetenschappers proberen te beantwoorden aan de hand van gegevens die met de Mars-sonde MAVEN zijn verzameld. Zij hebben hun bevindingen gepresenteerd op de najaarsbijeenkomst van de American Geophysical Union, die deze week in New Orleans wordt gehouden. MAVEN heeft de afgelopen drie jaar gemeten hoe de Marsatmosfeer reageert op kleine en grote uitbarstingen van de zon. De inzichten die daarbij zijn verkregen, zijn nu toegepast op een kleine rotsachtige planeet die, net als Mars, aan de rand van de ‘leefbare zone’ om zijn ster – in dit geval een koele rode dwergster – cirkelt. Rode dwergen zijn de meest talrijke sterren in onze Melkweg. Omdat een rode dwerg veel minder licht produceert dan onze zon, bevindt de leefbare zone – het gebied rond de ster waar gematigde temperaturen heersen – zich ook veel dichter bij de ster. Dit heeft tot gevolg dat de hypothetische planeet 5 tot 10 keer zoveel ultraviolette straling zou ontvangen als de echte planeet Mars. Uit de nieuwe berekeningen blijkt dat de atmosfeer van zo’n planeet 5 tot 20 keer zo snel wordt afgebroken als bij Mars is gebeurd. Mocht het om een zeer actieve rode dwergster gaan, die frequent grote uitbarstingen vertoont, dan is het zelfs duizend keer zo snel gedaan met de atmosfeer, en de leefbaarheid, van de planeet. (EE)
→ Mars Mission Sheds Light on Habitability of Distant Planets

5 december 2017
Rond de dwergster K2-18, op 111 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Leeuw, cirkelen twee zogeheten 'superaardes' - grote, zware broertjes van onze eigen thuisplaneet. Dat blijkt uit een nieuwe analyse van metingen die zijn verricht met de Europese HARPS-spectrograaf op de La Silla-sterrenwacht in Chili. In 2015 ontdekte de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler een planeet die zich hoogstwaarschijnlijk in de zogeheten bewoonbare zone van de dwergster bevindt - het gebied waar de temperatuur goed is voor het bestaan van vloeibaar water aan het oppervlak. Deze planeet, K2-18b geheten, heeft een omlooptijd van 33 dagen. Met de Europese HARPS-spectrograaf op de La Silla-sterrenwacht in Chili is nu de massa van deze planeet bepaald. Die kan afgeleid worden uit minieme periodieke schommelingen in de beweging van de ster (naar ons toe en van ons af), veroorzaakt door de zwaartekracht van de planeet. Uit de HARPS-metingen blijkt dat K2-18b een zogeheten superaarde is. Er valt echter niet met zekerheid vast te stellen of het een rotsachtige planeet met een dunne dampkring is of een 'waterplaneet' met een dikke ijslaag. Bij de analyse van de HARPS-metingen ontdekten Canadese astronomen nog een tweede signaal, afkomstig van een ongeveer even zware planeet in een kleinere baan, met een omlooptijd van slechts 9 dagen. De nieuwe resultaten worden gepubliceerd in Astronomy & Astrophysics. (GS)
→ Two Super-Earths Around Star K2-18

29 november 2017
De kolossale, hete exoplaneet WASP-18b is gehuld in een verstikkende stratosfeer vol met koolstofmonoxide, ook wel ’kolendamp’ genoemd. Dat blijkt uit een nieuwe analyse van waarnemingen die met de ruimtetelescopen Hubble en Spitzer zijn gedaan (Astrophysical Journal Letters, 1 december 2017). WASP-18b heeft ongeveer tien keer zoveel massa als Jupiter, de grootste planeet van ons zonnestelsel. Hij draait op zeer geringe afstand om een ster die 325 lichtjaar van ons verwijderd is. Exoplaneten van dit type worden ‘hete jupiters’ genoemd.In de atmosfeer van een planeet kan zich een stratosferische laag vormen als daarin moleculen aanwezig zijn die ultraviolette straling en zichtbaar licht van de moederster absorberen en de opgenomen energie in de vorm van warmte c.q. infraroodstraling teruggeven. Op aarde zijn het ozonmoleculen die deze functie vervullen, bij een hete jupiter gaat het waarschijnlijk om moleculen van titaniumdioxide. De gegevens van Hubble en Spitzer laten zien dat WASP-18b een bijzonder infraroodspectrum vertoont, zoals dat nog bij geen enkele andere exoplaneet was waargenomen. Om te kunnen achterhalen welke moleculen verantwoordelijk kunnen zijn voor dat spectrum, hebben astronomen gebruik gemaakt van computermodellen. Die modellen geven aan dat het spectrum van de planeet alleen reproduceerbaar zijn als zich veel koolstofmonoxide en heel weinig water in zijn atmosfeer bevindt. In de stratosfeer zou de koolstofmonoxide heet zijn, in de lager gelegen troposfeer koeler. Om de grote hoeveelheid koolstofmonoxide te kunnen verklaren, moet WASP-18b driehonderd keer zoveel elementen zwaarder dan helium bevatten dan andere hete jupiters. (EE)
→ Exoplanet Has Smothering Stratosphere Without Water

29 november 2017
Nieuwe computersimulaties wijzen erop dat de zoektocht naar (zuurstof-producerend) leven op planeten buiten ons zonnestelsels wel eens moeilijker zou kunnen zijn dan tot nu toe werd aangenomen. Ongewone luchtstromingen zouden biomarkers – moleculen die door bacteriën of planten zijn geproduceerd – uit het zicht kunnen blazen (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 29 november). Atmosfeeronderzoek is momenteel het enige middel waarmee wetenschappers naar mogelijke tekenen van leven op exoplaneten kunnen zoeken. Een van de chemische verbindingen waarnaar gezocht kan worden is ozon – een vorm van zuurstof. De meest voor de hand liggende doelwitten zouden de planeten zijn die bij enkele nabije rode dwergsterren, waaronder Proxima Centauri en TRAPPIST-1, zijn opgespoord. Dit zijn echter allemaal planeten met omlooptijden van minder dan 25 dagen die permanent met dezelfde kant naar hun ster zijn gericht. Modelberekeningen van de (eventuele) atmosferen van zulke planeten wijzen er nu op dat de belangrijkste luchtstromen van de polen af gericht zijn. Hierdoor verzamelt het daarin aanwezige ozon zich rond de evenaar. Dat bemoeilijkt niet alleen de detectie van deze ‘biomarker’, maar betekent ook dat grote delen van het oppervlak niet worden beschermd tegen schadelijke ultraviolette straling. (EE)
→ Traces of life on nearest exoplanets may be hidden in equatorial trap

27 november 2017
Gasvormige reuzenplaneten kunnen enorm opzwellen onder invloed van de hitte van hun moederster. Die voorzichtige conclusie trekken astronomen van de Universiteit van Hawaii in een artikel in The Astronomical Journal. In de afgelopen jaren zijn veel gasreuzen ontdekt die in een zeer kleine baan rond hun moederster bewegen. In sommige gevallen lijken deze 'hete Jupiters' enorm te zijn opgezwollen. De oorzaak daarvan is onbekend, maar één van de theorieën is dat het opzwellen het resultaat is van energietoevoer in de dampkring van de planeet. Die energie zou dan op de een of andere manier getransporteerd moeten worden naar het inwendige van de gasreus. In metingen van de ruimtetelescoop Kepler zijn nu twee hete Jupiters ontdekt die een baan beschrijven rond een rode reus. Rode reuzen zijn zonachtige sterren die aan het einde van hun leven zijn gekomen, waarbij hun afmetingen en energieproductie enorm is toegenomen. De twee planeten lijken verrassend veel op elkaar: in beide gevallen hebben ze een omlooptijd van circa 9 dagen, een massa die half zo groot is als die van Jupiter, en een middellijn die 30 procent groter is dan die van Jupiter. De ontdekking doet vermoeden dat deze twee planeten inderdaad sterk opgezwollen zijn onder invloed van de toegenomen energieproductie van hun moederster. Dat zou erop kunnen wijzen dat ook andere opgezwollen hete Jupiters hun afmetingen (en relatief lage dichtheid) te danken hebben aan energietoevoer van buitenaf. (GS)
→ Newly Discovered Twin Planets Could Solve Puffy Planet Mystery

20 november 2017
Micro-organismen kunnen van de ene naar de andere planeet reizen dankzij botsingen met kosmische stofdeeltjes. Dat blijkt uit onderzoek van astrobiologen aan de Universiteit van Edinburgh. Er wordt al lange tijd gespeculeerd dat zware kosmische inslagen tot de verspreiding van leven kunnen leiden: bij de inslag worden brokstukken van een planeetoppervlak de ruimte in geslingerd; na verloop van tientallen miljoenen jaren kunnen ze als meteorieten op een andere planeet terechtkomen. Zo zijn er op aarde veel maan- en Marsmeteorieten gevonden. Andersom zullen er 'aarde-meteorieten' op Mars liggen. Als er in die stenen micro-organismen voorkwamen, zou het leven zich op die manier door het zonnestelsel kunnen verspreiden. Uit de nieuwe analyse blijkt nu dat dat ook kan dankzij interplanetair stof. In het zonnestelsel komen stofstromen voor met snelheden tot 70 kilometer per seconde. Op meer dan 150 kilometer hoogte, waar de atmosfeer extreem ijl is, kunnen zulke snel bewegende stofdeeltjes in botsing komen met stofjes in de aardse dampkring, of eventueel met micro-organismen die zich daar mogelijk bevinden. Die botsingen zijn energierijk genoeg om het stofje (of de bacterie) een snelheid te geven die boven de ontstnappingssnelheid van de aarde ligt. Op die manier zouden aardse bacteriën in de interplanetaire ruimte terecht kunnen komen en mogelijk zelfs op andere planeten, aldus de onderzoekers in het vakblad Astrobiology. (GS)
→ Space Dust May Transport Life Between Worlds

15 november 2017
Astronomen hebben, op een afstand van iets minder dan elf lichtjaar, een nieuwe exoplaneet van aardse proporties ontdekt. De planeet, die de aanduiding Ross 128 b heeft gekregen, cirkelt om een inactieve rode dwergster, wat de kans vergroot dat zich hier leven in stand kan houden. De planeet is ontdekt met de High Accuracy Radial velocity Planet Searcher (HARPS) van de 3,6-meter ESO-telescoop op La Silla, in het noorden van Chili. Het bestaan van de planeet wordt afgeleid uit de kleine schommelbeweging die zijn moederster Ross 128 maakt. Uit die schommelbeweging blijkt dat Ross 128 b op twintig keer zo kleine afstand om zijn ster draait als de aarde om de zon. Desondanks ontvangt de planeet maar 38 procent meer straling dan de aarde, omdat zijn moederster een zwakke rode dwergster is, met een oppervlaktetemperatuur die slechts iets meer dan de helft is van die van de zon. Bijgevolg ligt de evenwichtstemperatuur van de exoplaneet ergens tussen de -60 en +20 graden Celsius. Hoewel de wetenschappers die bij deze ontdekking betrokken zijn Ross 128 b als een ‘gematigde’ planeet beschouwen, is het onzeker of de planeet zich binnen, buiten of op de rand van de leefbare zone bevindt, waar vloeibaar water op een planeetoppervlak kan bestaan. Rode dwergen zijn de koelste en zwakste, maar ook meest talrijke, sterren in het heelal. Dit maakt hen heel geschikt voor de zoektocht naar exoplaneten. Bij deze lichte sterren laten kleine, koele soortgenoten van de aarde zich namelijk gemakkelijker opsporen dan bij sterren die meer op de zon lijken. Veel rode dwergsterren, zoals bijvoorbeeld Proxima Centauri, produceren af en toe opvlammingen waarbij de planeten die om hen heen cirkelen met dodelijke ultraviolette en röntgenstraling worden bestookt. Het lijkt er echter op dat Ross 128 een veel kalmere ster is, en dus zouden zijn planeten wel eens de meest nabije aangename verblijfplaatsen voor eventueel leven kunnen zijn. Een aardig detail is dat Ross 128 momenteel onze kant op beweegt. Naar verwachting zal de ster over slechts 79.000 jaar – een kosmische oogwenk – zelfs onze meest nabije buurster zijn. Dan verdringt Ross 128 b dus ook Proxima b als meest nabije exoplaneet! (EE)
→ Volledig persbericht

9 november 2017
Een team van voornamelijk Nederlandse sterrenkundigen heeft in detail bewegende schaduwen waargenomen in een stofschijf rond een ster. Ze deden dat door op meerdere dagen een ‘foto’ van de ster plus zijn schijf te maken. Ze gebruikten hiervoor het mede in Nederland gebouwde SPHERE-instrument op de Very Large Telescope in Chili. Waarschijnlijk werpen processen in de binnenste schijf hun schaduw op de buitenste schijf. De sterrenkundigen publiceren hun bevindingen in het vaktijdschrift The Astrophysical Journal. De astronomen vonden de schaduwen bij de ster HD135344B. Dat is een jonge ster op een afstand van ongeveer 450 lichtjaar van de aarde. De stofschijf rond de ster vertoont opvallende spiraalarmen. De onderzoekers vermoeden dat deze zijn veroorzaakt door een of meer zware protoplaneten die tot Jupiter-achtige werelden zullen evolueren. De sterrenkundigen zagen subtiele helderheidsvariaties in de buitenste stofschijf. Ze denken dat dit komt doordat het gas en stof in de binnenschijf snel rond de ster draaien. Maar welk proces er precies achter zit, weten de astronomen nog niet. ‘Het kunnen bijvoorbeeld winden zijn, of wervelingen of botsingen tussen gruis,’ zegt Tomas Stolker, eerste auteur van de publicatie over de schaduwen. Stolker is nu postdoc aan de ETH in Zürich en was ten tijde van de waarnemingen promovendus aan de Universiteit van Amsterdam. SPHERE is een van de nieuwste instrumenten op ESO’s Very Large Telescope op Cerro Paranal in het noorden van Chili. Het instrument is mede in Nederland ontwikkeld en gebouwd. Het gebruikt adaptieve optiek om te corrigeren voor de trillende aardatmosfeer. Verder heeft het een coronagraaf die het meeste sterlicht tegenhoudt. Daarnaast verwijderen polarisatiefilters het laatste restje sterlicht. Uiteindelijk blijft een afbeelding van de stofschijf rond de ster over.
→ Volledig persbericht

6 november 2017
Een internationaal team van astronomen heeft met behulp van de 15-meter James Clerk Maxwell Telescope (JCMT) op Mauna Kea, Hawaii, aanwijzingen gevonden voor het bestaan van een zeer jonge proto-planeet in een baan rond een zich vormende ster. De JCMT doet waarnemingen op submillimeter-golflengten. De baby-ster (EC53 geheten, in een stervormingsgebied in het sterrenbeeld Slang) blijkt in de loop van anderhalf jaar in helderheid te variëren. Zulke helderheidsvariaties waren eerder al gezien op infrarode golflengten. De submillimeter-waarnemingen (geaccepteerd voor publicatie in The Astrophysical Journal) maken echter duidelijk dat de variaties het gevolg zijn van een periodieke toe- en afname van de hoeveelheid gas en stof die vanuit een protoplanetaire schijf op de zich vormende ster valt. Uit modelberekeningen blijkt dat de waargenomen variaties goed te verklaren zijn wanneer er rond de ster een Jupiter-achtige planeet-in-wording draait, die zwaartekrachtsstoringen veroorzaakt in de gasstroom naar de ster. (GS)
→ 18-Month Twinkle in a Forming Star Suggests a Very Young Planet

3 november 2017
Astronomen hebben, met behulp van de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) in Chili, stof gedetecteerd rond de ster Proxima Centauri. Het zou gaan om twee stofgordels die overeenkomsten vertonen met de planetoïdengordel en de Kuipergordel in ons eigens zonnestelsel. De ontdekking doet vermoeden dat Proxima omgeven is door een uitgebreid planetenstelsel. Proxima Centauri is de meest nabije buur van onze zon. Ze is een zwakke rode dwergster op slechts vier lichtjaar afstand in het zuidelijke sterrenbeeld Centaur. Om haar heen cirkelt de in 2016 ontdekte planeet Proxima b, die ongeveer zo groot is als onze aarde en een gematigde temperatuur heeft. Het Proxima-stelsel blijkt echter uit meer te bestaan dan een ster en een planeet. Nieuwe ALMA-waarnemingen laten zien dat de ster omgeven is door wolken van koud kosmisch stof. Vermoedelijk gaat het daarbij om de overblijfselen van materiaal dat niet is samengeklonterd tot grotere hemellichamen, zoals planeten. Dit materiaal zou bestaan uit rots- en ijsdeeltjes van uiteenlopende afmetingen. Het stof lijkt zich te bevinden in een gordel die zich uitstrekt tot op enkele honderden miljoenen kilometers van Proxima Centauri en ongeveer één honderdste van een aardmassa aan materiaal bevat. Deze gordel heeft een temperatuur van naar schatting –230 graden Celsius en is daarmee ongeveer net zo koud als de Kuipergordel in het buitengebied van ons zonnestelsel. De ALMA-gegevens bevatten ook aanwijzingen voor het bestaan van nog kouder stof op ongeveer tien keer zo grote afstand van de ster. Indien bevestigd, zou dat een intrigerende ontdekking zijn in die zeer koude omgeving ver van een ster die koeler en zwakker is dan de zon. De twee gordels bevinden zich veel verder van Proxima Centauri dan de planeet Proxima b, die op een afstand van slechts vier miljoen kilometer om zijn moederster cirkelt.Guillem Anglada, leider van het onderzoek, licht de implicaties van de ontdekking toe: ‘Dit resultaat wijst erop dat Proxima Centauri een meervoudig planetenstelsel kan hebben, met een rijke geschiedenis van interacties die tot de vorming van een stofgordel heeft geleid. Verder onderzoek kan informatie verschaffen over de locaties waar zich nog onontdekte planeten kunnen bevinden.’ (EE)
→ Volledig persbericht

31 oktober 2017
Astronomen hebben een reuzenplaneet ontdekt bij een dwergster. Exoplaneet NGTS-1b is ongeveer even groot als de planeet Jupiter in ons eigen zonnestelsel, maar de rode dwergster waar hij omheen draait is slechts half zo groot als de zon. Dat betekent dat de middellijn van de planeet ongeveer 20 procent bedraagt van die van de ster. Daarmee is NGTS-1b in verhouding tot zijn moederster de grootste planeet die tot nu toe ooit is gevonden. Eerder zijn wel veel exoplaneten bij dwergsterren ontdekt, maar dat waren steeds relatief kleine, aardeachtige werelden. De planeet is gevonden met de Next Generation Transit Survey, een groep van relatief kleine telescopen op de Europese Paranal-sterrenwacht in Noord-Chili. Het is de eerste exoplaneet die met het nieuwe instrumentarium is ontdekt. Ster en planeet bevinden zich op ca. 600 lichtjaar afstand van de aarde. De planeet is naar schatting 20 procent minder zwaar dan Jupiter. Eens in de 2,6 dagen beschrijft hij een baan rond zijn moederster (een kleine, koele rode dwerg), op een afstand van slechts 4,5 miljoen kilometer. De temperatuur op de gasvormige reuzenplaneet bedraagt naar schatting 530 graden Celsius. Sterrenkundigen hebben geen goede verklaring voor het bestaan van de planeet. Algemeen wordt aangenomen dat er rond een jonge dwergster onvoldoende materiaal aanwezig is voor de vorming van grote reuzenplaneten. Mogelijk is het stelsel ontstaan als een dubbelster. De ontdekking is gepubliceerd in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. (GS)
→ 'Monster' Planet Discovery Challenges Formation Theory

26 oktober 2017
In de atmosfeer van de ziedend hete reuzenplaneet Kepler-13Ab sneeuwt het titaniumdioxide – een belangrijk bestanddeel van onze zonnebrandcrème. Dat blijkt uit waarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop (The Astronomical Journal, oktober 2017). Kepler-13Ab is een van de heetste exoplaneten die we kennen. De planeet cirkelt op geringe afstand om zijn moederster en daarbij is steeds hetzelfde halfrond naar de ster gericht. Hierdoor lopen de temperaturen aan die kant van de planeet op tot meer dan 2700 graden Celsius. Aan de nachtkant is het beduidend koeler. Het titaniumoxide in de atmosfeer is niet rechtstreeks waargenomen. De aanwezigheid ervan wordt afgeleid uit het feit dat de atmosferische temperatuur aan de dagzijde van Kepler-13Ab naar boven toe daalt in plaats van stijgt, zoals bij de meeste andere hete gasplaneten het geval is. Het titaniumoxide in de atmosferen van andere hete gasplaneten absorbeert licht en straalt daardoor warmte uit, waardoor de atmosfeer tot op grote hoogte wordt opgewarmd. Hieruit concluderen wetenschappers af dat er aan de dagzijde van Kepler-13Ab titaniumoxide aan de atmosfeer wordt onttrokken. Waarschijnlijk voeren sterke luchtstromingen de verbinding naar de nachtzijde van de planeet, alwaar deze kristalliseert en omlaag dwarrelt. Door de sterke zwaartekracht van de planeet komt het titaniumoxide uiteindelijk zo laag in de atmosfeer terecht, dat het niet kan worden teruggeblazen naar de dagzijde. Bij lichtere hete gasplaneten gebeurt dat laatste wel en verdampen de kristalletjes weer tot gas. (EE)
→ Astronomers discover sunscreen snow falling on hot exoplanet

25 oktober 2017
Een team van professionele en amateur-astronomen hebben zes kometen ontdekt die om een ster op 800 lichtjaar van de aarde bewegen of beter gezegd: bewogen. De exokometen, die ongeveer zo groot waren als de bekende komeet Halley, zijn inmiddels uit elkaar gevallen (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 25 oktober). De kometen zijn ontdekt in gegevens van de Amerikaanse satelliet Kepler, die heel nauwkeurige metingen doet van de helderheden van sterren. Op die manier zijn enkele duizenden planeten ontdekt die met grote regelmaat voor hun ster langs schuiven en een deel van het sterlicht tegenhouden. Zo’n planeetovergang resulteert in een karakteristieke ‘dip’ in de helderheid van de ster, die een symmetrische U-vorm vertoont. De helderheid van de ster daalt steil, vlakt dan af en stijgt vervolgens weer steil naar de oorspronkelijke waarde. Bij de ster KIC 3542116 zijn zes dipjes waargenomen die een veel minder symmetrisch verloop laten zien. Ze beginnen met een steile daling, maar worden gevolgd door een meer geleidelijke stijging. Een dergelijk helderheidsverloop wordt ook waargenomen bij desintegrerende exoplaneten die een spoor van puin achterlaten. In die gevallen is echter een regelmatig terugkerende helderheidsafname van de ster te zien. Bij KIC 3542116 valt echter geen duidelijk patroon in de waarnemingen te ontdekken. De onderzoekers kunnen de waarnemingen maar op één manier verklaren. De helderheidsdips zijn veroorzaakt door zes verschillende kometen die hun ster al zo dicht waren genaderd, dat ze bezig waren om uit elkaar te vallen – een proces dat bij een klein hemellichaam als een komeet veel sneller verloopt dan bij een planeet. Daarbij zou zich een staart van dicht stof hebben gevormd die – op het moment dat zo’n komeet vanaf de aarde gezien voor de ster langs trok – een tiende procent van het sterlicht tegenhield. (EE)
→ Scientists detect comets outside our solar system

12 oktober 2017
Onderzoek van een dubbelster, bestaande uit twee zonachtige sterren, heeft laten zien dat een van beide sterren ongeveer 15 aardmassa’s aan planetair materiaal heeft opgeslokt. Deze ‘planetenverslinder’ en zijn begeleider bevinden zich op 350 lichtjaar van de aarde. De twee sterren zijn ongeveer 4 miljard jaar oud en draaien in een wijde baan om elkaar heen. De bijzondere ontdekking is gedaan door de astrofysicus Semyeong Oh van de Princeton Universiteit. Zij onderzocht de catalogus van de Europese Gaia-satelliet, die bezig is de om de sterren van onze Melkweg in kaart te brengen, op tweetallen sterren die met dezelfde snelheid dezelfde kant op bewegen. In veel gevallen zijn dat echte dubbelsterren: sterren die gelijktijdig dicht bij elkaar zijn gevormd en uit hetzelfde basismateriaal bestaan. De sterren HD 240429 en HD 240430 leken perfect aan dit signalement te voldoen, op één ding na: ze verschilden sterk van chemische samenstelling. HD 240429, die ‘Kronos’ is gedoopt, bevat aanzienlijk meer zware chemische elementen dan zijn tweeling, ‘Krios’. Omdat er weinig twijfel over bestaat dat de beide sterren uit één en dezelfde gaswolk zijn gevormd, en ook ongeveer even oud zijn, bleef er eigenlijk maar een verklaring over voor de afwijkende samenstelling van Kronos: hij lijkt enkele planeten te hebben verzwolgen. Omdat het verschil in samenstelling tussen de beide sterren het grootst is voor elementen als ijzer, silicium en magnesium, moeten dat rotsachtige werelden zijn geweest. Er zijn meer voorbeelden bekend van sterren die planetair materiaal hebben opgeslokt, maar niet eerder is zo’n gulzige ster als Kronos. ontdekt. Vermoed wordt dat de oorzaak ligt bij een dichte passage van een andere ster. Daarbij zouden de buitenste planeten van Kronos in langgerekte banen terecht zijn gekomen, die hen door het binnenste deel van het planetenstelsel voerden. De daar aanwezige rotsachtige binnenplaneten zouden vervolgens naar de ster toe zijn geslingerd. Als dit scenario klopt, zouden er nog steeds planeten in langgerekte banen om Kronos moeten wentelen. Verder onderzoek kan hier uitsluitsel over geven. (EE)
→ Devourer of planets? Princeton researchers dub star ‘Kronos’

19 september 2017
Niet de massa maar de grootte van een exoplaneet lijkt te bepalen of hij een detecteerbare atmosfeer heeft. Astronomen bestudeerden bestaande Hubble-waarnemingen van dertig exoplaneten, waarvan we de baan van opzij zien, zodat ze eens per omloop voor hun moederster langs bewegen. Bij zestien van de dertig planeten werd een dikke, waterdamprijke atmosfeer aangetroffen. In alle gevallen ging het om planeten met grote afmetingen; de massa van een exoplaneet lijkt minder invloed te hebben op de evolutie van een atmosfeer. Vrijwel alle atmosferen bevatten ook wolken; slechts in twee gevallen (de twee heetste exoplaneten) lijkt er sprake te zijn van een heldere hemel, althans op relatief grote hoogte. Wel bevatten die twee atmosferen - naast waterdamp - titaniumoxide en vanadiumoxide. De nieuwe resultaten zijn vandaag gepresenteerd op het European Planetary Science Congress 2017 in Riga, Estland. (GS)
→ Size matters in the detection of exoplanet atmospheres

14 september 2017
Astronomen hebben ontdekt dat de dagzijde van de inmiddels vrij bekende exoplaneet WASP-12b bijna geen licht weerkaatst. Anders gezegd: de planeet is pikzwart. Dat blijkt uit metingen van de Hubble-ruimtetelescoop die zijn gedaan toen de planeet achter zijn ster langs schoof. De metingen laten zien dat de planeet hooguit 6,4 procent van het ontvangen licht weerkaatst. Daarmee is hij zo donker als vers asfalt. WASP-12b is bijna twee keer zo groot als de planeet Jupiter en draait in iets meer dan een dag om zijn moederster. Uit die korte omlooptijd kun je afleiden dat de afstand tot die ster klein is – zo klein dat de temperatuur aan zijn dagzijde oploopt tot maar liefst 2600 graden Celsius. Deze hoge temperatuur is ook de meest waarschijnlijke verklaring voor het geringe lichtweerkaatsende vermogen. Aan de dagzijde loopt de temperatuur zo hoog op, dat de meeste moleculen daar niet tegen bestand zijn. Hierdoor kunnen zich ook geen wolken vormen die licht zouden kunnen weerkaatsen. In plaats daarvan dringt binnenkomend licht diep de atmosfeer binnen, om vervolgens door waterstofatomen te worden geabsorbeerd en in warmte-energie te worden omgezet. De nachtkant van de planeet is overigens een ander verhaal. Daar is de temperatuur ruim duizend graden lager, en kan zich waterdamp en bewolking vormen. Die kant weerkaatst mogelijk dus meer licht, maar is permanent van zijn ster afgekeerd. (EE)
→ Hubble Captures a Blistering Pitch-Black Planet

13 september 2017
Astronomen hebben, met behulp van de Europese Very Large Telescope, voor het eerst titaniumoxide gedetecteerd in de atmosfeer van een exoplaneet. De ontdekking is gedaan bij de hete Jupiterachtige planeet WASP-19b en levert unieke informatie op over de chemische samenstelling en de temperatuur- en luchtdrukstructuur van diens atmosfeer (Nature, 13 september). WASP-19b heeft ongeveer dezelfde massa als Jupiter, maar bevindt zich dermate dicht bij zijn moederster dat zijn omlooptijd slechts 19 uur bedraagt en zijn atmosfeer een geschatte temperatuur heeft van ongeveer 2000 graden Celsius. Wanneer WASP-19b voor zijn moederster langs schuift, schijnt een deel van het sterlicht door de planeetatmosfeer heen, waarbij deze laatste subtiele ‘vingerafdrukken’ achterlaat in het licht dat de aarde uiteindelijk bereikt. Uit een analyse van dat licht blijkt dat de atmosfeer van WASP-19b behalve kleine hoeveelheden titaniumoxide ook water en sporen van natrium bevat. Ook is een planeetomvattende ‘mist’ waargenomen.Bekend was al dat de atmosferen van koele sterren titaniumoxide bevatten. Ook bestond het vermoeden dat dit molecuul te vinden zou zijn in de atmosferen van hete planeten zoals WASP-19b. Dat vermoeden is nu dus bevestigd. Titaniumoxide fungeert als ‘warmteopnemer’: het voorkomt dat er warmte de planeetatmosfeer binnenkomt of verlaat. Hierdoor ontstaat een thermische inversie: de temperatuur in de hoge atmosfeer is hoger dan in lager gelegen delen, terwijl dat normaal gesproken andersom is. Ozon speelt een vergelijkbare rol in de atmosfeer van onze eigen planeet, waar dit gas een inversie in de stratosfeer veroorzaakt. (EE)
→ Volledig persbericht

11 september 2017
Rond Proxima Centauri cirkelen misschien twee planeten. Nieuwe metingen met de Europese HARPS-detector op de La Silla-sterrenwacht in Noord-Chili lijken daarop te wijzen. Proxima Centauri is de ster die het dichtst bij de zon staat, op slechts 4,2 lichtjaar afstand. Vorig jaar werden periodieke schommelingen ontdekt in de radiale snelheid van de ster (naar ons toe en van ons af). Daaruit trokken astronomen de conclusie dat er een aarde-achtige planeet rond Proxima draait, met een omlooptijd van 11,2 dagen. De planeet wordt Proxima b genoemd. Nieuwe HARPS-metingen, eerder dit jaar verricht in het kader van de Red Dots-campagne, bevestigen het bestaan van Proxima b, maar laten ook een geleidelijke afname zien in de radiale snelheid van de ster. Die zou veroorzaakt kunnen worden door een tweede planeet (Proxima c), met een veel langere omlooptijd van wellicht enkele maanden of zelfs een paar jaar. (GS)
→ Do-it-yourself Science — is Proxima c hiding in this graph? (ESO Foto van de week)

9 september 2017
De mysterieuze helderheidsvariaties van de ster KIC 8462852 worden veroorzaakt door microscopisch kleine stofdeeltjes in een baan rond de ster. Dat concluderen onderzoekers op basis van nieuwe waarnemingen van de ster, verricht door de ruimtetelescopen Swift en Spitzer. De theorie dat de helderheidsschommelingen van 'Tabby's ster' veroorzaakt worden doordat er een kolossaal kunstmatig bouwwerk omheen wentelt, is daarmee definitief van de baan. De nieuwe waarnemingen zijn geaccepteerd voor publicatie in het vakblad The Astrophysical Journal. 'Tabby's ster' (genoemd naar astronoom Tabetha Boyajian) vertoont onregelmatige, asymmetrische helderheidsvaraities. Die werden ontdekt door ruimtetelescoop Kepler. Kennelijk beweegt er af en toe materiaal voor de ster langs, maar er is in elk geval geen sprake van een regelmatig rondcirkelende planeet. Vandaar dat sommige astronomen opperden dat er sprake zou kunnen zijn van een kolossaal kunstmatig bouwwerk, geconstrueerd door een buitenaardse beschaving. De waarnemingen van Swift en Spitzer rekenen nu echter resoluut af met die vergezochte en specualtieve theorie, zo meldt de nieuwswebsite dailygalaxy.com. Swift doet waarnemingen op ultraviolette golflengten; Spitzer in het infrarood. Beide ruimtetelescopen hebben gelijktijdig met Kepler helderheidsschommelingen waargenomen in het licht van Tabby's ster, maar de mate van verzwakking van de ster wijkt in het ultraviolet en in het infrarood af van die in zichtbaar licht. Dat valt alleen te verklaren als het sterlicht wordt verzwakt door microscopisch kleine stofdeeltjes, die licht van verschillende golflengten op een verschillende wijze verstrooien. (GS)
→ Nieuwsbericht op dailygalaxy.com

31 augustus 2017
Een internationaal team van astronomen heeft met behulp van de Hubble-ruimtetelescoop onderzocht of er nog water kan zijn op de zeven planeten van de nabije ster TRAPPIST-1. De resultaten wijzen erop dat dit voor de buitenste planeten van het stelsel inderdaad mogelijk is. TRAPPIST-1 is een koele dwergster op veertig lichtjaar van de aarde. Rond de ster cirkelen zeven planeten die van vergelijkbare omvang zijn als onze eigen planeet. Daarmee is dit de grootste verzameling van aardse planeten die tot nu toe bij een en dezelfde ster is ontdekt. Met behulp van de Hubble-ruimtetelescoop is onderzocht hoeveel ultraviolette straling de verschillende planeten van het stelsel van hun moederster ontvangen. Ultraviolette straling breekt watermoleculen af, dus hoe meer uv-straling een planeet opvangt, des te meer water zal hij zijn kwijtgeraakt. De waarnemingen wijzen erop dat de zeven planeten van TRAPPIST-1 in de loop van hun geschiedenis waarschijnlijk enorme hoeveelheden water hebben verloren. Dat geldt met name voor de twee binnenste planeten, TRAPPIST-1b en TRAPPIST-1c. Dat tweetal heeft de afgelopen acht miljard jaar mogelijk twintig aardse oceanen aan water zien verdwijnen. De kans dat hier nog water over is, lijkt dus klein. Voor de verder naar buiten gelegen planeten ziet het er minder somber uit: die kunnen zelfs nog vloeibaar water op hun oppervlak hebben. De gegevens van de Hubble-ruimtetelescoop kunnen daar echter niet echt uitsluitsel over geven. Ook onzeker is hoeveel water de zeven planeten oorspronkelijk hebben gehad. (EE)
→ Hubble delivers first hints of possible water content of TRAPPIST-1 planets

29 augustus 2017
De 120 lichtjaar verre ster HAT-P-11 vertoont talrijke ‘zonnevlekken’. Dat blijkt uit een nauwkeurige analyse van de helderheidsvariaties die de ster vertoont. Sinds 2009 is bekend dat er op een afstand van minder dan 10 miljoen kilometer een planeet van het formaat Neptunus in een vrijwel polaire baan om HAT-P-11 cirkelt. Deze planeet schuift vanaf de aarde gezien om de vijf dagen voor zijn ster langs en veroorzaakt daarbij steeds een kleine gedeeltelijke ’sterverduistering’. Tijdens sommige van die planeetovergangen veert de helderheid van de ster echter eventjes op. Deze geringe afwijkingen worden in verband gebracht met donkere koele plekken op het steroppervlak die vergelijkbaar zijn met de zonnevlekken die onze zon geregeld vertoont. Steeds wanneer de planeet precies voor zo’n vlek langs trekt, bedekt hij een donker stukje steroppervlak in plaats van een helder stukje. Het netto effect daarvan is dat de ster even in helderheid lijkt toe te nemen. In de loop van vier jaar zijn op die manier bijna driehonderd ‘zonnevlekken’ op HAT-P-11 gedetecteerd. Net als bij onze zon blijken die vlekken verdeeld te zijn over twee gordels aan weerszijden van de evenaar. De vlekken zijn echter wel veel talrijker: gemiddeld is drie procent van het steroppervlak ‘bevlekt’, wat honderd keer meer is dan bij onze zon. Ook vertoont HAT-P-11 soms vlekken die beduidend groter zijn dan de grootste zonnevlekken die ooit zijn waargenomen. (EE)
→ HAT-P-11: A Spotted Star

28 augustus 2017
Het is een team Nederlandse astronomen, onder aanvoering van Thomas Wijnen (Radboud Universiteit), gelukt om gasschijven, waaruit planeten vormen, te laten kantelen en krimpen in een virtuele windtunnel. Het onderzoek helpt bijvoorbeeld bij het vinden van een verklaring voor de gekantelde planeetbanen in ons eigen zonnestelsel. Wijnen en de zijnen publiceren hun bevindingen in twee artikelen in het vakblad Astronomy & Astrophysics.Een pasgeboren ster is omringd door een schijf van gas en stof waaruit zich planeten vormen. Daarnaast is er in stervormingsgebieden veel overgebleven gas, dat niet is gebruikt om sterren (en hun schijven) te vormen. Nederlandse astronomen denken dat de gasschijf waaruit ons planeetstelsel ontstond, onder invloed van gas in de omgeving is gekanteld.Om de hypothese van de kantelende stofschijven te onderzoeken, plaatsten Nederlandse astronomen een ster met een gasschijf in een virtuele windtunnel onder verschillende omstandigheden. Een echte windtunnel zou niet kunnen, omdat daarvoor windtunnels zouden moeten bestaan die groter zijn dan een compleet zonnestelsel en omdat de processen honderdduizenden jaren duren.Thomas Wijnen (ten tijde van het onderzoek werkzaam aan de Radboud Universiteit, nu werkzaam aan de Universiteit Leiden), eerste auteur van twee wetenschappelijke artikelen over de kantelende en krimpende schijven, legt uit: "In een filmpje van onze simulatie zie je de schijf kantelen. Je ziet ook hoe de buitenste lagen van de stofschijf meegesleurd worden door de stroom. De schijf krimpt ook doordat het continu instromend gas opveegt, maar dat is op het eerste oog wat moeilijker te zien."De onderzoekers kunnen het krimpen van de schijven theoretisch beschrijven en passen hun theorie toe door schijven na te bootsen in onder andere het Trapeziumcluster. Dat is een stervormingsgebied in de Orionnevel in het sterrenbeeld Orion op 'slechts' 1300 lichtjaar van ons vandaan.De Nederlandse simulaties blijken de werkelijkheid goed te benaderen. Wijnen: "Wij hebben ontdekt dat bijna-botsingen tussen stofschijven een minder grote rol spelen dan gedacht. Onze simulaties laten zien dat juist het opvegen van gas uit de omgeving belangrijker is. Tot nu toe had niemand de invloed van het opgeveegde gas onderzocht en gedacht dat het zo’n grote rol kan spelen."In de toekomst zouden de onderzoekers onder andere willen kijken naar de invloed van een krimpende schijf op de vorming van planeten. Het krimpen zou er namelijk weleens voor kunnen zorgen dat planeten die aan de buitenkant van het stelsel ontstaan later richting hun ster bewegen. Dat onderzoek is nu 'hot' omdat begin 2017 het Trappist-1-stelsel werd ontdekt met zeven grote planeten dicht bij zijn ster. Sinds die ontdekking probeerden onder andere Amsterdamse onderzoekers te verklaren hoe zo'n stelsel kan ontstaan.
→ Origineel persbericht

11 augustus 2017
Wetenschappers hebben schatting gemaakt van de leeftijd van een van de meest intrigerende planetenstelsels die tot nu toe zijn ontdekt: dat van TRAPPIST-1. Rond deze rode dwergster, die slechts 40 lichtjaar van ons is verwijderd, hebben Belgische astronomen recent zeven planeten ontdekt die qua grootte vergelijkbaar zijn met de aarde. Uit de nieuwe schatting blijkt dat TRAPPIST-1 vrij oud moet zijn: tussen de 5,4 en 9,8 miljard jaar. Dat wordt onder meer afgeleid uit de snelheid waarmee de ster om het centrum van de Melkweg beweegt (snelle sterren zijn doorgaans ouder). Ook de chemische samenstelling van de atmosfeer van de ster en het relatief kleine aantal uitbarstingen dat deze produceert wijzen op een hoge leeftijd. De ster en haar planetenstelsel zijn dus in elk geval ouder dan ons eigen zonnestelsel (4,6 miljard jaar). Dat betekent dat het planetenstelsel van TRAPPIST-1 zeer stabiel moet zijn, anders zou het allang uit elkaar zijn gevallen. Wat deze hoge leeftijd betekent voor de leefbaarheid van de planeten, is nog onduidelijk. Weliswaar bevinden enkele van de planeten zich binnen de leefbare zone van de ster – de gordel waarbinnen de temperatuur op het oppervlak van een planeet gematigd genoeg is om water vloeibaar te laten zijn – maar rode dwergsterren vertonen wispelturig gedrag – vooral in hun jeugd. De zeven planeten hebben miljarden jaren blootgestaan aan intense uitbarstingen van extreem ultraviolette straling. Hierdoor is de kans groot dat de planeten, die op geringe afstanden om TRAPPIST-1 draaien, hun atmosferen en hun watervoorraden allang zijn kwijtgeraakt. Alleen de twee buitenste planeten zijn de dans wellicht ontsprongen. Waarnemingen met de James Webb-ruimtetelescoop, die eind volgend jaar wordt gelanceerd, zullen daar mogelijk uitsluitsel over kunnen geven. (EE)
→ TRAPPIST-1 is Older Than Our Solar System

8 augustus 2017
Een internationaal team van astronomen heeft vastgesteld dat er om de nabije zonachtige ster Tau Ceti waarschijnlijk maar vier planeten cirkelen. Eerdere onderzoeksresultaten hadden er nog op gewezen dat het om vijf of zes planeten zou gaan. Het bestaan van het viertal wordt afgeleid uit de kleine schommelbewegingen die Tau Ceti vertoont. Deze schommelbewegingen zijn het gevolg van de onderlinge aantrekkingskrachten tussen de ster en haar planeten. Het is echter niet zo eenvoudig om de geringe bewegingen van de ster te onderscheiden van de ‘ruissignalen’ die worden veroorzaakt door activiteit op het oppervlak van de ster zelf. Dat vereist een lange reeks waarnemingen, en pas nu is het zo ver dat de eerdere schijndetecties kunnen worden rechtgezet. De vier planeten van Tau Ceti zijn van aards formaat. Ze behoren tot de kleinste die ooit bij een nabije, zonachtige ster zijn ontdekt. Twee ervan bevinden zich zelfs binnen de leefbare zone van ster, wat betekent dat er vloeibaar water op hun oppervlak kan bestaan. (EE)
→ Four Earth-sized planets detected orbiting the nearest sun-like star

2 augustus 2017
Wetenschappers hebben sterke aanwijzingen gevonden dat de atmosfeer van exoplaneet WASP-121b een stratosfeer heeft – een laag in de atmosfeer waarin de temperatuur naar boven toe stijgt in plaats van daalt (Nature, 2 augustus). WASP-121b is een zogeheten ‘hete jupiter’ op ongeveer 900 lichtjaar van de aarde. De planeet heeft iets meer massa dan ‘onze’ Jupiter, maar draait op zo’n geringe afstand om zijn moederster dat zijn atmosfeer door de hoge temperatuur (2500 °C) is opgezwollen. Dat maakt hem bijna twee keer zo groot als Jupiter. Bij hun onderzoek hebben de wetenschappers gekeken hoe verschillende moleculen in de atmosfeer, zoals die van waterdamp, reageren op bepaalde golflengten van licht. Het licht van de moederster dringt diep de planeetatmosfeer binnen, waar het de temperatuur van het gas aldaar verhoogt. Op zijn beurt straalt het gas de warmte terug de ruimte in, in de vorm van infraroodstraling. Als alle bovenliggende atmosferische lagen koeler waren dan het opgewarmde gas, zouden deze het terug gestraalde ‘licht’ op bepaalde golflengten moeten absorberen. Maar dat is niet het geval: sterker nog, de watermoleculen hoog in de atmosfeer voegen op diezelfde golflengten juist infraroodstraling toe. Dat laatste betekent dat de hogere atmosferische lagen juist warmer zijn. In de aardatmosfeer is iets vergelijkbaars te zien: op enkele tientallen kilometers hoogte vinden, onder invloed van ultraviolette straling van de zon, reacties plaats waarbij ozon wordt gevormd (en ook weer wordt afgebroken). Het netto resultaat daarvan is dat deze laag – de stratosfeer dus – opwarmt. Onduidelijk is nog welke stof de ‘inversie’ van de temperatuur in de atmosfeer van WASP-121b veroorzaakt. Mogelijke kandidaten zijn vanadiumoxide en titaniumoxide. Dat zijn verbindingen waarvan op theoretische gronden wordt vermoed dat ze in de atmosferen van de allerheetste ‘jupiters’ voorkomen. Ook de twee exoplaneten die recent met het Leidse MASCARA-instrument zijn ontdekt, behoren tot deze laatste categorie. Wellicht zal dus ook bij dit tweetal een stratosfeer worden ontdekt. (EE)
→ Hubble Detects Exoplanet with Glowing Water Atmosphere

31 juli 2017
Rond exoplaneet Kepler-1625b draait mogelijk een grote maan. Dat meldt de website scientias.nl, op basis van een vakpublicatie op de preprintserver arXiv. Het bestaan van de maan is nog niet bevestigd; in oktober zal de planeet gedetailleerd bestudeerd worden door de Hubble Space Telescope. Ruimtetelescoop Kepler heeft duizenden planeten rond andere sterren ontdekt via de 'overgangsmethode': als een planeet - gezien vanaf de aarde - voor zijn moederster langs beweegt, onderschept hij een klein beetje sterlicht. In principe is op diezelfde manier ook het bestaan van een of meer manen rond een exoplaneet af te leiden. Tot op heden is dat echter nog niet gelukt. Twee astronomen van Columbia University in New York hebben nu samen met 'burgerwetenschapper' A.R. Schmitt ruim zesduizend overgangen van een kleine 300 exoplaneten in detail bestudeerd. In slechts één geval - Kepler-1625b - zijn er mogelijke aanwijzingen gevonden voor het bestaan van een maan rond de planeet. De Hubble-waarnemingen moeten er komend najaar uitsluitsel over gaan geven. Als het bestaan van de exomaan wordt bevestigd, gaat het wel om een uitzonderlijk systeem. Kepler-1625b draait in een zeer kleine baan rond zijn moederster, is ongeveer even groot als Jupiter, maar heeft een veel grotere massa. De maan - als hij bestaat - zou ongeveer zo groot zijn als de planeet Neptunus, waardoor eerder sprake zou zijn van een 'dubbelplaneet'. Hoe zo'n stelsel zou kunnen zijn ontstaan is onduidelijk. (GS)
→ Nieuwsbericht scientias.nl

24 juli 2017
Een team van Poolse astronomen heeft aanwijzingen gevonden dat er veel minder solitaire Jupiter-achtige planeten rondzwerven in onze Melkweg dan eerder onderzoek aangaf. Dat blijkt uit gegevens van het Optical Gravitational Lensing Experiment (OGLE) die op 24 juli op de website van Nature zijn gepubliceerd. OGLE is een observatieprogramma waarbij de helderheden van tientallen miljoenen sterren in het centrum van onze Melkweg in de gaten worden gehouden. Het doel ervan is om zogeheten microlensgebeurtenissen te registreren. Zo’n verschijnsel treedt op wanneer een object dat weinig of geen licht uitzendt vanaf de aarde gezien precies voor een verre achtergrondster langstrekt. Het zwaartekrachtsveld van dat object fungeert dan als een soort lens die het licht van de ster gedurende enkele dagen of weken versterkt. In het overgrote deel van de gevallen is het ‘lensobject’ een zwakke ster, maar zo af en toe is een object van planetaire omvang de veroorzaker. Dat volgt uit de duur van de gebeurtenis, die korter is naarmate de massa van het het object kleiner is.Op basis van een analyse van ruim 400 van deze detecties, die in ongeveer tien gevallen door planeten leken te zijn veroorzaakt, kwam een onderzoeksteam in 2011 tot de conclusie dat er in onze Melkweg twee keer zoveel eenzaam ronddolende Jupiter-achtige planeten zijn als sterren. Dat zouden er dan honderden miljarden zijn. Bij het nieuwe onderzoek is een veel groter aantal detecties geanalyseerd: ruim 2600. Een nauwkeurige analyse van deze gegevens laat zien dat het aantal ronddolende ‘jupiters’ waarschijnlijk veel kleiner is: ruwweg 50 miljard. Mogelijk bestaat er daarnaast ook een ongeveer evengrote populatie van aarde-achtige zwerfplaneten. Ronddolende planeten zijn waarschijnlijk al vroeg in hun bestaan aan de zwaartekracht van hun moederster ontsnapt. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren wanneer twee sterren met planeten elkaar op geringe afstand passeren. Ook onderlinge interacties tussen de planeten van dezelfde moederster kunnen ertoe leiden dat een of meer planeten de ruimte in worden geslingerd. (EE)
→ New survey suggests far fewer Jupiter sized rogue planets than thought

19 juli 2017
Op de ESO-sterrenwacht op La Silla (Chili) is het tweede MASCARA-station in gebruik genomen. MASCARA – de afkorting staat voor Multi-site All-Sky CAmeRA – is een initiatief van de Sterrewacht Leiden dat is bedoeld om exoplaneten op te sporen bij de (ruim) 50.000 helderste sterren die aan de hemel te zien zijn. Het eerste MASCARA-station staat sinds 2014 op het Canarische eiland La Palma. De MASCARA-instrumenten bestaan uit vijf digitale camera’s met componenten die overal verkrijgbaar zijn. Deze staan opgesteld in een temperatuur-gereguleerde behuizing en werken autonoom. Ze doen de hele nacht door metingen van de helderheden van duizenden sterren. Speciale software onderzoekt deze gegevens op de kleine, regelmatig terugkerende helderheidsdipjes die optreden wanneer een planeet voor zijn ster langs trekt. Met behulp van deze methode, die transitfotometrie wordt genoemd, laten de grootte en de omloopbaan van zo’n planeet zich rechtstreeks vaststellen. Bij zeer heldere stelsels kan, door middel van vervolgwaarnemingen met grote telescopen zoals ESO’s Very Large Telescope, ook de planeetatmosfeer worden gekarakteriseerd. De planetendoelgroep van MASCARA bestaat voornamelijk uit ‘hete jupiters’ – grote werelden die overeenkomsten vertonen met Jupiter, maar op zeer geringe afstand om hun moederster cirkelen, wat in hoge oppervlaktetemperaturen en korte omlooptijden van slechts enkele uren resulteert. (EE)
→ MASCARA opent zijn ogen in Chili

13 juli 2017
Twee wetenschappelijke teams hebben grote twijfels over de levensvatbaarheid van de zeven planeten rond de nabije ster TRAPPIST-1. Volgens de onderzoekers vormt het gedrag van sterren als deze een ernstige belemmering voor het ontstaan van leven. TRAPPIST-1 is een rode dwergster op bijna 40 lichtjaar van de aarde. De ster is veel zwakker en lichter dan de zon, maar produceert wel grote uitbarstingen van ultraviolette straling. Volgens de wetenschappers is de intensiteit van deze straling dermate groot, dat de planeten in het TRAPPIST-1-stelsel nauwelijks een atmosfeer kunnen vasthouden. De kans dat op zo’n planeet complex leven voorkomt, zou daardoor meer dan honderd keer zo klein zijn als de kans op leven op een planeet als de aarde. Daarbij komt nog dat de planeten, die zich veel dichter bij hun moederster bevinden dan de planeten van ons zonnestelsel, veel meer hinder ondervinden van de ‘zonnewind’ – de stroom geladen deeltjes die hun moederster voortdurend uitstoot. Volgens de onderzoekers is het magnetische veld van de ster direct verbonden met de magnetische velden van de om haar heen draaiende sterren, waardoor de deeltjes rechtstreeks de planeetatmosfeer in stromen. Ook dat heeft een verwoestende uitwerking op de atmosfeer. De resultaten van beide onderzoeken zijn gepubliceerd in de International Journal of Astrobiology en The Astrophysical Journal Letters. (EE)
→ More to Life Than the Habitable Zone

12 juli 2017
Opnieuw is er een exoplaneet ontdekt die om een dubbelster draait in plaats van een enkelvoudige ster. Opmerkelijk is dat de omloopbaan van de planeet schuin staat op het baanvlak van de beide moedersterren. De nieuwe exoplaneet draait om een dubbelster, KIC 509526 geheten, die met de Kepler-satelliet is ontdekt. Hij heeft bijna acht keer zoveel massa als de planeet Jupiter en een omlooptijd van 238 dagen. De ontdekking is gedaan door de Australische student Kelvin Getley die als afstudeerproject software heeft ontwikkeld om dubbelsterren die elkaar vanaf de aarde gezien om en om bedekken te onderzoeken op de aanwezigheid van eventuele begeleiders. Daarbij maakt hij gebruik van de grote database van Kepler. (EE)
→ Remarkable planet discovery

12 juli 2017
Aan het bestaan van de negen jaar geleden ontdekte exoplaneet WASP-12b lijkt binnen afzienbare tijd een einde te komen. Een analyse van de baanbeweging van deze zogeheten hete jupiter geeft aan dat deze bezig is om naar zijn ster toe te spiralen. De afgelopen twintig jaar hebben astronomen bij enkele duizenden sterren planeten opgespoord. Daaronder bevinden zich ook tientallen Jupiter-achtige planeten die op zeer geringe afstand om hun moederster cirkelen en daardoor zeer heet zijn. De getijdenwerking die de ster op een gasplaneet in zo’n krappe omloopbaan uitoefent, zou ertoe moeten leiden dat hun onderlinge afstand geleidelijk afneemt. Dat verschijnsel is echter nog nooit met zekerheid waargenomen. WASP-12b kan daar verandering in brengen. WASP-12b draait in iets meer dan een dag om zijn ster en heeft daarmee een van de kortste omlooptijden van alle hete jupiters. Een team van wetenschappers onder leiding van Kishore Patra (Massachusetts Institute of Technology) heeft nu aanwijzingen gevonden dat deze omlooptijd aan veranderingen onderhevig is. Het waargenomen gedrag past het best bij een spiraalbaan, al vertonen planeten in krappe omloopbanen ook andersoortige variaties. Als het echter inderdaad om de vermoede ‘spiraal des doods’ gaat, zal WASP-12b over ongeveer 3 miljoen jaar in zijn ster duiken. Naar verwachting zal hier binnen enkele jaren meer duidelijkheid over komen. (EE)
→ WASP-12b and Its Possible Fiery Demise

11 juli 2017
Een astronoom van de Universiteit van Arizona heeft ontdekt dat ook relatief kleine 'super-aardes' in staat zijn om opvallende lege zones te creëren in jonge protoplanetaire schijven. Zulke schijven van gas en stof rond een pasgeboren ster zijn in detail waargenomen door het ALMA-observatorium, bijvoorbeeld bij de sterren HL Tauri en TW Hydrae. In de schijven komen verscheidene smalle, lege zones voor. Algemeen wordt aangenomen dat die zones schoongeveegd worden door de zwaartekracht van pasgeboren reuzenplaneten. Het gekke is alleen dat onderzoek aan planetenstelsels bij veel oudere sterren uitwijst dat relatief kleine planeten veel talrijker zijn dan grote reuzenplaneten. Computersimulaties van Ruobing Dong, gepubliceerd in The Astrophysical Journal, laten nu zien dat ook zulke 'super-aardes' aanleiding kunnen geven tot smalle, lege zones in protoplanetaire schijven. De viscositeit ('stroperigheid') van zo'n schijf moet dan wel geringer zijn dan altijd is aangenomen. Dong nam bovendien de invloed van stofdeeltjes mee in zijn simulaties - eerder werd vooral gekeken naar het gedrag van gasdeeltjes. (GS)
→ UA Astronomers Track the Birth of a 'Super-Earth'

11 juli 2017
Veel exoplaneten - planeten bij andere sterren dan de zon - zijn mogelijk groter dan tot nu toe is aangenomen. Dat concluderen Amerikaanse onderzoekers in een artikel in Astronomical Journal, op basis van precisiemetingen aan Kepler-sterren. De Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler heeft vele honderden planeten bij andere sterren ontdekt. Eens per omloop schuift de planeet voor zijn moederster langs, waardoor de ster een klein beetje zwakker is dan normaal. Uit die metingen kan de middellijn van de planeet worden afgeleid. Gedetailleerde waarnemingen aan 50 Kepler-sterren laten nu echter zien dat ongeveer een derde daarvan deel uitmaakt van een relatief nauw dubbelstersysteem. Kepler zag die twee sterren niet apart, maar registreerde alleen het gezamenlijke licht. Als er twee sterren in het spel zijn, komt de bepaling van de middellijn van de exoplaneet op losse schroeven te staan. De onderzoekers vermoeden dat ongeveer één op de zes exoplaneten die tot nu toe zijn ontdekt in werkelijkheid groter is dan eerder werd aangenomen. Dat betekent dat ook hun gemiddelde dichtheid lager is - in plaats van aarde-achtige planeten van metalen en gesteenten zou het in sommige gevallen om gasvormige planeten kunnen gaan. (GS)
→ Hidden Stars May Make Planets Appear Smaller

11 juli 2017
Astronomen hebben een ster ontdekt die nauwelijks groter is dan de planeet Saturnus. Daarmee is het de kleinst bekende 'gewone' ster, met spontane waterstoffusie in het inwendige. (Witte dwergen en neutronensterren zijn nog veel kleiner, maar daarin vindt geen waterstoffusie plaats.) EBLM J0555-57Ab, zoals het mini-sterretje heet, is gevonden door WASP - een netwerk van kleine telescopen dat jacht maakt op exoplaneten die hun bestaan verraden doordat ze voor hun moederster langs bewegen. De nieuwe recordhouder is op dezelfde manier ontdekt: hij maakt deel uit van een dubbelstersysteem, en houdt eens per omloop een deel van het licht van de begeleider tegen. De ster heeft de afmetingen van een gasplaneet, maar is veel zwaarder en heeft een hogere dichtheid en kerntemperatuur - aan het oppervlak is de zwaartekrachtsversnelling 300 maal zo groot als op aarde. Veel rode dwergsterren zijn niet veel groter in middellijn dan de reuzenplaneet Jupiter, maar kennelijk kunnen sterren onder bepaalde omstandigheden nóg kleiner zijn - Saturnus heeft een middellijn van ca. 116.500 kilometer. EBLM J0555-57Ab staat op 600 lichtjaar afstand in het zuidelijke sterrenbeeld Pictor (Schildersezel). De nieuwe ontdekking is gepubliceerd in Astronomy & Astrophysics. (GS)
→ Smallest-ever star discovered by astronomers

7 juli 2017
Astronomen van de Universiteit Leiden hebben de eerste planeten ontdekt met een nieuw instrument – de planetenjager MASCARA. Het aan de Sterrewacht Leiden ontwikkelde instrument zoekt speciaal naar planeetovergangen rond de helderste sterren aan de hemel, waar verrassend genoeg nog nauwelijks eerder naar is gezocht. Naar de planeten rond deze helderste sterren kan veel beter vervolgonderzoek gedaan worden waardoor ze zeer waardevol zijn. De resultaten worden binnenkort gepubliceerd in twee papers in Astronomy & Astrophysics. MASCARA (Multi-site All-Sky CAmeRA) is een relatief eenvoudig apparaat dat bestaat uit vijf camera’s met groothoeklenzen die in een keer de hele hemel fotograferen. Het eerste MASCARA-station staat op het Canarische eiland La Palma en neemt sinds begin 2015 om de zes seconden zo’n foto, waarmee de helderheid van meer dan 50000 sterren wordt vastgelegd.  “De crux zit hem in de datastroom – zo’n 15 terabyte per maand - die onmiddellijk verwerkt moet worden,” zegt eerste auteur Geert Jan Talens, promovendus in Leiden.  “MASCARA is dan eigenlijk ook meer een soort big-data-softwaretelescoop. Van alle waargenomen sterren zoeken we uit welke regelmatig een klein beetje zwakker zijn doordat er gezien vanaf de aarde een planeet voorlangs schuift.” De eerste twee planeten die het team nu heeft ontdekt, MASCARA-1b en MASCARA-2b, zijn in veel opzichten bijzonder. “Ook al zijn er al meer dan 1000 sterren met planeetovergangen ontdekt, de meeste daarvan staan ver weg en zijn heel zwak,” zegt medeonderzoeker Gilles Otten. “MASCARA-2b is de op-een-na helderste ster die een planeetovergang van een reuzenplaneet laat zien. Vorige maand is de helderste ontdekt: de transit-survey KELT-9 kaapte die voor onze neus weg. De Kelt-ster is slechts 2% helderder.” De MASCARA-reuzenplaneten zijn flink groter dan Jupiter en draaien in banen van slechts enkele dagen rond sterren die veel groter en heter zijn dan onze zon. “We kunnen nu dus planeten gaan onderzoeken die zich in zeer extreme omstandigheden bevinden,” zegt Ignas Snellen (Sterrewacht Leiden), de leider van het MASCARA-project. “De helderheid van de sterren maakt ook allerlei belangrijk vervolgonderzoek mogelijk, zoals het karakteriseren van de atmosferen in veel meer detail dan voor andere planeten mogelijk is.” Het MASCARA-project wordt uitgebreid met een tweede station, op het zuidelijk halfrond. De telescoop is aangekomen op het La Silla-observatorium van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in het noorden van Chili, en zal daar binnenkort beginnen met waarnemen.
→ Oorspronkelijk persbericht

6 juli 2017
Met het SPHERE-instrument van de Europese Very Large Telescope is een bijzondere exoplaneet ontdekt: HIP 65426b. Met een temperatuur van 1000 tot 1400 graden Celsius is de planeet, die zes tot twaalf keer zoveel massa heeft als Jupiter, behoorlijk warm. Hij is gehuld in een zeer stoffige atmosfeer met dikke bewolking, en draait om een hete, jonge ster die verrassend snel om zijn as wentelt. De ster lijkt niet te zijn omringd door een schijf van puin, wat merkwaardig is voor zijn leeftijd. Het ontbreken van deze schijf roept de vraag op hoe HIP 65426b überhaupt is ontstaan. Eén mogelijkheid is dat de planeet zich heeft gevormd in een inmiddels ‘opgeloste’ schijf van gas en stof en vervolgens door interacties met andere planeten naar zijn huidige wijde omloopbaan is gemigreerd. Het is echter ook denkbaar dat de ster en de planeet zijn ontstaan als een soort dubbelster, waarin de zwaarste van de twee zijn lichtere soortgenoot ervan heeft weerhouden om voldoende materie te verzamelen om een echte ster te worden. HIP 65426b is ontdekt met behulp van ‘direct imaging’ – het maken van een rechtstreekse opname. Dat klinkt eenvoudiger dan het is, omdat het licht van een ster zo fel is dat het zwakke weerkaatste licht van daaromheen draaiende planeten daarbij verbleekt. SPHERE is speciaal ontworpen om deze hindernis te omzeilen. (EE)
→ Oorspronkelijk persbericht

6 juli 2017
Twee Britse astronomen hebben een mogelijke verklaring gevonden voor het 25 jaar oude raadsel van de ‘pulsarplaneten’ – planeten die om het restant van een supernova-explosie cirkelen. Zij presenteren hun theorie tijdens de National Astronomy Meeting die deze week in Hull wordt gehouden en in een artikel in de Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Sinds 1992 hebben astronomen duizenden planeten buiten ons zonnestelsel opgespoord. Verreweg de meeste daarvan cirkelen om min of meer normale sterren. Maar de allereerste exoplaneten die astronomen hebben ontdekt, cirkelen om een pulsar – het uiterst compacte restant van een ster die een supernova-explosie heeft ondergaan. De grote vraag is waar deze planeten vandaan komen. Het is ondenkbaar dat het planeten betreft die de catastrofale explosie van hun voormalige moederster hebben overleefd. Astronomen Jane Greaves en Wayne Holland denken dan ook dat zulke pulsarplaneten nakomertjes zijn: het zouden samenklonteringen zijn van materiaal dat uit de interstellaire ruimte is ‘opgeveegd’. Zij baseren dat vermoeden op onderzoek van de 800 lichtjaar verre pulsar Geminga, die zich met grote snelheid door de ruimte verplaatst. Bij waarnemingen met de James Clerk Maxwell-radiotelescoop op Hawaï is ontdekt dat zich aan de voorkant van deze pulsar een ‘boeggolf’ heeft gevormd. Daar heeft zich, door de hoge snelheid waarmee de pulsar zich door de ruimte verplaatst, materie verzameld. Volgens de astronomen is het denkbaar dat vaste deeltjes uit de boeggolf hun weg naar de pulsar weten te vinden. De eerste berekeningen laten zien dat er genoeg van dit interstellaire ‘gruis’ aanwezig is voor de vorming van enkele ‘aardes’. Of pulsarplaneten ook echt op deze manier kunnen ontstaan, zal verder onderzoek moeten uitwijzen. (EE)
→ Re-making planets after star-death

5 juli 2017
Onderzoekers van het Institute of Astrophysics and Space Sciences (Portugal) hebben aanwijzingen gevonden dat er twee soorten ‘reuzenplaneten’ bestaan in onze Melkweg. Het verschil zit ‘m waarschijnlijk in hun ontstaanswijze (Astronomy & Astrophysics, 3 juli). Tot nu toe hebben astronomen meer dan 3500 planeten ontdekt die om zonachtige sterren draaien. De meeste daarvan zijn klein en rotsachtig, maar een flink deel bestaat uit grote gasplaneten, waarvan sommige meer dan tien keer zoveel massa hebben als Jupiter. Modelberekeningen laten zien dat zulke reuzenplaneten op twee manieren kunnen ontstaan. De eerste mogelijkheid is dat zich eerst een vaste kern van gesteente en ijs vormt, die vervolgens gas uit zijn omgeving aantrekt. De andere stelt dat instabiliteiten in de protoplanetaire schijf rond een ster tot de vorming van samenballingen van gas kunnen leiden, die vervolgens samentrekken tot een planeet. Uit het Portugese onderzoek blijkt nu dat gasplaneten van minder dan vier Jupitermassa’s vooral voorkomen bij sterren die veel ‘metalen’ bevatten – d.w.z. elementen zwaarder dan helium. De moedersterren van zwaardere gasreuzen zijn vaak metaalarm en hebben ook zelf relatief veel massa. Volgens de onderzoekers kan dat erop wijzen dat beide ontstaansmechanismen voorkomen. Het eerste scenario zou uitmonden in de wat lichtere gasreuzen, het tweede in de zwaardere. (EE)
→ Evidence discovered for two distinct giant planet populations

3 juli 2017
De laatste jaren zijn veel planeten gevonden in de zogeheten bewoonbare zone van koele rode dwergsterren. De bewoonbare zone is het gebied rondom een ster waarin de oppervlaktetemperatuur van een planeet het bestaan van vloeibaar water mogelijk maakt. Bij rode dwergsterren ligt die zone op veel kleinere afstand dan bij hetere sterren zoals de zon. Uit nieuwe modelberekeningen blijkt nu echter dat zulke planeten, die op kleine afstand rond hun moederster draaien, hun dampkring gemakkelijk kunnen verliezen als gevolg van de eroderende invloed van stervlammen, waarbij grote hoeveelheden elektrisch geladen deeltjes de ruimte in worden geblazen. Die stervlammen komen op rode dwergen veel vaker voor dan op sterren zoals de zon; ze zijn bovendien krachtiger. Wanneer een aardeachtige planeet geen dampkring meer heeft, kan er ook geen oppervlaktewater meer voorkomen, en is er niet langer leven mogelijk. Alleen zeer sterke magnetische velden zijn in staat om de dampkring te beschermen tegen krachtige 'zonnestormen': het magnetisch veld van een planeet buigt de geladen deeltjes af. Volgens een team onder leiding van NASA-onderzoekster Christina Kay moet de magnetische veldsterkte van aardeachtige planeten in de bewoonbare zone van rode dwergsterren enkele tientallen tot vele honderden malen zo sterk zijn als het magneetveld van de aarde om het eroderen van de dampkring te voorkomen. De nieuwe resultaten zijn gepubliceerd in The Astrophysical Journal, en zijn vandaag gepresenteerd op de National Astronomy Meeting van de Royal Astronomical Society in Hull. (GS)
→ Under pressure - extreme atmosphere stripping may limit exoplanets’ habitability

19 juni 2017
Er bestaan bijna geen exoplaneten die anderhalf tot twee keer zo groot zijn als onze aarde. Dat blijkt uit een nieuwe analyse van de gegevens die de Kepler-satelliet over exoplaneten heeft verzameld. De afgelopen twintig jaar hebben astronomen bijna 3500 exoplaneten ontdekt. Een groot deel daarvan staat op naam van Kepler, die sinds 2009 exoplaneten opspoort door sterren te onderzoeken op kleine, regelmatige helderheidsdipjes, zoals die optreden wanneer een planeet voor zijn moederster langs schuift. De meeste van deze exoplaneten zijn vrij klein en vormen, na nu is gebleken, ook nog eens twee verschillende populaties. De ene categorie bestaat uit rotsachtige objecten die maximaal 1,75 keer zo groot zijn als onze planeet. En daarnaast zijn er veel ‘mini-Neptunussen’ – exoplaneten die 2 tot 3,5 keer zo groot zijn als de aarde. Planeten die daar qua grootte tussenin zitten, zijn schaars. Hoe deze ‘kloof’ is ontstaan, is niet helemaal duidelijk. De oorzaak wordt voorlopig gezocht bij de manier waarop planeten ontstaan. Dat proces begint met de vorming van een rotsachtige kern, ruwweg ter grootte van de aarde. Veel planeten slagen er vervolgens in om waterstof- en heliumgas uit hun omgeving aan te trekken, en uit te groeien tot kleine gasplaneten. Die stap lukt schijnbaar of helemaal wel of helemaal niet – een tussenweg lijkt er niet te zijn. Bovendien kan een planeet die in eerste instantie wél gas weet aan te trekken, dat gas onder invloed van de straling van zijn moederster ook weer kwijtraken. (EE)
→ New Branch in Family Tree of Exoplanets Discovered

19 juni 2017
Het team achter de Pale Red Dot-campagne, dat vorig jaar een planeet ontdekte bij de meest nabije buurster van onze zon, zet zijn zoektocht naar aarde-achtige planeten voort en start vandaag een nieuw initiatief. De Red Dots-campagne zal astronomen volgen terwijl deze met behulp van ESO’s ‘exoplanetenjager’ speuren naar planeten rond enkele van onze meest nabije stellaire buren: Proxima Centauri, de Ster van Barnard en Ross 154. ESO sluit zich aan bij dit Open Notebook Science-experiment – echte wetenschap die live wordt gepresenteerd – dat het publiek en de wetenschappelijke gemeenschap gaandeweg de campagne toegang geeft tot waarnemingsgegevens van Proxima Centauri. Het wetenschappelijke team, dat onder leiding staat van Guillem Anglada-Escudé van Queen Mary University te London, zal gedurende negentig nachten gegevens verzamelen en analyseren van ESO’s High Accuracy Radial velocity Planet Searcher (HARPS) en instrumenten van elders ter wereld. De fotometrische waarnemingen begonnen op 15 juni en de spectroscopische waarnemingen starten op 21 juni. HARPS is een spectrograaf van ongekende nauwkeurigheid en de meest succesvolle ontdekker van lichte exoplaneten tot nu toe. Gekoppeld aan de 3,6-meter telescoop van de ESO-sterrenwacht op La Silla, speurt HARPS elke nacht naar exoplaneten. Daarbij wordt gelet op de minuscule schommelingen die een ster vertoont in reactie op de aantrekkingskracht van de eventuele planeet of planeten die om hem heen draaien. HARPS kan van een afstand van biljoenen kilometers schommelingen opmerken die zich in wandeltempo (3,5 km/uur) voltrekken. Een van de sterren die bij Red Dots onder de loep worden genomen, is Proxima Centauri, waarvan wetenschappers vermoeden dat er meer dan één aardse planeet omheen cirkelt. Met een afstand van slechts 4,2 lichtjaar is Proxima Centauri de meest nabije buur van onze zon. Het zou wel eens een van de meest geschikte plekken kunnen zijn om, met de geavanceerdere instrumenten van de nabije toekomst, naar leven buiten ons zonnestelsel te gaan zoeken. Eerder dit jaar maakte ESO bekend een samenwerking te zijn aangegaan met Breakthrough Initiatives, die tot doel heeft om de haalbaarheid aan te tonen van nieuwe technologie waarmee onbemande, ultralichte ruimtesondes snelheden van 20 procent van de lichtsnelheid kunnen bereiken. Zo’n ‘nanosonde’ zou naar de drie sterren van het Alfa Centauri-stelsel kunnen worden gestuurd, waarvan Proxima de dichtstbijzijnde is. De beide andere sterren die tijdens de Red Dots-campagne worden waargenomen zijn de Ster van Barnard, een lichte rode dwerg op een afstand van zes lichtjaar, en Ross 154, een andere rode dwerg, op 9,7 lichtjaar. De Ster van Barnard is een populair object in veel sciencefictionverhalen en is ook voorgesteld als bestemming van toekomstige interstellaire ruimtemissies zoals het Daedalus-project. De telescoopwaarnemingen zullen gepaard gaan met een publiekscampagne die gesteund wordt door ESO en andere instituten. Tijdens de Pale Red Dot-campagne werd het publiek wel op de hoogte gehouden van de wetenschappelijke middelen die werden ingezet, maar de resultaten werden pas na zorgvuldige toetsing bekendgemaakt. Dit keer zullen de waarnemingsgegevens van Proxima Centauri live worden getoond, geanalyseerd en besproken. Via sociale media en een forum zullen samenwerkingsverbanden tussen beroeps- en amateurastronomen en bijdragen van geïnteresseerde burgers en wetenschappers worden aangemoedigd. Daarbij zullen ook hulpmiddelen van de American Association of Variable Star Observers (AAVSO) worden ingezet. Alle waarnemingen die tijdens deze periode worden gepresenteerd hebben natuurlijk een voorlopig karakter en moeten niet worden gebruikt of geciteerd in vakliteratuur. Het team zal geen eindconclusies presenteren of eventuele ontdekkingen bekendmaken voordat een passend onderzoeksartikel is geschreven en voor publicatie in een vaktijdschrift is goedgekeurd. De Red Dots-campagne houdt het publiek op de hoogte via de website reddots.space, waarop wekelijkse updates zullen worden gepost, evenals ondersteunende artikelen en een overzicht van de hoogtepunten van de voorgaande week, inclusief bijdragen van de gemeenschap. Discussies zullen eveneens plaatsvinden via de Facebook-pagina van Red Dots, het Twitter-account van Red Dots en de hashtag #reddots. Niemand kan met zekerheid voorspellen wat de uitkomst van de Red Dots-campagne zal zijn. Na het verzamelen en verwerken van de gegevens, zal het onderzoeksteam de resultaten voor formele beoordeling aan vakgenoten voorleggen. Als er bij deze sterren inderdaad exoplaneten worden ontdekt, zou ESO’s Extremely Large Telescope, die in 2024 zijn eerste licht moet opvangen, in staat moeten zijn om deze rechtstreeks in beeld te brengen en de eigenschappen van hun atmosferen vast te stellen – een cruciale stap in de speurtocht naar leven buiten ons zonnestelsel.
→ Origineel persbericht

14 juni 2017
Het hemellichaam 2MASS J1119-1137 blijkt een ‘dubbelplaneet’ te zijn. Dat blijkt uit waarnemingen met de Keck II-telescoop, door een team onder leiding van William Best van de universiteit van Hawaï (New Scientist, 14 juni). 2MASS J1119-1137 werd vorig jaar ontdekt en stond te boek als ‘weesplaneet’ – een planeet die niet (meer) in een baan om een ster draait, maar op drift is geraakt. De massa van het hemellichaam werd geschat op vier tot acht keer de massa van de planeet Jupiter. Daarmee viel het in het grensgebied tussen een grote planeet en een kleine bruine dwerg – een mislukt sterretje. De nieuwe waarnemingen laten zien dat 2MASS J1119-1137 uit twee gasballen van het formaat Jupiter bestaat, die elk ongeveer vier keer zo zwaar zijn als deze planeet. Ze wentelen op een afstand van ongeveer 600 miljoen kilometer om elkaar. Hoe het object is ontstaan is nog onduidelijk. Mogelijk gaat het om een voormalige lichte protoster die tijdens zijn vormingsproces uiteengevallen is. (EE)
→ Mistaken brown dwarf is actually two planets orbiting each other

8 juni 2017
Astronomen van de Universiteit van Amsterdam hebben met een model verklaard hoe het mogelijk is dat rond het planetenstelsel Trappist-1 zeven planeten ter grootte van de aarde zo dicht rond hun ster draaien. De crux zit op de grens waar ijs in water verandert. Kiezels die van ver richting de ster zweven, ontvangen in de buurt van die ijslijn een extra portie water en klonteren samen tot planeten. Het artikel met de verklaring is geaccepteerd voor publicatie in het vakblad Astronomy & Astrophysics. In februari 2017 maakte een internationaal team van astronomen bekend dat ze een stelsel hadden ontdekt van zeven planeten ter grootte van de aarde die dicht rond hun ster draaien. Dat er zoveel relatief grote planeten dicht rond een kleine ster draaien, kwam als een verrassing. Het ging namelijk tegen de heersende theorieën en scenario's voor planeetvorming in. Onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam komen nu met een model dat verklaart hoe het planeetstelsel kan zijn ontstaan. Tot nu toe waren er twee heersende theorieën voor de vorming van planeten. De eerste theorie gaat ervan uit dat planeten zich vormen waar je ze nu ziet. Dat zou niet gaan bij Trappist-1, omdat de stofschijf waaruit de planeten ontstaan dan erg dicht moet zijn geweest. De tweede theorie gaat ervan uit dat een planeet zich aan de buitenkant van de stofschijf vormt en daarna naar binnen migreert. Deze theorie levert ook problemen op bij Trappist-1, omdat hij niet goed verklaart waarom de planeten allemaal ongeveer even groot zijn als de aarde. De Amsterdamse onderzoekers komen nu met een model waarbij gruis en kiezels migreren in plaats van complete planeten. Het model begint bij kiezels die van ver richting de ster zweven. Zulke kiezels bestaan voor een groot gedeelte uit ijs. Als de deeltjes in de buurt van de zogeheten ijslijn komen, het punt waar het warm genoeg is voor vloeibaar water, krijgen ze nog een extra portie waterdamp te verwerken. Daardoor klonteren ze samen tot een protoplaneet. Daarna beweegt de protoplaneet nog wat dichter naar de ster en onderweg zuigt hij als een stofzuiger zoveel kiezels op dat zich een planeet ter grootte van de aarde vormt. De planeet beweegt vervolgens nog wat verder naar binnen en maakt ruimte voor een nieuwe planeet. De crux, aldus de Amsterdammers, zit hem in het samenklonteren op de ijslijn. Daarbij verliezen de klonten namelijk water. Dat water kan vervolgens weer gebruikt worden door de volgende lading kiezels die in aantocht is uit de buitengebieden van de stofschijf. Dit proces kon zich bij Trappist-1 herhalen totdat er zeven planeten waren gevormd. De komende tijd willen de Amsterdamse onderzoekers hun model verfijnen. Daarnaast gaan ze computersimulaties uitvoeren om te kijken hoe hun model standhoudt bij verschillende begincondities. De onderzoekers verwachten nog wel wat discussie onder vakgenoten. Het model is namelijk vrij revolutionair omdat de kiezels vanuit het buitenste deel van de schijf helemaal naar binnen reizen zonder dat er veel gebeurt.
→ Volledig persbericht

6 juni 2017
De raadselachtige puls radiostraling die op 15 augustus 1977 uit de richting van het sterrenbeeld Boogschutter kwam, was hoogstwaarschijnlijk afkomstig van twee kometen. Tot die conclusie komt astrofysicus Antonio Paris van St Petersburg College in Florida (VS), die de situatie van veertig jaar geleden zo goed mogelijk heeft gereproduceerd. Paris heeft vorig jaar met een crowdfunding-campagne geld ingezameld om een kleine radiotelescoop aan te schaffen. Afgelopen januari heeft Paris dit instrument diverse keren op de Boogschutter gericht, waar op dat moment een van de twee kometen doorheen trok die volgens hem het vermaarde ‘Wow’-signaal zouden hebben veroorzaakt. De kometen zijn destijds niet opgemerkt, waardoor de bron van het signaal lang een raadsel is gebleven. Uit de inmiddels gepubliceerde waarnemingen blijkt dat daarbij inderdaad straling met een frequentie van 1420 megahertz is opgepikt die aan de komeet kan worden toegeschreven. Het gedetecteerde signaal was weliswaar zwakker als dat van 1977, maar dat is deels te wijten aan de geringere afmetingen van de radiotelescoop die Paris heeft gebruikt. Ook kan de onderzochte komeet de afgelopen veertig jaar veel massa zijn kwijtgeraakt. (EE)
→ Mysterious 'Wow! signal' in 1977 came from comets

6 juni 2017
'Bewoonbare' planeten die een baan beschrijven rond een rode dwergster hebben mogelijk veel vaker last van uitbarstingen op het steroppervlak dan tot nu toe werd gedacht. Dat blijkt uit een intensieve analyse van meetgegevens van NASA's GALEX-kunstmaan, die vandaag gepresenteerd is op de 230ste bijeenkomst van de American Astronomical Society in Austin, Texas. Rode dwergsterren zijn de talrijkste sterren in het heelal. Ze worden vaak vergezeld door planeten. Wanneer die planeten op zeer kleine afstand rond de lichtzwakke, koele ster draaien, ontvangen ze toch voldoende warmte om 'bewoonbaar' te zijn: de oppervlaktetemperatuur van de planeet maakt de aanwezigheid van vloeibaar water mogelijk. Veel rode dwergsterren vertonen echter regelmatig energierijke uitbarstingen ('zonnevlammen'), waarbij grote hoeveelheden dodelijke röntgenstraling vrijkomen. Krachtige vlammen kunnen ook de dampkring van een planeet eroderen of in de loop van de tijd zelfs geheel wegblazen. Uit de GALEX-meetgegevens (op ultraviolette golflengten) blijkt nu dat ook relatief 'rustige' rode dwergen nog heel vaak kleinere vlammen en uitbarstingen vertonen. Die zijn vergelijkbaar met uitbarstingen op onze eigen zon, maar omdat een potentieel bewoonbare planeet bij een rode dwerg op een veel kleinere afstand staat, kunnen de gevolgen voor de dampkring en voor mogelijke levensvormen veel ingrijpender zijn. Dat doet vermoeden dat de kans op het bestaan van leven op zulke planeten kleiner is dan vaak wordt gedacht. (GS)
→ Mini-Flares Potentially Jeopardize Habitability of Planets Circling Red Dwarf Stars

5 juni 2017
De opbouw van de dampkring van een planeet wordt niet alleen bepaald door de huidige omstandigheden, maar ook door de ontstaansgeschiedenis van de planeet. Die conclusie trekken astronomen uit nieuwe waarnemingen van de Hubble Space Telescope, verricht aan twee vrijwel identieke exoplaneten. De resultaten zijn vandaag gepresenteerd op de 230ste bijeenkomst van de American Astronomical Society in Austin, Texas. Hubble verrichtte spectroscopische metingen aan exoplaneten HAT-P-38b en WASP-67b. In beide gevallen gaat het om zogeheten hete Juptiers: gasvormige reuzenplaneten die op kleine afstand rond hun moederster draaien. De twee planeten vertonen veel overeenkomsten, zowel in massa, afstand tot de ster en temperatuur. Ook de twee sterren lijken veel op elkaar. Ondanks die overeenkomsten hebben de twee planeten heel verschillende atmosferen. De dampkring van HAT-P-38b blijkt relatief 'helder' te zijn; in de dampkring van WASP-67b komen veel meer wolken voor (vermoedelijk van verbindingen als natriumsulfide en kaliumchloride). De gevonden verschillen kunnen niet veroorzaakt worden door de huidige omstandigheden op en rond de twee planeten. Vermoedelijk zijn ze op een verschillende manier ontstaan, of op een andere wijze in hun huidige kleine omloopbanen terecht gekomen. Die evolutionaire voorgeschiedenis (nature versus nurture) speelt kennelijk een grote rol in het bepalen van de huidige eigenschappen van de atmosfeer. (GS)
→ Hubble's Tale of Two Exoplanets: Nature vs. Nurture

5 juni 2017
Een internationaal team van astronomen heeft vastgesteld dat de grote gasplaneet die om de 650 lichtjaar verre ster KELT-9 cirkelt enorm heet is. Aan zijn dagzijde loopt het kwik op tot boven de 4000 graden Celsius. Daarmee is de atmosfeer van de planeet heter dan het oppervlak van menige ster – met alle gevolgen van dien (Nature, 5 juni). De planeet van KELT-9 heeft ongeveer drie keer zoveel massa als Jupiter en is slechts ongeveer 5 miljoen kilometer van zijn moederster verwijderd. Deze ster is ruwweg twee keer zo groot en heet als onze zon. In combinatie met de geringe onderlinge afstand heeft dit tot gevolg dat de temperatuur aan de dagzijde van de planeet oploopt tot 4200 °C – een record. Omdat altijd dezelfde zijde van de planeet naar de ster is gericht, wordt dit deel van zijn atmosfeer voortdurend bestookt met intense ultraviolette straling. Als gevolg hiervan worden moleculen zoals die van water, koolstofdioxide en methaan afgebroken, en is de atmosfeer in feite aan het verdampen. (EE)
→ Astronomers discover alien world hotter than most stars

5 juni 2017
Nieuw onderzoek wijst erop dat de vorig jaar ontdekte exoplaneet HD 1313999 Ab mogelijk geen planeet is, maar een achtergrondster. Dat blijkt uit een artikel dat op 19 mei jl. is gepubliceerd op de preprint-site arXiv. HD 1313999 Ab werd in juli 2016 ontdekt met de Europese Very Large Telescope. De ontdekking baarde nogal wat opzien, omdat de planeet een wijde baan om een ster leek te doorlopen waar ook nog eens een compacte dubbelster omheen draait. Hierdoor zouden er een groot deel van de tijd drie ‘zonnen’ aan zijn hemel te zien zijn. Een hernieuwde analyse van de oorspronkelijke meetgegevens en nieuwe aanvullende waarnemingen met twee andere telescopen hebben nu tot een andere conclusie geleid. Een internationaal onderzoeksteam denkt dat het object dat voor een planeet is aangezien in werkelijkheid een zwakke achtergrondster is. Hun belangrijkste argument betreft de jonge ‘moederster’ HD 1313999. De aantrekkingskracht van deze ster zou te zwak zijn om de vermeende planeet aan zich te binden. Ook de kans dat HD 1313999 Ab juist bezig is om aan de ster te ontsnappen, lijkt gering. Dan zou de ontsnapping net moeten hebben plaatsgevonden rond de tijd dat astronomen de ‘planeet’ voor het eerst in het vizier kregen. (EE)
→ Exoplanet HD 131399 Ab turns out to be a background star, new study finds

31 mei 2017
Een internationaal onderzoeksteam, onder wie Matthew Kenworthy van de Sterrewacht Leiden, denkt een verklaring te hebben voor de merkwaardige helderheidswisselingen van ‘PDS 110’, een jonge ster in het sterrenbeeld Orion op duizend lichtjaar van de aarde. De periodieke ‘verduisteringen’ van de ster worden toegeschreven aan een kolossale planeet met vijftig keer zoveel massa als de planeet Jupiter. Deze planeet zou omgeven zijn door een al even kolossaal ringenstelsel (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society). De astronomen hebben, aan de hand van bestaande meetgegevens, vastgesteld dat de helderheid van PDS 110 eens in de ongeveer tweeënhalf jaar gedurende enkele weken ongeveer dertig procent geringer is dan normaal. Zo’n gebeurtenis gaat gepaard met snelle helderheidsfluctuaties, die erop wijzen dat er een structuur van ongelijkmatige dichtheid – hoogstwaarschijnlijk een ring van puin – in het spel is. Ervan uitgaande dat de helderheidswisselingen inderdaad worden veroorzaakt door een planeet-met-ringen die om de ster draait, zou het verschijnsel zich in september van dit jaar moeten herhalen. Het is de bedoeling dat de ster dan heel nauwgezet wordt waargenomen door zowel beroeps- als amateur-astronomen. (EE)
→ Giant ringed planet likely cause of mysterious eclipses

22 mei 2017
Het verval van radioactieve elementen zoals uranium, kalium en thorium kan indirect een voedingsbron vormen voor buitenaards leven, aldus Amerikaanse onderzoekers in een artikel in Astrophysical Journal Letters. Daarbij gaat het vooral om hemellichamen met vloeibaar water onder het oppervlak ('waterwerelden'), zoals de Jupitermaan Europa, de Saturnusmaan Enceladus en de dwergplaneten Ceres en Pluto. Onlangs is ontdekt dat er op Enceladus onderzeese heetwaterbronnen voorkomen. Door het proces van serpentinisatie - een reactie van water met ijzerhoudende mineralen - worden watermoleculen in zulke bronnen gesplitst in waterstof en zuurstof. Moleculair waterstof kan als energiebron dienen voor micro-organismen. Een team onder leiding van Alexis Bouquet van de University of Texas in San Antonio en het Southwest Research Institute concludeert nu dat watermoleculen ook gesplitst kunnen worden door de straling die vrijkomt bij het verval van radioactieve elementen in de kern van het hemellichamen - een proces dat radiolyse wordt genoemd. Volgens de modelberekeningen is radiolyse in sommige gevallen een vrijwel even belangrijke bron van moleculair waterstof als serpentinisatie. Dat zou betekenen dat er ook micro-organismen zouden kunnen leven op 'waterwerelden' zónder onderzeese heetwaterbronnen. (GS)
→ Study Shows How Radioactive Decay Could Support Extraterrestrial Life

22 mei 2017
Dankzij waarnemingen van de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler is nu ook de omlooptijd bepaald van de buitenste van de zeven planeten die vorig jaar ontdekt werden rond de ultrakoele dwergster TRAPPIST-1, op 40 lichtjaar afstand van de aarde. Alle zeven planeten draaien in zeer kleine banen rond hun moederster: het hele planetenstelsel past gemakkelijk binnen de baan van de planeet Mercurius, de binnenste planeet in ons eigen zonnestelsel. Planeet TRAPPIST-1h blijkt een omlooptijd te hebben van 18 dagen en 18 uur - precies de waarde die eerder op basis van theoretische overwegingen al was voorspeld. De Kepler-waarnemingen van TRAPPIST-1 werden op 8 maart vrijgegeven. Astronomen uit Bern en Seattle gingen er direct mee aan de slag. Na 60 uur continu gewerkt te hebben aan de data-analyse was duidelijk dat TRAPPIST-1h zich in de verwachte 'resonantie-baan' bevindt: de planeet maakt twee omlopen rond de dwergster in dezelfde tijd waarin TRAPPIST-1g drie omlopen voltooit, en TRAPPIST-1f vier. Mede dankzij die baanresontanties is het extreem compacte planetenstelsel stabiel. Uit de analyse, die gepubliceerd is in Nature Astronomy, blijkt ook dat de planeet een temperatuur heeft van ca. 100 graden onder nul, dat de moederster een rotatieperiode heeft van 3,3 dagen, en dat de ster ouder is dan tot nu toe werd aangenomen. (GS)
→ Astronomers Confirm Orbital Details of TRAPPIST-1’s Least Understood Planet

18 mei 2017
Waarnemingen met de internationale (sub)millimetertelescoop ALMA bevestigen dat het eenzame planeetachtige object OTS44 is omringd door een stofrijke schijf, die sterke overeenkomsten vertoont met de protoplanetaire schijven zoals die rond jonge sterren worden aangetroffen. Dat wijst erop dat de onstaansgeschiedenis van dit relatief lichte object veel weg heeft van een ster. Dat betekent dat OTS44 waarschijnlijk is voortgekomen uit een wolk van gas en stof die onder invloed van zijn eigen zwaartekracht is samengetrokken. Volgens de bestaande modellen voor het ontstaan van sterren en planeten zou dat voor een object van deze massa – ruwweg twaalf keer de massa van de planeet Jupiter – eigenlijk niet mogelijk moeten zijn. Weliswaar zou zo’n stofwolk tijdens het samentrekken in een aantal kleinere objecten uiteen kunnen vallen, maar in de omgeving van OTS44 is maar één ander object aangetroffen, en het lijkt er niet op dat dit deel heeft uitgemaakt van een fragmenterende wolk van gas en stof. De sterkte van de straling die door het stof wordt uitgezonden wijst erop dat de stofschijf rond OTS44 stofdeeltjes met afmetingen van enkele millimeters bevat. Ook dat is verrassend: de omstandigheden in de schijf rond zo’n (relatief) licht object zouden de vorming van zulke grote stofdeeltjes niet toe mogen laten. Volgens de astronomen die OTS44 hebben onderzocht, zou de aanwezigheid van het ‘grove’ stof er uiteindelijk toe kunnen leiden dat uit de stofschijf rond het 500 lichtjaar verre object een kleine maan ontstaat. (EE)
→ First radio detection of lonely planet disk shows similarities between stars and planet-like objects

16 mei 2017
Grote delen van de nabijgelegen exoplaneet Proxima b kunnen vloeibaar oppervlaktewater herbergen, en daarmee potentieel bewoonbaar zijn. Dat schrijven onderzoekers van de Univeristeit van Exeter vandaag in Astronomy & Astrophysics. Proxima b is de dichtstbijzijnde exoplaneet, op slechts 4,2 lichtjaar afstand van de aarde. Hij is ongeveer even groot als de aarde en draait in een kleine baan rond de rode dwergster Proxima Centauri. De onderzoekers gebruikten het succesvolle Unified Model van het Met Office (de Britse tegenhanger van het KNMI) om het klimaat van de planeet te modelleren. Daarbij werden verschillende opties onderzocht: een atmosferische samenstelling die lijkt op die van de aarde; een eenvoudiger samenstelling van voornamelijk stikstof en kooldioxide, een mogelijk licht excentrische baan, en verschillende rotatietoestanden van de planeet. Wanneer de planeet eenzelfde rotatietoestand heeft als Mercurius (de binnenste planeet in ons eigen zonnestelsel, die drie maal rond zijn as draait in dezelfde periode waarin hij twee maal rond de zon beweegt), zou er op grote delen van het oppervlak water kunnen voorkomen, aldus de onderzoekers. (GS)
→ Scientists Explore Potential Climate of Proxima B

15 mei 2017
Het weer op de hete, zware exoplaneet HAT-P-7b wordt in sterke mate beïnvloed door het magnetisch veld van de planeet. Dat beweert Tamara Rogers van het Planetary Science Institute in een artikel in Nature Astronomy. HAT-P-7b werd in 2008 ontdekt door de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler. Hij is 40 procent groter en 80 procent zwaarder dan Jupiter, en draait in zó'n kleine baan rond zijn moederster dat de temperatuur aan de dagzijde bijna 2000 graden bedraagt. Doordat het aan de nachtzijde een stuk 'koeler' is (ca. 900 graden), treden er krachtige stormen op in de dampkring. Als gevolg daarvan ligt het punt met de hoogste temperatuur niet midden op de dagzijde van de planeet, zo is gebleken uit metingen van de infraroodkunstmaan Spitzer. De positie van dat 'hot point' blijkt echter zeer veranderlijk, wat wijst op grote variaties in de windsnelheden op HAT-P-7b. Rogers heeft nu modelberekeningen uitgevoerd die erop wijzen dat het magnetisch veld van de planeet daar verantwoordelijk voor is. Lithium-, natrium- en kaliumatomen in de dampkring raken geïoniseerd en elektrisch geladen door de hoge temperatuur, waarna ze onder invloed raken van magnetische velden. Uit de modelberekeningen blijkt dat het magnetisch veld van HAT-P-7b maximaal zes maal zo sterk is als het aardse magneetveld. (GS)
→ Variable Winds on Hot Giant Exoplanet Help Study of Magnetic Field

11 mei 2017
De atmosfeer van de Neptunus-achtige planeet HAT-P-26b bestaat vrijwel geheel uit waterstof en helium. Deze ‘primitieve’ samenstelling kan erop wijzen dat de planeet zich bij zijn geboorte nog dichter bij zijn (zeer lichtzwakke) moederster heeft bevonden dan nu al het geval is (Science, 12 mei). Om de atmosfeer van de planeet te onderzoeken, hebben astronomen gegevens verzameld op de momenten dat deze – vanaf de aarde gezien – voor zijn ster langs schuift. Tijdens zo’n planeetovergang wordt een klein deel van het licht van de ster gefilterd door de atmosfeer van de planeet, die licht van bepaalde golflengten absorbeert. Uit de daaruit voortkomende spectrale ‘vingerafdruk’ kan de chemische samenstelling van de planeetatmosfeer worden afgeleid. De analyse van de waarnemingen laat zien dat de atmosfeer van HAT-P-26b relatief arm is aan bewolking, maar wel een sterke watersignatuur vertoont. Aan de hand van het gemeten hoeveelheid water hebben de astronomen een schatting gemaakt van het zogeheten metaalgehalte van die atmosfeer – het gehalte aan elementen zwaarder dan waterstof en helium. Het metaalgehalte van HAT-P-26b blijkt ongeveer vijf keer zo groot te zijn als dat van onze zon. Ter vergelijking: het metaalgehalte van Neptunus is nog eens twintig keer hoger. Daarmee breekt HAT-P-26b de trend die in ons eigen zonnestelsel en bij enkele andere planetenstelsels is waargenomen. Doorgaans bevat de atmosfeer van een (gas)planeet namelijk meer zwaardere elementen naarmate de planeet minder massa heeft. Zo zijn de atmosferen van de planeten Uranus en Neptunus veel metaalarmer dan die van hun zwaardere soortgenoten Jupiter en Saturnus. Dat grote verschil wordt toegeschreven aan hun ontstaanswijze. Jupiter en Saturnus hebben hun deel van de protoplanetaire schijf rond de zon zo snel schoongeveegd, dat de zwaardere elementen grotendeels in hun kern zijn beland. Uranus en Neptunus groeiden geleidelijker, waardoor ze ook in een later stadium nog zijn bestookt met ijsachtig puin en hun atmosferen werden verrijkt met zware elementen. Het metaalgehalte van HAT-P-26b, die van het formaat Neptunus is, komt echter overeen met dat van Jupiter. Voor deze lage waarde zijn twee verklaringen mogelijk. De ene is dat HAT-P-26b dichter bij zijn ster is ontstaan, in een deel van de protoplanetaire schijf dat weinig ijs en daarmee ook relatief weinig zware elementen bevatte. De andere mogelijkheid is dat de vorming van het gasomhulsel van de planeet relatief laat op gang is gekomen, toen er bijna geen ‘zwaar puin’ meer voorhanden was. (EE)
→ Primitive Atmosphere Discovered Around ‘Warm Neptune’

10 mei 2017
In februari van dit jaar maakten astronomen bekend dat rond de nabije rode dwergster TRAPPIST-1 maar liefst zeven aarde-achtige planeten draaien. Drie van deze planeten zouden ‘leefbaar’ zijn, maar het vermoeden bestond dat dit planetenstelsel wel eens instabiel zou kunnen zijn. Nieuw onderzoek geeft aan dat het wel meevalt met die instabiliteit: baanresonanties houden de planeten op hun plek. Computersimulaties van het planetenstelsel van TRAPPIST-1 lieten zien dat de zeven planeten elkaar zodanig beïnvloeden, dat het binnen een miljoen jaar tot onderlinge botsingen zou moeten komen. Dat lijkt ver weg, maar astronomisch gezien is dat al heel binnenkort. Omdat het wel heel toevallig zou zijn als het stelsel kort voor zijn ondergang is ontdekt, hebben astronomen van de universiteit van Toronto nu onderzocht of het niet toch stabiel zou kunnen zijn. In hun onderzoek, dat in het tijdschrift Astrophysical Journal Letters is gepubliceerd, omschrijven de astronomen het planetenstelsel als een ‘resonante keten’. Bij resonante configuraties verhouden de omlooptijden van de verschillende planeten zich als gehele getallen. Een bekend geval doet zich voor in ons eigen zonnestelsel: in de tijd dat de planeet Neptunus drie rondjes om de zon maakt, maakt Pluto er precies twee. Dat is maar goed ook, omdat het anders tot een botsing zou komen: de banen van de beide hemellichamen kruisen zich immers. Resonanties resulteren erin dat de onderlinge posities van planeten een zich herhalend patroon vertonen. Om dat te illustreren hebben de astronomen, in samenwerking met een muzikant, een animatie gemaakt waarin de planeten van TRAPPIST-1 elke keer dat ze (vanaf de aarde gezien) voor hun ster langs trekken een pianotoon spelen. Bovendien klinkt elke keer dat een planeet zijn meest nabije buur inhaalt een drumslag. Het resultaat klinkt verrassend muzikaal – jazzy zelfs. En dat is goed nieuws: het betekent dat de omloopbanen van de zeven planeten goed op elkaar zijn afgestemd en dat het stelsel van TRAPPIST-1 vele malen stabieler is dan het in eerste instantie leek. ‘Echte’ computersimulaties hebben die conclusie inmiddels bevestigd. Volgens de astronomen kan het geen toeval zijn dat de planeten van TRAPPIST-1 zich als een ‘orkest’ gedragen. Dat zou het natuurlijke gevolg zijn van hun ontstaansproces. Toen de planeten zich vormden in de schijf van gas en stof rond hun ster, zijn ze naar zodanige omloopbanen gemigreerd, dat de huidige stabiele configuraties is ontstaan. (EE)
→ Planets in TRAPPIST-1 orbiting in synchronized harmonies, U of T astrophysicist and musicians discover

9 mei 2017
Een koele bruine dwergster in het zuidelijke sterrenbeeld Vissen blijkt in werkelijkheid een extreem zware 'verweesde' planeet te zijn - een planeet die geen baan rond een moederster beschrijft, maar vrij door de ruimte zweeft. Het gasvormige hemellichaam is ongeveer even groot als de reuzenplaneet Jupiter, maar dertien keer zo zwaar. Die massa is volgens theoretische modellen net niet voldoende om kernfusiereacties van zwaar waterstof (deuterium) op gang te brengen in het inwendige. Bruine dwergen zijn 'mislukte' sterren waarin geen gewone waterstoffusie voorkomt, zoals in het binnenste van sterren zoals de zon, maar wel deuteriumfusie. Na hun ontstaan koelen ze in de loop van de tijd zeer langzaam af, in een tempo dat afhankelijk is van hun massa. Het zwakke hemellichaam, SIMP J013656.5+093347 geheten (of kortweg SIMP0136) werd aanvankelijk geclassificeerd als een jonge bruine dwerg. Metingen aan de ruimtelijke beweging van SIMP0136 hebben nu echter laten zien dat de gasbol deel uitmaakt van de Carina Near-sterrengroep. Daarvan is bekend dat hij een leeftijd heeft van ca. 200 miljoen jaar. Nu de leeftijd van SIMP0136 nauwkeurig bekend is, kan uit de waargenomen temperatuur de massa worden afgeleid. Die blijkt slechts 13 Jupitermassa's te bedragen. Het hemellichaam moet volgens de onderzoekers dan ook geclassificeerd worden als een extreem zware reuzenplaneet. Gezien het feit dat de planeet geen baan rond een ster beschrijft, is het overigens wel waarschijnlijk dat hij op dezelfde manier is ontstaan als sterren: door de gravitationele ineenstorting van een wolk waterstof- en heliumgas. De nieuwe onderzoeksresultaten zijn gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters. (GS)
→ Surprise! Brown Dwarf Is Actually a Planetary Mass Object

2 mei 2017
Het planetenstelsel van de zonachtige ster Epsilon Eridani, op slechts 10,5 lichtjaar afstand, vertoont qua structuur veel overeenkomsten met ons eigen zonnestelsel. Dat blijkt uit gedetailleerde waarnemingen die verricht zijn met SOFIA, een infraroodtelescoop aan boord van een vliegtuig. De nieuwe resultaten zijn gepubliceerd in The Astronomical Journal. Rond Epsilon Eridani draait een gasvormige reuzenplaneet, op een afstand die vergelijkbaar is met de afstand waarop Jupiter rond de zon cirkelt. Vermoedelijk wordt de ster door meer planeten vergezeld. Bovendien hebben infraroodtelescopen de zwakke warmtestraling opgevangen van stof en gas in een zogeheten 'puinschijf' (debris disk) - materiaal dat het resultaat is van onderlinge botsingen van kleinere hemellichamen. In ons eigen zonnestelsel komen twee van die puingordels voor: de planetoïdengordel binnen de baan van Juptier en de Kuipergordel buiten de baan van Neptunus. Uit de nieuwe SOFIA-metingen blijkt dat de puinschijf van Epsilon Eridani ook uit twee delen bestaat: één binnen de baan van de Jupiterachtige planeet en één erbuiten. Die structuur ontstaat onder invloed van de zwaartekrachtwerking van de planeet. De leeftijd van Epsilon Eridani is ca. een vijfde van de leeftijd van de zon; onderzoek aan het planetenstelsel levert dus informatie op over de omstandigheden zoals die in de jeugd van ons eigen zonnestelsel voorkwamen. (GS)
→ Astronomers confirm nearby star a good model of our early solar system

20 april 2017
Breakthrough Listen – een initiatief van internet-investeerder Yuri Milner, gericht op het zoeken naar kunstmatige radiosignalen uit de ruimte – heeft de eerste oogst aan meetgegevens gepubliceerd. Tijdens het eerste jaar zijn 692 sterren ‘afgeluisterd’ met de grote Green Bank-radiotelescoop in West Virginia (VS). Daarbij zijn elf opvallende signalen opgepikt, maar nader onderzoek heeft uitgewezen dat het waarschijnlijk niet om kunstmatige signalen van buitenaardse oorsprong gaat. Van elk van de 692 sterren zijn drie keer vijf minuten radiowaarnemingen gedaan. Vervolgens zijn de registraties met behulp van speciale software geanalyseerd. Bij deze analyse wordt gelet op radiosignalen die zich onderscheiden van natuurlijke processen. Te denken valt aan signalen met een smalle bandbreedte, pulsaties, onregelmatigheden in het spectrum en andere ongewone kenmerken. Speciale algoritmen moeten ervoor zorgen dat signalen van aardse bronnen, zoals satellieten, buiten beschouwing worden gelaten. De wetenschappers van Breakthrough Listen zullen vanaf nu ongeveer eens per half jaar verslag doen van hun waarnemingen. Het project loopt tot 2026. (EE)
→ Breakthrough Listen Initiative Publishes Initial Results

19 april 2017
Een internationaal team van astronomen heeft een ‘superaarde’ ontdekt die zich binnen de leefbare zone van de slechts veertig lichtjaar verre ster LHS 1140 bevindt. De planeet is een beetje groter en aanzienlijk zwaarder dan de aarde en zou een atmosfeer kunnen hebben. Omdat hij eens in de 25 dagen voor zijn moederster langs schuift, maakt dit hem tot een interessant object voor toekomstig atmosfeeronderzoek (Nature, 20 april). LHS 1140 is een zwakke rode dwergster in het sterrenbeeld Walvis. Rode dwergen zijn veel kleiner en koeler dan de zon. Hierdoor ontvangt exoplaneet LHS 1140b, hoewel hij zich tien keer dichter bij zijn ster bevindt dan de aarde bij de zon, maar ongeveer half zoveel licht van zijn ster als de aarde. Daarmee bevindt hij zich in het hart van de leefbare zone rond de ster, wat betekent dat de temperatuur op zijn oppervlak zo gematigd is, dat er vloeibaar water kan bestaan. Rode dwergsterren zijn berucht om hun wispelturige gedrag. Ze produceren vaak grote uitbarstingen, die funest zijn voor de atmosferen van nabije planeten. Maar LHS 1140 zendt minder hoogenergetische straling uit dan vergelijkbare sterren met weinig massa. Hierdoor bestaat de kans dat LHS 1140b een atmosfeer heeft weten te behouden, al staat dat nog niet vast. In dat geval zou er ook vloeibaar water op zijn oppervlak kunnen zijn. De astronomen schatten dat de planeet minstens vijf miljard jaar oud is. Ook hebben zij vastgesteld dat hij 1,4 keer zo groot is als de aarde – bijna 18.000 kilometer. Uit het feit dat zijn massa ongeveer zeven keer zo groot is als die van onze planeet kan worden afgeleid dat hij grotendeels uit ijzer en gesteente bestaat. Waarnemingen die binnenkort met de Hubble-ruimtetelescoop worden gedaan, moeten uitsluitsel geven over de hoeveelheid straling die op LHS 1140b neerregent, zodat zijn ‘levensvatbaarheid’ nader kan worden bepaald. Zodra nieuwe grote telescopen zoals de Europese Extremely Large Telescope in bedrijf zijn, kunnen astronomen ook zijn eventuele atmosfeer aan een gedetailleerd onderzoek onderwerpen. (EE)
→ Volledig persbericht

6 april 2017
Met de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler is een hete planeet ontdekt in een kleine omloopbaan rond een dwergster op 219 lichtjaar afstand van de aarde. De planeet, Kepler 1649b geheten, is een slag groter dan de aarde, en draait in slechts 9 dagen rond zijn moederster. De hoeveelheid straling die de planeet van de ster ontvangt is 2,3 maal zo groot als de hoeveelheid licht en warmte die de aarde ontvangt van de zon. Ter vergelijking: de 'broeikasplaneet' Venus ontvangt 1,9 maal zo veel straling van de zon als de aarde. De ontdekking, beschreven in The Astronomical Journal, helpt astronomen om meer zicht te krijgen op de omstandigheden op planeten die rond rode dwergsterren draaien - de meest talrijke sterren in het Melkwegstelsel. (GS)
→ Possible Venus Twin Discovered Around Dim Star (origineel opersbericht)

6 april 2017
Voor het eerst is het bestaan van een dampkring aangetoond rond een planeet die qua afmetingen en massa enigszins vergelijkbaar is met de aarde. De ontdekking is gepubliceerd in The Astronomical Journal. Exoplaneet GJ1132b is 1,4 maal zo groot en 1,6 maal zo zwaar als de aarde. De planeet beschrijft elke 1,6 dagen een kleine baan rond een rode dwergster op 30 lichtjaar afstand in het zuidelijke sterrenbeeld Vela (Zeilen). Vanaf de aarde zien we de baan van opzij, zodat de planeet eens per omloop voor de ster langs beweegt en een klein beetje licht onderschept. Met de 2,2-meter ESO/MPG telescoop op de Europese La Silla-sterrenwacht in Noord-Chili zijn die planeetovergangen nu waargenomen op zeven verschillende golflengten. Voor een dampkringloze planeet moet de hoeveelheid onderschept sterlicht op al die golflengten even groot zijn. Uit de metingen blijkt echter dat de planeet in het infrarood wat groter lijkt. Dat wijst erop dat hij omgeven wordt door een dampkring die infrarode straling absorbeert, maar transparant is voor andere soorten licht. Uit modelberekeningen blijkt dat de metingen goed verklaarbaar zijn door een dampkring die rijk is aan waterdamp en methaangas. Tot nu toe was alleen bij grotere en zwaardere exoplaneten het bestaan van een dampkring aangetoond. GJ1132b zal in de toekomst veel gedetailleerder bestudeerd kunnen worden door grote telescopen op aarde en in de ruimte. De ontdekking van een dampkring zegt overigens nog helemaal niets over het al dan niet voorkomen van leven op de planeet. Ook is niet met zekerheid bekend in welke mate de planeet echt op de aarde lijkt. (GS)
→ Atmosphere around Super-Earth detected

22 maart 2017
Sterren hoeven niet groot en zwaar te zijn om het materiaal rond naburige sterren te doen verdampen, zo blijkt uit onderzoek van de protoplanetaire schijf rond de jonge zonachtige ster IM Lupi. De waarnemingen laten zien dat de schijf, waarin zich planeten kunnen vormen, in hoog tempo ‘vervliegt’ terwijl de hoeveelheid straling van omgevingssterren vrij beperkt is. In stervormingsgebieden ontstaan sterren van uiteenlopende afmetingen. Bekend was al dat wanneer de protoplanetaire schijf rond een betrekkelijk kleine ster zich in de buurt van een zware ster bevindt, deze laatste delen van de schijf kan doen verdampen. Vermoed werd echter dat dit alléén gebeurt wanneer de schijf wordt bestraald door zeer zware sterren. Dat blijkt dus niet zo te zijn. Als de schijf rond IM Lupi in het huidige tempo massa blijft verliezen, dan raakt hij in de loop van zijn 10 miljoen jaar durende bestaan 3300 aardmassa’s aan materiaal kwijt. Volgens de onderzoekers kan dit gevolgen hebben voor de diversiteit die exoplanetenstelsels kunnen vertonen. Zo zou het licht van doodnormale buursterren een beperkende factor kunnen zijn voor de maximale afmetingen die een planetenstelsel kan bereiken. De astronomen die IM Lupi hebben onderzocht, vermoeden overigens dat de protoplanetaire schijf rond deze ster extra gevoelig is voor sterlicht, omdat hij nog zo groot is. Hij heeft een straal van ongeveer 400 astronomische eenheden (AE), d.w.z. tien keer de afstand zon-Pluto. Berekeningen wijzen erop dat de schijf, die net als zijn ster nog geen miljoen jaar oud is, tijdens zijn korte bestaan al is gehalveerd. (EE)
→ Fledgling stars try to prevent their neighbours from birthing planets

9 maart 2017
Het begint een gewoonte te worden: een moeilijk verklaarbaar astronomisch verschijnsel toeschrijven aan buitenaardse activiteiten. Na de vreemde helderheidswisselingen van ster KIC 8462852 ‘Tabby’s Star’), die volgens sommige wetenschappers het gevolg zouden zijn van buitenaardse bouwwerkzaamheden, is het nu de beurt aan de zogeheten snelle radioflitsen. Deze even korte als krachtige pulsen radiostraling kunnen volgens Avi Loeb van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics worden veroorzaakt door kolossale zenders die interstellaire ruimtesondes aandrijven. Loeb en zijn mede-auteur Manasvi Lingam (Harvard University) hebben de haalbaarheid onderzocht van een systeem dat een bundel radiostraling uitzendt die zo krachtig is, dat je daarmee een met ‘lichtzeilen’ uitgeruste ruimtesonde zou kunnen voortstuwen. Zo’n systeem blijkt theoretisch te kunnen werken, maar de praktische uitvoering ervan is – op z’n zachtst gezegd – problematisch. Om de zender op zonne-energie te laten werken, heb je een opvangend oppervlak nodig dat twee keer groot is als de aarde. Bovendien zou het gevaarte dermate veel warmte ontwikkelen, dat er een waterkoelsysteem van vergelijkbare omvang nodig is om te voorkomen dat de boel smelt. Maar dan heb je ook wat: het systeem zou in staat zijn om een lading van een miljoen ton – ongeveer 20 keer de massa van het grootste cruiseschip op aarde – in beweging te krijgen. Interstellair reizen voor de massa dus. De snelle radioflitsen die astronomen waarnemen, zouden ontstaan op de schaarse momenten dat de bundel van het aandrijfsysteem toevallig eventjes onze kans op wijst. Voor wie het fijne ervan wil weten: op arXiv is een preprint te vinden van het artikel dat Loeb en Lingam hebben geschreven. Het zal t.z.t. verschijnen in de Astrophysical Journal Letters. (EE)
→ Could Fast Radio Bursts Be Powering Alien Probes?

8 maart 2017
De Amerikaanse satelliet Kepler heeft de afgelopen maanden aanvullende gegevens verzameld over het planetenstelsel van de koele dwergster TRAPPIST-1. Afgelopen maand maakte een internationaal team van astronomen, onder Belgische leiding, bekend dat er zeven aarde-achtige planeten rond deze ster cirkelen. Kepler heeft van 15 december 2016 tot 4 maart jl. talrijke metingen gedaan van de minuscule helderheidsveranderingen die de zeven planeten veroorzaken wanneer zij voor hun moederster langs schuiven. Naar verwachting zullen deze aanvullende waarnemingen astronomen in staat stellen om de baangegevens en de massabepaling van de buitenste planeet, TRAPPIST-1h, te verfijnen. Ook kunnen ze meer inzicht geven in de magnetische activiteit van de moederster. (EE)
→ NASA's Kepler Provides Another Peek at Ultra-cool Neighbor

28 februari 2017
Uit computersimulaties van Franse, Britse en Australische astronomen blijkt dat in de gas- en stofschijven rond pasgeboren sterren spontaan zogeheten 'stofvallen' (dust traps) kunnen ontstaan. Die vormen een belangrijke schakel in het geboorteproces van planeten. Planeten ontstaan door het samenklonteren van kleinere deeltjes. Microscopische stofjes klitten eerst aaneen tot 'kiezels' van een paar centimeter. In een later stadium vinden botsingen plaats tussen brokstukken van hooguit een paar kilometer groot (planetesimalen geheten), wat tot de vorming van planeten leidt. De tussenliggende fase van het ontstaansproces wordt echter slecht begrepen: hoe 'groeien' de kiezels aaneen tot planetesimalen? Je zou verwachten dat ze door onderlinge botsingen weer fragmenteren, of dat ze door wrijving met het gas in de schijf worden afgeremd en in de jonge ster terecht komen. Een zogeheten 'stofval' biedt uitkomst: een gebied waarin de dichtheid aan kiezels hoger is dan normaal, terwijl hun onderlinge snelheden juist lager zijn. Onderlinge botsingen zijn daardoor minder heftig; de afremmende invloed van gas is kleiner, en de kiezels kunnen zich gemakkelijker samenvoegen tot grotere objecten. Tot nu toe leken zulke stofvallen alleen voor te kunnen komen onder bepaalde omstandigheden (gerelateerd aan getijdeneffecten van planeten die in een eerder stadium al zijn gevormd), maar uit de nieuwe computersimulaties blijkt nu dat de stofvallen regelmatig ook spontaan kunnen ontstaan. Daarmee is het proces van planeetvorming weer verder ontraadseld. (GS)
→ Dust Traps: Missing Link in Planet Formation

27 februari 2017
Sterrenkundigen hebben aanwijzingen gevonden dat er rond dubbelsterren ook aarde-achtige planeten kunnen draaien. Tot dusver zijn er bij (sommige) dubbelsterren alleen gasvormige reuzenplaneten ontdekt. Een dubbelster bestaat uit twee sterren die in een kleine baan om elkaar heen draaien. Vanaf een planeet rond zo'n dubbelster (zoals Tatooine, de thuisplaneet van Luke Skywalker uit Star Wars) zijn dan twee zonnen aan de hemel zichtbaar. De dubbelster in kwestie heet SDSS1557. Hij bestaat uit een kleine, compacte hete witte dwergster, waar een grotere maar minder zware en veel koelere bruine dwerg omheen draait. Precisiewaarnemingen aan het licht van de witte dwerg, uitgevoerd met de Gemini South Telescope en de Europese Very Large Telescope (beide in Chili), hebben uitgewezen dat de dampkring van de ster verontreinigd is met materiaal dat rijk is aan koolstof, silicium en magnesium. Alles wijst erop dat er in het recente verleden rotsachtig materiaal op de ster terecht is gekomen - ongeveer evenveel als overeenkomt met een planetoïde van ca. 4 kilometer in middelijn. Als er rotsachtige brokstukken (of rotsachtige hemellichamen) rond de dubbelster bewegen, lijkt het aannemelijk dat er in het verleden ook grotere aarde-achtige planeten ontstaan kunnen zijn, aldus de astronomen in een artikel dat vandaag gepubliceerd is in Nature Astronomy. (GS)
→ Evidence of Star Wars-like Planetary System

23 februari 2017
Volgens wetenschappers van het Planetary Habitability Laboratory (PHL) en de Arecibo-sterrenwacht op Puerto Rico zijn planeten in elliptische omloopbanen doorgaans kouder dan tot nu toe werd aangenomen. Een van de gevolgen daarvan is dat het aantal ‘leefbare’ planeten mogelijk groter is dan gedacht (Astrophysical Journal Letters, 23 februari). Niet alle planeten doorlopen zulke keurige cirkelbanen als de aarde of de zeven planeten van TRAPPIST-1. In veel gevallen is de baan van een planeet min of meer langwerpig, waardoor deze zich soms vrij dicht bij zijn ster bevindt en soms veel verder daarvandaan. Hierdoor varieert de hoeveelheid zon en warmte die de planeet van zijn ster ontvangt sterk, maar netto is de hoeveelheid energie die hij ontvangt groter naarmate zijn omloopbaan langwerpiger is. Tot nog toe gingen wetenschappers ervan uit dat dit automatisch betekent dat de gemiddelde temperatuur van planeten in zulke elliptische banen hoger is naarmate de omloopbaan langgerekter is. Nieuwe berekeningen laten echter zien dat dit niet zo is: de gemiddelde temperatuur van een planeet neemt juist enigszins af naarmate zijn baan langgerekter is. Dat betekent dat exoplaneten in sterk elliptische omloopbanen waarvan tot nu toe werd aangenomen dat ze te heet zijn, zoals de planeten van de rode dwergster Wolf 1061, wellicht toch tot de leefbare werelden mogen worden gerekend. (EE)
→ Most Planets Are Colder Than Thought

22 februari 2017
Astronomen hebben, slechts veertig lichtjaar hiervandaan, een stelsel van zeven aarde-achtige planeten ontdekt. Al deze planeten zijn gedetecteerd terwijl zij voor hun moederster – de ultrakoele dwergster TRAPPIST-1 – langs trokken. Dat is gebeurd met behulp van telescopen in de ruimte en op aarde, waaronder ESO’s Very Large Telescope. Drie van de planeten bevinden zich in de leefbare zone van hun ster en zouden oceanen van water op hun oppervlak kunnen hebben (Nature, 23 februari). Elk van de zeven planeten veroorzaakt een kleine daling van de helderheid van de ster wanneer hij voor deze langs trekt – een verschijnsel dat planeetovergang of transit wordt genoemd. Zulke planeetovergangen stellen astronomen in staat om informatie te vergaren over de afmetingen, samenstellingen en omloopbanen van de planeten. Daarbij is ontdekt dat in elk geval de zes binnenste planeten zowel qua grootte als qua temperatuur op de aarde lijken.Met slechts acht procent van de massa van de zon is TRAPPIST-1 erg klein voor een ster: ze is nauwelijks groter dan de planeet Jupiter. Hierdoor lijkt de ster, die in het sterrenbeeld Waterman staat, ondanks haar geringe afstand erg zwak. Astronomen vermoedden al dat zulke dwergsterren omgeven kunnen zijn voor aarde-achtige planeten in krappe omloopbanen, wat hen heel interessant maakt voor de zoektocht naar buitenaards leven. TRAPPIST-1 is het eerste stelsel van dit type dat is opgespoord.Het onderzoeksteam heeft vastgesteld dat alle planeten in het stelsel ongeveer net zo groot zijn als de aarde en Venus, of iets kleiner dan dat. De dichtheidsbepalingen wijzen erop dat in elk geval de zes binnenste planeten waarschijnlijk een rotsachtige samenstelling hebben. De zeven planeten die in het stelsel zijn ontdekt zouden vloeibaar water op hun oppervlak kunnen hebben, al is dat bij de ene planeet waarschijnlijker dan bij de andere.De omloopbanen van de planeten zijn niet veel groter dan die van de vier grootste manen van Jupiter en veel kleiner dan de omloopbaan van Mercurius, de binnenste planeet van het zonnestelsel. De kleinere afmetingen en lagere temperatuur van TRAPPIST-1 hebben echter tot gevolg dat deze planeten ongeveer net zoveel energie opvangen als de binnenste planeten van ons zonnestelsel. TRAPPIST-1c, d en f vangen vergelijkbaar veel energie op als respectievelijk Venus, de aarde en Mars.Klimaatmodellen geven aan dat de drie binnenste planeten, TRAPPIST-1b, c en d, waarschijnlijk te heet zijn om vloeibaar water te hebben, behalve misschien op een klein deel van hun oppervlak. De afstand van de buitenste planeet, TRAPPIST-1 h, is nog niet goed bepaald, maar waarschijnlijk bevindt deze zich zo ver van zijn ster dat het er te koud is voor vloeibaar water. TRAPPIST-1 e, f en g daarentegen kunnen worden beschouwd als de heilige graal van de planetenjacht: zij bevinden zich in de leefbare zone van hun ster en kunnen plaats bieden aan oceanen van oppervlaktewater. Dat er planeten om TRAPPIST-1 cirkelen, was al bekend sinds vorig voorjaar. Een team van Belgische astronomen liet toen weten drie planeten bij deze dwergster te hebben ontdekt. Dankzij vervolgonderzoek is dat aantal nu opgelopen tot zeven. (EE)
→ Ultrakoele dwerg en zijn zeven planeten

21 februari 2017
Rond sterren zoals de zon kunnen meer gasvormige reuzenplaneten draaien dan tot nu toe werd gedacht. Die conclusie trekt Alan Boss van het Carnegie-instituut in Washington D.C. op basis van gedetailleerde computersimulaties. De resultaten zijn gepubliceerd in The Astrophysical Journal. Gasreuzen zoals Jupiter en Saturnus kunnen op twee manieren ontstaan: via 'kern-accretie' of uit 'schijf-instabiliteiten'. In het eerste geval klontert er uit rotsachtige en ijsachtige brokstukken eerst een relateif klein hemellichaam samen, dat pas in een later stadium gas uit zijn omgeving aantrekt, waardoor een zeer dikke gasmantel ontstaat. In het tweede geval ontstaat de gasreus vrij plotseling, op een manier die vergelijkbaar is met de vorming van een ster: door een gravitationale instabiliteit in de gas- en stofschijf rond de pasgeboren moederster. Onderzoek aan exoplaneten lijkt er tot nu toe op te wijzen dat kern-accretie alleen kan voorkomen op relateif kleine afstanden van de moederster. Theoretische overwegingen deden tot nu toe vermoeden dat schijf-instabiliteiten juist alleen op afstanden van minstens enkele miljarden kilometers kunnen leiden tot de vorming van een planeet. De nieuwe computersimulaties doen nu vermoeden dat dit tweede ontstaansproces toch ook op kleinere afstand van de ster kan leiden tot het ontstaan van planeten zoals Jupiter en Saturnus (ook die twee planeten zouden volgens Boss ontstaan zijn uit schijf-instabiliteiten). Dat betekent dat er rond zonachtige sterren nog veel tot nu toe onontdekte gasvormige reuzenplaneten zouden kunnen rondwentelen. (GS)
→ More Gas Giants Will Be Found Orbiting Sun-like Stars

21 februari 2017
Sterrenkundigen uit onder andere Leiden hebben in Zuid-Afrika de eerste astronomische opnamen gemaakt met de door hen gebouwde bRing-camera. Deze camera zal een jaar lang gericht staan op de planeet die rond de ster Beta Pictoris draait, om te kijken of deze planeet een ringenstelsel heeft. Beta Pictoris staat op ‘slechts’ 63 lichtjaar van de aarde en is de op een na helderste ster in het zuidelijke sterrenbeeld Schilder (Pictor). De jonge ster, die met het blote oog te zien is, heeft nog altijd een grote schijf van stof en gas om zich heen. Deze schijf is vanaf de aarde precies van opzij te zien. In 2008 werd ontdekt dat de ster een gigantische planeet heeft. Deze planeet, Beta Pictoris b, doet ongeveer 20 jaar over een omloop rond zijn moederster. In 2014 ontdekten Matthew Kenworthy (Leiden) en Eric Mamajek (University of Rochester, VS) een gigantisch ringenstelsel rond een planeet die om een andere jonge ster (J1407) draait. Daarmee lieten zij zien dat jonge planeten ringen kunnen hebben die veel groter zijn dan die van Saturnus. Op basis van 35 jaar oude data houden de astronomen het voor mogelijk dat ook Beta Pictoris b door zo’n ringstructuur wordt omgeven. Dit jaar schuift de planeet opnieuw voor zijn ster langs. Als de planeet een ringenstelsel heeft, zouden de astronomen vanaf de aarde de schaduw van de reuzenringen rond de planeet moeten kunnen zien, als en zodra die door onze zichtlijn bewegen. De periode dat de ringen zouden kunnen opduiken is april 2017 tot februari 2018. Op grote telescopen is geen waarneemtijd beschikbaar voor het bestuderen van een enkele ster gedurende zo’n lange periode. Daarom hebben de astronomen van de Universiteit Leiden, Rochester University en de South African Astronomical Observatory (SAAO) besloten een klein instrument te bouwen dat een jaar lang zal kijken naar Beta Pictoris. Het mini-observatorium bestaat uit twee cameralenzen met beschermkappen die opengaan na zonsondergang. Zodra er een wijziging is in de helderheid van de ster, wat de aanwezigheid van ringen rond de planeet verraadt, worden grotere telescopen en instrumenten ingezet om het ringenstelsel in meer detail te bestuderen. Overigens zullen de camera’s als bijvangst van deze waarneemcampagne ook duizenden andere sterren monitoren op interessante en onverwachte verschijnselen. Het bRing-project, dat later dit jaar wordt uitgebreid met een station in Australië, is gefinancierd door de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA) en de Universiteit Leiden, met bijdragen van de Nederlandse en Zuid-Afrikaanse wetenschapsfinanciers NWO en NRF. Het bRing-instrument is gebouwd door de Leidse astronomen Matthew Kenworthy, Remko Stuik, John I. Bailey III en Patrick Dorval en wordt gehost door de Zuid-Afrikaanse astronomen Steve Crawford en Blaine Lomberg van SAAO.
→ Origineel persbericht

14 februari 2017
Een hete, heldere ster op een kleine 400 lichtjaar afstand van de zon in het sterrenbeeld Hercules vertoont minieme helderheidsvariaties die het gevolg zijn van pulsaties in de buitenlagen van de ster, veroorzaakt door een rondcirkelende planeet. De ster, HAT-P-2, is heter en helderder dan de zon. Er draait een zware reuzenplaneet omheen (8 keer zo zwaar als Jupiter) in een zeer excentrische baan met een omlooptijd van 5,633 dagen. De planeet (HAT-P-2b) is ontdekt doordat hij eens per omloop voor zijn moederster langs beweegt en daarbij een klein beetje licht onderschept. Sterrenkundigen van onder andere het Massachusetts Institute of Technology hebben nu in totdaal 350 uur aan waarnemingsgegevens van de ster geanalyseerd, die tussen juli 2011 en november 2015 zijn verzameld door de Amerikaanse Spitzer Space Telescope. Daarbij ontdekten ze dat de ster continu minieme helderheidsvariaties vertoont met een periode van 87 minuten. De helderheidsfluctuaties worden veroorzaakt doordat de ster een beetje pulseert in een tempo dat in een zogeheten harmonische verhouding staat tot de omlooptijd van de planeet. Vermoedelijk veroorzaakt de zware planeet kleine vervormingen in de buitenlagen van de ster wanneer hij in zijn excentrische baan het punt bereikt waar de afstand tot de ster het kleinst is. Het is voor het eerst dat astronomen een ster ontdekken die 'reageert' op de aanwezigheid van een planeet. De ontdekking is gepubliceerd in The Astrophysical Journal. (GS)  
→ The heart of a far-off star beats for its planet

13 februari 2017
Een internationaal team van planetenjagers heeft vandaag 61.000 snelheidsmetingen aan 1600 nabijgelegen sterren gepubliceerd in een publiek toegankelijke database. Met behulp van eveneens beschikbaar gestelde software kan nu iedereen in de meetgegevens op zoek gaan naar aanwijzingen voor de aanwezigheid van exoplaneten. Zelf heeft het team al een planeet gevonden in een kleine omloopbaan rond een nabijgelegen rode dwergster. De resultaten zijn gepubliceerd in The Astronomical Journal. Een exoplaneet (een planeet in een baan rond een andere ster dan de zon) verraadt zijn bestaan doordat hij met zijn zwaartekracht kleine periodieke variaties veroorzaakt in de zogeheten radiale snelheid van zijn moederster - de snelheid langs de gezichtslijn, dus naar ons toe of van ons af. Met de HIRES-spectrograaf op de 10-meter Keck-telescoop op Mauna Kea, Hawaii, zijn in de afgelopen jaren tienduizenden snelheidsmetingen verricht aan 1600 sterren op afstanden van minder dan ca. 325 lichtjaar. De analyse van al die metingen neemt echter veel tijd in beslag; door de metingen vrij te geven, hopen de astronomen dat er op korte termijn veel meer planeten ontdekt zullen worden. Een eerste snelle analyse van het team zelf heeft al ca. 100 kandidaatplaneten opgeleverd. Bij de rode dwergster GJ411 (ook bekend als Lalande 21185), op ruim 8 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Grote Beer, is met zekerheid een planeet ontdekt met een omlooptijd van nog geen tien dagen. GJ411 is de op 7 na dichtstbijzijnde ster. De verwachting is dat vrijwel elke ster door één of meer planeten wordt vergezeld. (GS)
→ Astronomy team releases planet-search data, finds more than 100 candidates

22 januari 2017
Wolf 1061 c, een kleine, rotsachtige exoplaneet op slechts 14 lichtjaar afstand, heeft vermoedelijk een chaotisch klimaat. Die conclusie trekken Amerikaanse astronomen in een artikel in The Astrophysical Journal. De planeet draait in een baan om een koele, zwakke rode dwergster. De afstand tot die ster is echter zeer klein, waardoor de planeet zich toch in de bewoonbare zone van de rode dwerg bevindt - het gebied waar de temperatuur geschikt is voor de aanwezigheid van vloeibaar water aan het oppervlak. Nader onderzoek heeft nu uitgewezen dat Wolf 1061 c zich dicht bij de binnenrand van die bewoonbare zone bevindt. Dat zou kunnen betekenen dat er in het verleden een op hol geslagen broeikaseffect heeft plaatsgevonden, net zoals dat op de planeet Venus in ons eigen zonnestelsel is gebeurd. Bovendien blijkt uit onderzoek aan het planetenstelsel (Wolf 1061 wordt door nog twee andere planeten vergezeld) dat planeet c sterke en snelle baanveranderingen ondergaat. Op aarde zijn de kleine en zeer trage veranderingen in de omloopbaan (en in de stand van de planeet) de oorzaak van klimaatschommelingen zoals de ijstijden. Op Wolf 1061 c voltrekken zulke schommelingen zich veel sneller, waardoor de planeet vermoedelijk een chaotisch klimaat vertoont. (GS)
→ SF State astronomer searches for signs of life on Wolf 1061 exoplanet

11 januari 2017
Al meer dan een jaar breken astronomen zich het hoofd over het vreemde gedrag van de ster KIC 8462852, bijgenaamd Tabby’s Star. Uit metingen van de Kepler-satelliet blijkt dat deze ster zeer onregelmatige helderheidsvariaties vertoont, waarvoor allerlei exotische oplossingen zijn bedacht, inclusief de aanwezigheid van een kunstmatige ‘megastructuur’ van een buitenaardse beschaving. Onderzoekers van Columbia University en de Universiteit van Californië te Berkeley hebben nu een minder exotische oplossing voor het raadsel gevonden. In een verslag dat in de Monthly Notices of the Royal Astronomical Society zal verschijnen, schrijven zij de helderheidsvariaties van de ster toe aan het opslokken van een planeet of een grote verzameling planetoïden. Die gebeurtenis, die zich ongeveer tienduizend jaar geleden moet hebben afgespeeld, zou hebben geresulteerd in een forse helderheidsuitbarsting, waarvan de ster nu herstellende is. Om de ster zouden nog overblijfselen van de planeet cirkelen, die vanaf de aarde gezien met regelmatige tussenpozen voor de ster langs schuiven en periodieke helderheidsdipjes veroorzaken. (EE)
→ Finally, an Explanation for the Alien Megastructure?

9 januari 2017
De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) heeft met Breakthrough Initiatives een overeenkomst getekend om het VISIR-instrument van de Very Large Telescope in Chili aan te passen voor een zoektocht naar planeten in het nabije stersysteem Alfa Centauri. Deze planeten zouden het doelwit kunnen zijn voor de eventuele lancering van miniatuur-ruimtesondes door het Breakthrough Starshot initiative. De overeenkomst voorziet ook in de telescooptiijd die nodig is om in 2019 een zorgvuldig zoekprogramma uit te voeren. De ontdekking in 2016 van een planeet, Proxima b, bij Proxima Centauri, de derde en zwakste ster van het Alfa Centauri-stelsel, heeft een extra impuls gegeven aan deze zoektocht. Weten waar de dichtstbijzijnde exoplaneten te vinden zijn, is van het grootste belang voor Breakthrough Starshot, het in april 2016 gelanceerde onderzoeks- en constructieprogramma dat de haalbaarheid moet aantonen van de bouw van ultra-snelle, door licht aangedreven ‘nanosondes’, en daarmee het fundament moet leggen voor de eerste lancering naar Alfa Centauri. De detectie van een leefbare planeet is een enorme uitdaging vanwege de grote helderheid van de moederster, die het relatief zwakke schijnsel van planeten overstraalt. Een van de manieren om de detectie te vergemakkelijken is door uit te wijken naar mid-infrarode golflengten, waar de thermische gloed van een planeet de helderheidskloof tussen hem en zijn moederster sterk verkleint. Maar zelfs in het mid-infrarood is de ster nog altijd miljoenen keren helderder dan de op te sporen planeten. Dat vraagt om een specifieke techniek waarmee het verblindende sterlicht kan worden verminderd. Het bestaande mid-infraroodinstrument VISIR van de VLT kan daarin voorzien als de beeldkwaliteit ervan sterk wordt vergroot met behulp van adaptieve optiek en zogeheten coronagrafie wordt toegepast – een techniek waarmee sterlicht wordt onderdrukt, zodat het mogelijke signaal van potentieel aardse planeten duidelijker tot uiting komt. Breakthrough Initiatives zal een groot deel van de ontwikkelingskosten van dit experiment betalen, en ESO zal de vereiste waarnemingsfaciliteiten en -tijd leveren. Het detecteren en onderzoeken van potentieel leefbare planeten bij andere sterren is ook een van de belangrijkste wetenschappelijke doelen van de toekomstige European Extremely Large Telescope (E-ELT). Hoewel voor het vastleggen van planeten op grotere afstanden in de Melkweg de grotere omvang van de E-ELT is vereist, is het licht-opvangende vermogen van de VLT net voldoende om een planeet vast te leggen bij de meest nabije ster, Alfa Centauri. De ontwikkelingen rond VISIR komen ook ten goede aan het toekomstige instrument METIS, dat aan de E-ELT zal worden gekoppeld: de opgedane kennis is rechtstreeks overdraagbaar. De enorme afmetingen van de E-ELT zouden METIS is staat moeten stellen om eventuele exoplaneten ter grootte van Mars bij Alfa Centauri, en potentieel leefbare planeten bij andere nabije sterren, op te sporen en te onderzoeken.
→ Origineel persbericht

7 januari 2017
Rond de jonge ster TW Hydrae, op 192 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Hydra, draait vermoedelijk een Jupiterachtige planeet in een relatief kleine omloopbaan. Die conclusie trekken astronomen op basis van waarnemingen van de Hubble Space Telescope. TW Hydrae wordt omringd door een protoplanetaire schijf, waarin verschillende lege zones voorkomen. Met het ALMA-observatorium in Chili is zo'n lege zone ontdekt op ongeveer 1 astronomische afstand van de ster - de afstand aarde-zon. Het vermoeden bestaat dat die zone veroorzaakt wordt door de zwaartekrachtstoringen van een planeet. Hubble kan dat allerbinnenste deel van de protoplanetaire schijf niet goed zien: de ruimtetelescoop neemt waar in zichtbaar licht, en heeft veel last van overstraling door de ster zelf - een effect dat veel kleiner is op de millimetergolflengten die door ALMA worden waargenomen. Maar met de STIS- en NICMOS-instrumenten aan boord van Hubble zijn in de loop van de jaren wel opnamen gemaakt van de meer naar buiten gelegen delen van de schijf. Astronomen hebben nu in die buitendelen een soort ronddraaiende schaduw ontdekt: één helft van de schijf is merkbaar donkerder dan de tegenoverliggende helft, en die schaduw draait eens in de 16 jaar rond. Modelberekeningen laten zien dat het schaduwspel verklaard kan worden door een Jupiter-achtige planeet in de lege zone die door ALMA is ontdekt. Als die in een enigszins gehelde baan beweegt, kan het binnenste deel van de protoplanetaire schijf van TW Hydrae ook geheld zijn. Door de aanwezigheid van de planeet ontstaat er een trage precessie-beweging van dat gehelde binnendeel van de schijf, waardoor (op grotere afstand van de ster) één helft van de schijf minder sterlicht ontvangt. De ontdekking is gepresenteerd op de 229ste bijeenkomst van de American Astronomical Society in Grapevine, Texas. (GS)
→ Hubble Captures 'Shadow Play' Caused by Possible Planet

6 januari 2017
Voor de derde keer hebben astronomen een jonge ster ontdekt waar kometen op ‘neerregenen’. De ster is nog maar 23 miljoen jaar oud en is 95 lichtjaar van de aarde verwijderd. De ‘exokometen’ – de term die voor kometen buiten ons zonnestelsel wordt gehanteerd – zijn niet rechtstreeks waargenomen. Hun aanwezigheid wordt afgeleid uit de aanwezigheid van gas rond de ster, waarvan de samenstelling overeenkomt met die van verdampte komeetkernen. Dit gas bevat onder meer silicium en koolstof.De aanwezigheid van deze kometen-in-afbraak vormt een aanwijzing dat er ook een planeet van het formaat Jupiter om de ster cirkelt. Deze zou de banen van de kometen zodanig afbuigen dat ze naar de ster toe worden gekatapulteerd. Hetzelfde verschijnsel zou zich, 4,5 miljard jaar geleden, ook in ons eigen zonnestelsel kunnen hebben afgespeeld. Op die manier kan veel water op aarde en de andere binnenplaneten zijn terechtgekomen. De resultaten van het onderzoek, dat is uitgevoerd met de Hubble-ruimtetelescoop, zijn gepresenteerd tijdens de winterbijeenkomst van de American Astronomical Society, die deze week in Texas is gehouden. (EE)
→ Hubble Detects 'Exocomets' Taking the Plunge into a Young Star

20 december 2016
Bij het zoeken naar planeten bij andere sterren (zogeheten exoplaneten) moeten astronomen vaak veel dataruis wegfilteren. Daarbij gaat het vooral om signaal dat afkomstig is van de moederster van de betreffende exoplaneet. Onderzoekers van de Yale-universiteit in New Haven, Connecticut, hebben nu echter een nieuwe methode ontwikkeld die het mogelijk maakt om ook in ongefilterde meetgegevens met succes te zoeken naar het bestaan van exoplaneten. De methode is eerder toegepast op metingen van aardonderzoekssatellieten aan poolijs. De betreffende wiskundige techniek heet multi-fractal temporally weighted detrended fluctuation analysis, of kortweg MF-TWDFA. Door meetgegevens op alle mogelijke tijdschalen en -intervallen te analyseren, kunnen onderliggende processen aan het licht worden gebracht. Darbij wordt gebruik gemaakt van het feit dat fluctuaties in achtergrondruis op kleine tijdschalen doorgaans geringer zijn dan op grotere tijdschalen. De multi-fractale techniek is ontwikkeld door de befaamde wiskundige Benoit Mandelbrot, die lange tijd werkzaam is geweest aan de Yale-universiteit. In een artikel in The Astronomical Journal tonen de onderzoekers de werking van de techniek aan met behulp van simulaties en waarnemingen van de werkelijk bestaande exoplaneet HD 189733b op 63 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Vulpecula (Vosje). (GS)
→ Vakpublicatie over het onderzoek

15 december 2016
Een internationaal team van astronomen heeft een planetenstelsel ontdekt waarvan de centrale ster veel op onze zon lijkt. De samenstelling van de ster wijst erop dat deze één of meer van zijn planeten heeft verzwolgen. De ster in kwestie, die de aanduiding HIP68468 heeft gekregen, is 300 lichtjaar van ons verwijderd. Hij werd ontdekt in het kader van een meerjarig project dat is opgezet om planeten te ontdekken bij ‘dubbelgangers’ van onze zon. Bij HIP68468 zijn nu twee planeten opgespoord: een planeet die ongeveer tweemaal zoveel massa heeft als Neptunus en een planeet van drie aardmassa’s. Het tweetal draait in verrassend krappe banen om hun ster. De ‘super-Neptunus’ volgt een Venus-achtige omloopbaan en de ‘superaarde’ is zelfs maar 4,5 miljoen kilometer van zijn ster verwijderd. De astronomen vermoeden dat de beide planeten niet zijn ontstaan op de plekken waar ze nu zijn aangetroffen. Ze zijn waarschijnlijk vanuit de buitenste delen van het planetenstelsel naar binnen gemigreerd. Het heeft er alle schijn van dat meer planeten dat hebben gedaan, maar daarmee is het slecht afgelopen. Uit onderzoek van de samenstelling van HIP68468 blijkt dat de atmosfeer van de ster vier keer zoveel lithium bevat dan gebruikelijk is voor een ster van 6 miljard jaar oud. Ook zijn in het spectrum van de ster lijnen te zien van hittebestendige metalen zoals die in rotsachtige planeten voorkomen. Alles bij elkaar bevat de atmosfeer van HIP68468 ongeveer zes aardmassa’s aan lithium en planetair puin. Het lijkt er dus sterk op dat de ster minstens één planeet heeft opgeslokt. Computersimulaties laten zien dat over enkele miljarden jaren de omloopbaan van de planeet Mercurius zodanig verstoord zal raken door het gravitationele ‘getrek en geduw’ met de overige planeten, dat hij uiteindelijk in de zon zal verdwijnen. Mogelijk heeft zich bij HIP68468 inmiddels al iets dergelijks afgespeeld. (EE)
→ Astronomers discover dark past of planet-eating ‘Death Star’

15 december 2016
Een nieuwe statistische analyse van planeten die zijn opgespoord dankzij het zogeheten microlenseffect, wijst erop dat planeten met de massa van Neptunus waarschijnlijk de meest voorkomende zijn in de buitengebieden van planetenstelsels. Vermoedelijk zijn zulke planeten ongeveer tien keer zo talrijk als de echte ‘zware jongens’ van het kaliber Jupiter. Het microlenseffect ontstaat wanneer een voorgrondster (de ‘lens’) vanaf de aarde gezien in de loop van enkele dagen of weken precies voor een verder weg staande ster (de ‘bron’) langs schuift. De zwaartekracht van de lensster buigt het licht van de achtergrondster dan zodanig af, dat zijn schijnbare helderheid op karakteristieke wijze verandert. Het exacte patroon van de helderheidsveranderingen levert informatie op over de lensster en de eventuele planeten die daar omheen cirkelen. Aan de hand daarvan kunnen astronomen onder meer de massaverhouding tussen de planeet en zijn moederster bepalen, evenals hun onderlinge afstand. In iets minder dan de helft van de gevallen kunnen ook de massa’s van beide hemellichamen worden berekend. Hoewel het microlenseffect een vrij zeldzaam verschijnsel is, heeft het een belangrijk voordeel boven de andere methoden waarmee exoplaneten kunnen worden opgespoord. Het kan leiden tot de ontdekking van planeten op veel grotere afstanden van de aarde en van relatief lichte planeten op grote afstand van hun moederster. Al met al levert dit een veel completer beeld op van de planetenpopulatie van onze Melkweg. Een statistische inventarisatie van planeten die via het microlenseffect zijn opgespoord heeft nu uitgewezen dat sterren die ongeveer veertig procent minder massa hebben dan onze zon – een zeer talrijke categorie – veelal worden begeleid door planeten van tien tot veertig aardmassa’s. Ter vergelijking: de massa van de planeet Neptunus in ons zonnestelsel bedraagt zeventien aardmassa’s. Uit de inventarisatie kan verder worden afgeleid dat koude Neptunus-achtige werelden waarschijnlijk de meest voorkomende soort planeten zijn voorbij de zogeheten sneeuwgrens – het punt waarbij tijdens de vorming van de planeet water alleen in bevroren toestand voorkwam. In ons eigen zonnestelsel lag die grens waarschijnlijk tussen de huidige omloopbanen van de planeten Mars en Jupiter. (EE)
→ Microlensing Study Suggests Most Common Outer Planets Likely Neptune-mass

14 december 2016
Onderzoekers van onder meer het Nederlands Instituut voor Radioastronomie ASTRON en het Niels Bohr Instituut in Denemarken hebben de ALMA-telescoop gebruikt om de vroegste stadia in de vorming van een nieuw planetenstelsel te observeren. Zij hebben voor het eerst waargenomen hoe uit de draaiende wolk van gas en stof waaruit het planetenstelsel ontstaat sterke ‘wervelwinden’ opstijgen (Nature, 15 december). Nieuwe planetenstelsels komen voort uit grote wolken van gas en stof, die onder invloed van hun eigen zwaartekracht samentrekken en dichter worden. Hierdoor ontstaat uiteindelijk een hete gasbol in het midden: een ster. Rondom deze ster vormt zich een schijf, waarbinnen materiaal geleidelijk samenklontert tot planeten. Tijdens dat proces gaat de samentrekkende gaswolk steeds sneller draaien. Bekend is dat pasgeboren sterren, zogeheten protosterren, gepaard gaan met wervelwinden. Deze winden spelen een rol bij het afvoeren van de rotatie-energie van de schijf rond de protoster. Ze zorgen ervoor dat de schijf afremt, waardoor het daarin aanwezige materiaal gemakkelijker naar de ster kan blijven stromen. Het ontstaan van deze wervelwinden was echter nog nooit waargenomen. Met de ALMA-telescoop is nu een zeer jonge protoster op 450 lichtjaar van de aarde bekeken. De beelden laten zien hoe die wind als een tornado materiaal uit de planeten-vormende schijf optilt. Vooraf was gedacht dat de draaiende wind in het midden van de draaiende schijf ontstaat, maar de nieuwe waarnemingen tonen iets anders. Ze laten zien dat de draaiende wind de hele schijf omvat, in plaats van alleen het kleine gebiedje rondom de jonge ster. (EE)
→ Oorspronkelijk persbericht

12 december 2016
Met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in Chili zijn overtuigende aanwijzingen gevonden dat er twee gasvormige reuzenplaneten aan het ontstaan zijn in de gas- en stofschijf rond de jonge ster HD163296. De nieuwe waarnemingen zijn vandaag gepubliceerd in Physical Review Letters. ALMA vond eerder al concentrische lege zones in de protoplanetaire schijven rond jonge sterren. Die eerdere waarnemingen hadden echter uitsluitend betrekking op de verdeling van stofdeeltjes in de platte, ronddraaiende schijven. Voor het eerst zijn nu vergelijkbare structuren gevonden in de verdeling van gasmoleculen. HD163296 is een 5 miljoen jaar oude ster die ongeveer twee keer zo zwaar is als de zon, op ca. 400 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Boogschutter. Hij wordt omgeven door een uitgestrekte protoplanetaire schijf die drie opvallende stofvrije zones vertoont, op afstanden van 60, 100 en 160 astronomische eenheden van de centrale ster (een astronomische eenheid is de afstand van de aarde tot de zon). Metingen aan de millimeterstraling van koolmonoxide-moleculen heeft nu uitgewezen dat de buitenste twee stofvrije zones ook heel weinig gas bevatten. Dat kan eigenlijk alleen verklaard worden wanneer er in de twee zones reuzenplaneten vergelijkbaar met Saturnus aan het ontstaan zijn. De binnenste stofvrije zone bevat wél gas; deze 'opening' is mogelijk op een andere manier ontstaan. De nieuwe metingen vormen het sterkste bewijs tot nu toe voor het ontstaan van gasvormige reuzenplaneten in de protoplanetaire schijven van zeer jonge sterren. Blijkbaar kan het proces van planeetvorming al in een heel vroeg stadium op gang komen. (GS)
→ ALMA Finds Compelling Evidence for Pair of Infant Planets around Young Star

12 december 2016
Op een grote, zware gasvormige exoplaneet op ruim 1000 lichtjaar afstand van de zon zijn weerpatronen ontdekt. HAT-P-7b, zoals de planeet heet, vertoont enorm krachtige stormen, zo blijkt uit een analyse van metingen door de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler. Wolken die aan de nachtzijde van de planeet ontstaan worden door de hoge windsnelheden naar het daghalfrond van de planeet geblazen, waar ze verdampen onder invloed van de warmtevan de moederster. HAT-P-7b beschrijft in 2,2 dagen een baan rond de ster, op een afstand van minder dan 6 miljoen kilometer; de temperatuur op het halfrond dat continu naar de ster is gericht bedraagt bijna 2600 graden. De planeet is 16 maal zo groot en 500 maal zo zwaar als de aarde. Het bijzondere van de wolken op HAT-P-7b is dat ze voor een belangrijk deel bestaan uit het mineraal corundum, dat op aarde onder andere voorkomt in de vorm van de edelstenen robijn en saffier. Het bestaan van de hoge (en variërende) windsnelheden is afgeleid uit metingen aan de positie van het door de planeet gereflecteerde sterlicht. De waarnemingen zijn vandaag online gepubliceerd in Nature. (GS)
→ Winds of Rubies and Sapphires Strike Sky of Giant Planet

5 december 2016
De microscopische stofdeeltjes waaruit planeten samenklonteren zijn niet rond, maar een beetje 'pluizig'. Dat blijkt uit nieuwe waarnemingen die verricht zijn met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in Chili. Jonge sterren worden omgeven door platte, ronddraaiende schijven van gas en stof. Op de een of andere manier klitten de stofjes aan elkaar; op den duur klonteren ze samen tot steeds grotere objecten (planetesimalen), die uiteindelijk met elkaar in botsing komen - zo ontstaan planeten. ALMA is er nu in geslaagd om de zeer geringe polarisatie te meten van de kortgolvige radiostraling van stofdeeltjes rond de ster HD142527. Uit de metingen blijkt dat de stofdeeltjes afmetingen hebben van minder dan 0,15 millimeter - ongeveer tien keer zo klein als werd verwacht. Die verwachtingen waren gebaseerd op modellen waarin de microscopische stofdeeltjes netjes bolvormig zijn. De intensiteit en de golflengteverdeling van de radiostraling, in combinatie met de nieuwe polarisatiemetingen, doen nu echter vermoeden dat het om onregelmatig gevormde, 'pluizige' stofjes gaat. De nieuwe resultaten zullen hopelijk bijdragen aan een beter begrip van het ontstaansproces van planeten bij andere sterren. De ALMA-metingen zijn gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters. (GS)
→ ALMA measures size of seeds of planets

11 november 2016
Astronomen hebben een nieuwe ‘superaarde’ ontdekt bij een koele dwergster die bijna 33 lichtjaar van ons verwijderd is. De planeet heeft ongeveer vijf keer zoveel massa als de aarde en behoort qua massa tot de meest aarde-achtige exoplaneten die we kennen. Planeet GJ 536 b is ontdekt met het succesvolle HARPS-instrument van de 3,6-meter ESO-telescoop op La Silla, in het noorden van Chili. Hij draait op een afstand van slechts tien miljoen kilometer om zijn ster en heeft een omlooptijd van bijna negen aardse dagen. Daarmee bevindt hij zich te dicht bij de ster om ‘leefbaar’ te kunnen zijn. De ontdekking is de volgende in een lange reeks van exoplaneten die zijn opgespoord bij de meest voorkomende sterren in onze Melkweg: de zogeheten rode dwergen. De laatste jaren zijn bij tal van deze koele dwergsterren planeten opgespoord, onder meer bij de ster TRAPPIST-1 en de meest nabije buur van onze zon – Proxima Centauri. (EE)
→ Discovery of a nearby super-Earth with only five times our mass (via Phys.org)

9 november 2016
Drie teams, onder leiding van astronomen van de Sterrewacht Leiden en de Universiteit van Amsterdam, hebben eenzelfde aantal planetenstelsels-in-wording in beeld gebracht. De opnamen zijn gemaakt met het SPHERE-instrument van de Europese Very Large Telescope. Bekend is dat planeten ontstaan uit enorme schijven van gas en stof die rond pasgeboren sterren draaien: zogeheten protoplanetaire schijven. Deze kunnen kunnen afmetingen van honderden miljoenen kilometers bereiken. Mettertijd klonteren de deeltjes in deze schijven samen om uiteindelijk uit te groeien tot planeten. Over de precieze details van dit planeetvormingsproces bestaat echter nog veel onduidelijkheid. De interactie tussen protoplanetaire schijven en hun planeten-in-wording kan allerlei structuren in de schijven laten ontstaan: enorme ringen, spiraalarmen en donkere leemten. Deze zijn van bijzonder belang, omdat er nog geen eenduidig verband is ontdekt tussen deze structuren en de planeten die hen hebben veroorzaakt. Astronomen willen dit vraagstuk maar al te graag oplossen en de specifieke eigenschappen van SPHERE stellen hen in staat om de opvallende structuren van protoplanetaire schijven direct waar te nemen. Dat laatste is nu gelukt bij een drietal jonge sterren, waarvan de protoplanetaire schijven grote onderlinge verschillen vertonen. De schijven van de sterren RXJ1615 en HD97048 vertonen opvallende concentrische ringen, terwijl die van de ster HD135344B en duidelijke spiraalstructuur vertoont. Op de opname van deze laatste ster zijn bovendien vier donkere ‘vegen’ te zien. Dat zijn waarschijnlijk de schaduwen van bewegend materiaal in de schijf rond de ster. Een van die vegen is in de maanden tussen waarnemingsperioden duidelijk veranderd. (EE)
→ Zo worden zonnestelsels gemaakt

7 november 2016
Breakthrough Listen, de 10 jaar durende, 100 miljoen dollar kostende zoektocht naar intelligent buitenaards leven, kondigde vandaag aan de eerste waarnemingen te hebben gedaan met de Parkes radiotelescoop in Australië. Breakthrough Listen werd in 2015 gelanceerd door internetondernemer Yuri Milner en natuurkundige Stephen Hawking.  Breakthrough Listen maakte al gebruik van de Green Bank telescoop in West Virginia, VS, and the Automated Planet Finder (APF) van de Lick Sterrenwacht in Californië, VS. De 64 meter grote radioschotel in New South Wales, Australië, beschikt nu over dezelfe speciale ontvangers om naar radiosignalen van buitenaardse beschavingen te zoeken als de Green Bank telescoop. Met deze beide telescopen kan de gehele hemel worden afgespeurd en het is nu het krachtigste project om naar dit soort signalen te zoeken. Na een test periode van veertien dagen zijn vandaag (8 november, lokale tijd) de eerste echte waarnemingen gedaan aan Proxima Centauri, waar onlangs een aardachtige exoplaneet is ontdekt. De kans om daar ook echt iets te vinden, werd klein geacht, maar de meest nabije exoplaneet was zeker een geschikt object om de eerste waarnemingen aan te doen.  De Parkes radioschotel is een beroemde radiotelescoop. In 1969, tijdens de Apollo 11-missie, speelde ze een belangrijke rol bij het opvangen van live tv-beelden van de eerste stap op de maan. De komende vijf jaar zal Breakthrough Listen 25% van de waarneemtijd van Parkes gebruiken. (EM)
→ First Light for Breakthrough Listen at Parkes Telescope

24 oktober 2016
Computersimulaties van wetenschappers van de Universiteit van Bern laten zien dat er een goede kans is dat er in de bewoonbare zone van rode dwergsterren aardachtige planeten voorkomen die rijk zijn aan water. Hun onderzoek is relevant vanwege de recente vondst van een aardachtige planeet op de juiste afstand bij de meest nabije ster Proxima Centauri, een rode dwerg die tien keer lichter is dan de zon en 500 keer minder helder. Eerder al werd zo’n planeet gevonden bij een ster die nog lichter is, Trappist-1.  De computermodellen van Yann Alibert and Willy Benz slagen er in om planeten te laten ontstaan op dezelfde afstand tot rode dwergsterren als ook is waargenomen. Hun resultaten verschijnen binnenkort in het tijdschrift Astronomy and Astrophysics. De planeten hebben een diameter van de helft van die van de aarde tot 1,5 keer groter, maar zijn vaak even groot als de aarde. Daarbij kunnen ze ook berekenen hoeveel water er op deze planeten aanwezig is. 90% van de planeten die in hun modellen ontstond, bevat ten minste 10% water. Ter vergelijking: op aarde is dit maar 0,02%. Het zijn dus echter waterwerelden, waarbij op grote diepte, onder hoge druk, het water overgaat in ijs. Water is noodzakelijk voor leven zoals wij dat kennen, maar te veel water is mogelijk ook niet goed.  Bij hun berekeningen gingen de wetenschappers uit van een protoplanetaire schijf, bestaande uit gas en stof, rond een lichte ster, met daarin tien embryonale planeten met de massa van de maan, willekeurig verdeeld in de schijf. Deze embryos konden vervolgens groter groeien met materiaal uit de schijf en daarbij door de schijf migreren. Zo simuleerden ze de vorming van een paar honderd planetenstelsels, waarbij elk stelsel ongeveer drie dagen rekentijd vergde. Wat voor planeten er ontstaan, hangt daarbij ook af van de structuur en de evolutie van de protoplanetaire schijf. Lichte, rode dwergsterren zijn veel talrijker dan sterren met de massa van de zon, en de verwachting is dat astronomen nog veel meer aardachtige planeten bij dit soort sterren gaan vinden. Deze planetenstelsels kunnen dan vergeleken worden met computersimulaties zoals deze. (EM) 
→ Preferentially Earth-sized planets with lots of water

11 oktober 2016
Proxima Centauri vertoont een regelmatige vlekkencyclus, net als onze eigen zon. Proxima is de ster die het dichtst bij de zon staat, op een afstand van slechts 4,2 lichtjaar. Het is een klein, koel dwergsterretje, tien keer zo licht en duizend maal zo zwak als de zon. De ontdekking van een periodieke vlekkencyclus, gepubliceerd in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, komt als een verrassing. De zon vertoont een activiteitscyclus van ca. 11 jaar. Tijdens een zonnevlekkenminimum is het oppervlak van de zon vrijwel 'vlekvrij'; tijdens een maximum zijn er soms wel honderd zonnevlekken zichtbaar - gebieden aan het zonsoppervlak die ruim duizend graden koeler zijn dan hun omgeving, en daardoor donker afsteken. Tijdens een zonnevlekkenmaximum vertoont de zon ook meer uitbarstingen en zonnevlammen. De activiteitscyclus van Proxima Centauri duurt ongeveer 7 jaar, en is veel spectaculairder dan die van de zon. Tijdens het maximum wordt ongeveer 20% van het steroppervlak ingenomen door verhoudingsgewijs zeer grote vlekken, zo blijkt uit onderzoek aan de helderheidsvariaties van de ster. Zonnevlekken worden veroorzaakt door magnetische activiteit in de mantel van de zon. Algemeen wordt aangenomen dat de zonnevlekkencyclus ontstaat door verschillen in rotatiesnelheid tussen de kern van de zon en de convectieve mantel. Dwergsterren zoals Proxima hebben volgens theoretische modellen echter een volledig convectief inwendige; periodieke variaties in het magnetisch veld worden dan ook niet verwacht. De oorsprong van de vlekkencyclus van Proxima is vooralsnog onbekend. Eerder dit jaar werd bij de dwergster een kleine, aardeachtige planeet gevonden, in de zogeheten 'bewoonbare' zone. Of de planeet echt zo bewoonbaar is, kan worden betwijfeld: tijdens een vlekkenmaximum zal ook Proxima krachtige uitbarstingen van energierijke straling en elektrisch geladen deeltjes vertonen, die de dampkring van een planeet kunnen wegblazen en het oppervlak kunnen steriliseren. (GS)
→ Proxima Centauri Might Be More Sunlike Than We Thought

11 oktober 2016
Deense, Britse en Nederlandse sterrenkundigen hebben een dubbelster ontdekt die vergezeld wordt door drie ronddraaiende schijven van gas en stof waarin planeten kunnen ontstaan. De bijzondere ontdekking is gedaan met het ALMA-observatorium in Noord-Chili (Atacama Large Millimeter/submillimeter Array) en is vandaag gepubliceerd in The Astrophysical Journal. Sterren ontstaan uit samentrekkende wolken van gas en stof. Bij hun geboorte worden ze meestal omgeven door een platte, ronddraaiende schijf van materie waarin planeten kunnen samenklonteren. In het geval van een dubbelster (twee sterren die om elkaar heen draaien) komt het soms voor dat beide componenten van de dubbelster door zo'n protoplanetaire schijf worden omringd. De nieuwe ontdekking betreft de dubbelster IRS43, op ca. 400 lichtjaar afstand van de zon. De twee sterren zijn astronomisch gezien zeer jong: ongeveer 100.000 à 200.000 jaar oud. Qua massa en afmetingen zijn ze vergelijkbaar met onze zon. Uit de ALMA-waarnemingen blijkt dat beide sterren een protoplanetaire schijf hebben, in grootte vergelijkbaar met ons zonnestelsel. Daarnaast wordt het dubbelstersysteem op veel grotere afstand omringd door een derde, 'gemeenschappelijke' schijf. Ook hierin zou planeetvorming kunnen optreden. De drie schijven liggen opmerkelijk genoeg niet in hetzelfde vlak, maar zijn geheld ten opzichte van elkaar. Hoe het stelsel kan zijn ontstaan is vooralsnog een raadsel. Mogelijk is er sprake geweest van grote turbulentie in de oorspronkelijke gas- en stofwolk waaruit de dubbelster is geboren. (GS)→ Stars with Three Planet-Forming Discs of Gas

11 oktober 2016
Leidse onderzoekers die eerder betrokken waren bij de ontdekking van een exoplaneet met enorme ringen hebben nu berekend dat die reuzenringen meer dan 100.000 jaar kunnen blijven bestaan. Tenminste, als de ringen tegen de draairichting bewegen van de planeet rond de ster. Ze publiceren hun bevindingen binnenkort in het vakblad Astronomy & Astrophysics. De Leidse onderzoekers Steven Rieder (nu werkzaam in Japan) en Matthew Kenworthy bestudeerden de ster J1407. Deze jonge zonachtige ster liet in 2007 een vreemde serie verduisteringen zien. In 2015 kwamen de onderzoekers met een verklaring voor die verduisteringen. Er zou een planeet rond de ster draaien met een reusachtig ringenstelsel dat meer dan honderd keer zo groot was als het ringenstelsel van Saturnus. Nu, in 2016, hebben de onderzoekers met simulaties gekeken of het enorme ringenstelsel stand kan houden. Sommige critici hadden vooraf namelijk het vermoeden van niet. De exoplaneet met de reuzenringen draait namelijk in een heel excentrische baan rond zijn ster. Daardoor krijgt de planeet dichtbij de ster te maken met zwaartekrachtsinvloeden die de ringen uit elkaar zouden kunnen trekken. De onderzoekers hebben nu met simulaties laten zien dat het systeem stabiel is en in ieder geval meer dan 10.000 omlopen van 11 jaar kan blijven bestaan. Volgens eerste auteur Steven Rieder komt er nog wel een 'maar' bij kijken: "Alleen als de ringen tegengesteld draaien aan draairichting van de planeet rond de ster, is het systeem stabiel. "Ringen die een andere kant opdraaien (retrograde ringen), zijn niet echt gebruikelijk. De onderzoekers vermoeden dan ook dat er bij de exoplaneet een catastrofe heeft plaatsgevonden die ertoe leidde dat de ringen (of de planeet) de 'verkeerde kant' op gingen draaien. Rieder: "Het is misschien wat vergezocht: enorme ringen die in tegengestelde richting draaien. Maar we hebben nu berekend dat een 'normaal' ringensysteem niet kan blijven bestaan." De sterverduisteringen zouden ook nog door een vrij door de ruimte zwevend object veroorzaakt kunnen zijn. "Maar de kans daarop is miniem," zegt Rieder. "Net als de mogelijkheid dat de omloopsnelheid, gemeten bij eerdere waarnemingen, niet zou kloppen. Dat zou erg vreemd zijn, want die metingen zijn juist zeer nauwkeurig." Met toekomstig onderzoek willen de astronomen nagaan hoe de ringstructuur zich kon vormen en hoe deze in de tijd verandert.
→ Origineel persbericht

30 september 2016
Astronomen hebben een planeet ontdekt die om een zeer hete ster van spectraaltype A cirkelt. De planeet bevindt zich min of meer in de leefbare zone van de ster, maar dat is niet wat hem zo bijzonder maakt. Dat is namelijk de manier waarop hij is ontdekt. De afgelopen twintig jaar hebben astronomen duizenden exoplaneten ontdekt, maar die cirkelen bijna allemaal om koele of gematigd hete sterren. Planeten bij A-sterren zijn schaars: er zijn er nog maar een stuk of twintig van bekend. Toch is het niet de verwachting dat A-sterren minder vaak planeten hebben dan koelere sterren. Het geringe aantal planeten bij deze sterren heeft vooral te maken met de gangbare opsporingstechnieken, die vertrouwen op kleine fluctuaties in het licht van sterren. En A-sterren vertonen vaak van zichzelf al helderheidsfluctuaties, die de aanwezigheid van planeten maskeren. Paradoxaal genoeg heeft een team van astronomen diezelfde fluctuaties nu gebruikt om een planeet op te sporen bij de A-ster KIC 7917485. Daarbij is gebruik gemaakt van helderheidsmetingen van de ster die de Amerikaanse Kepler-satelliet in de loop van vier jaar heeft verzameld. Uit een analyse van die metingen blijkt dat de pulsaties van de ster, die een strikt periodiek karakter hebben, het ene moment wat later optreden dan het andere. En deze vertragingen vertonen zelf ook een regelmaat. Dat laatste wijst erop dat de vertragingen van de pulsaties worden veroorzaakt door een planeet die de ster heen en weer trekt. Hierdoor ontstaan periodieke variaties in de aankomsttijden van de pulsen. In het geval van KIC 7917485 wijzen de variaties eroop dat de betreffende planeet ruwweg twaalf keer zoveel massa heeft als de planeet Jupiter en een omlooptijd van ongeveer 840 dagen. (EE)
→ A Planet Found by Pulsations

29 september 2016
De protoplanetaire schijf rond de jonge ster Elias 2-27 vertoont een duidelijke spiraalstructuur. Dat blijkt uit waarnemingen met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in het noorden van Chili. De structuur vertoont opvallende overeenkomsten met de spiraalarmen van een sterrenstelsel, maar is vele malen kleiner (Science, 30 september). Een protoplanetaire schijf bestaat uit gas en stof waaruit door samenklontering op enig moment planeten kunnen ontstaan. Aan de oppervlakte van sommige van deze schijven waren eerder al spiraalpatronen waargenomen, maar onduidelijk was of deze zich ook tot diep in de schijf voortzetten, waar de eigenlijke planeetvorming plaatsvindt. ALMA heeft nu voor het eerst diep in zo’n schijf gekeken en daarbij een duidelijk spiraalpatroon ontdekt. Dicht bij de ster vertoont de protoplanetaire schijf van Elias 2-27 zich als een normale platte schijf die zich uitstrekt tot op een afstand die groter is dan de afstand zon-Neptunus (6 miljard km) in ons eigen zonnestelsel. Voorbij dat punt is een smalle lege gordel te zien, wat erop kan duiden dat hier een planeet (aan het) ontstaan is. Aan de buitenrand van de gordel ontspringen twee spiraalarmen die zich tot op meer dan 10 miljard kilometer van de ster uitstrekken. Onduidelijk is nog hoe de spiraalstructuur is ontstaan. Mogelijk is deze het resultaat van de interactie tussen de protoplanetaire schijf en de planeet die zich daarin heeft gevormd. Maar misschien is het juist precies andersom, en zijn het structuren als deze die de vorming van planeten mogelijk maken. Elias 2-27 bevindt zich in een stervormingsgebied op ongeveer 450 lichtjaar van de aarde. De ster heeft twee keer zo weinig massa als onze zon en is naar schatting pas een miljoen jaar oud. (EE)
→ Spiral Arms Embrace Young Star

26 september 2016
Astronomen van het Institute for Research in Exoplanets (Universiteit van Montreal, Canada) en van het Carnegie Institution for Science in Washington, D.C., hebben actieve planeetvormende schijven ontdekt rond bruine dwergsterren. Een bruine dwerg is een soort tussenvorm tussen een gasvormige reuzenplaneet en een 'gewone' (rode) dwergster. Bruine dwergen zijn ongeveer even groot als de planeet Jupiter, maar wel aanzienlijk zwaarder. De dichtheid en temperatuur in hun inwendige is echter niet hoog genoeg om spontane kernfusie van waterstof op gang te brengen. De karakteristieke infraroodstraling van een zogeheten protoplanetaire schijf - een schijf van gas en stof waarin planeten aan het samenklonteren zijn - is ontdekt bij drie bruine dwergen (van 13 tot 18 Jupitermassa's) en bij één rode dwergster, die 120 keer zo zwaar is als Jupiter. Opmerkelijk genoeg zijn twee van de dwergsterren vermoedelijk ruim 40 miljoen jaar oud. Eerder zijn protoplanetaire schijven alleen aangetroffen bij sterren die veel jonger zijn: maximaal 10 à 20 miljoen jaar. Kennelijk kan het ontstaansproces van planeten bij lichte dwergsterretjes meer tijd in beslag nemen. De ontdekking van langlevende protoplanetaire schijven rond extreem lichte dwergsterretjes zal naar verwachting nieuwe inzichten opleveren in de geboorte van dwergsterren en de vorming en evolutie van planetenstelsels. De nieuwe ontdekking is gepubliceerd in The Astrophysical Journal. (GS)
→ New Low-Mass Objects Could Help Refine Planetary Evolution

22 september 2016
Astronomen hebben ontdekt dat de 8000 lichtjaar verre ster OGLE-2007-BLG-349, waar een Saturnus-achtige planeet omheen draait, in werkelijkheid een compacte dubbelster is. Dat blijkt uit waarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop. De planeet werd al in 2007 ontdekt. Dat was te danken aan het zogeheten microlenseffect. Dit effect treedt op wanneer de zwaartekracht van een voorgrondster het licht van een ster die vanaf de aarde gezien precies achter haar staat afbuigt en versterkt. Het verloop van zo’n (tijdelijke) ‘sterbedekking’ verraadt de eigenschappen van de voorgrondster en haar eventuele planeten. Het lensverschijnsel werd destijds gevolgd door vijf sterrenwachten op aarde. Daarbij werd al ontdekt dat OGLE-2007-BLG-349 uit minstens één ster en één planeet bestaat. Maar een nauwkeurige analyse wees erop dat het stelsel misschien nog een derde object bevatte – een tweede planeet of een tweede ster. Uit vervolgwaarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop is nu gebleken dat de ’lens’ vrijwel zeker uit twee om elkaar wentelende rode dwergsterren bestaat – sterren die zwakker en kleiner zijn dan onze zon. De planeet cirkelt op een afstand van ruwweg 500 miljoen kilometer om dit stellaire duo. De beide sterren zijn slechts 11 miljoen kilometer van elkaar verwijderd. Het nieuwe onderzoeksresultaat zal binnenkort worden gepubliceerd in The Astronomical Journal. (EE)
→ Hubble Finds Planet Orbiting Pair of Stars

20 september 2016
Exoplaneten - planeten bij andere sterren dan de zon - bewegen soms eens per omloop voor hun moederster langs, gezien vanaf de aarde. Nauwkeurige metingen aan dit soort planeetovergangen kunnen informatie opleveren over de ligging van de baan van zo'n planeet ten opzichte van het evenaarvlak van de moederster. Dat zegt mogelijk iets over de ontstaans- en migratiegeschiedenis van het planetenstelsel in kwestie - sommige planeetbanen blijken zeer sterk geheld te zijn. Computersimulaties, verricht door Portugese en Duitse astronomen, wijzen nu echter uit dat het wel oppassen geblazen is bij het interpreteren van de metingen. Wanneer de ster actieve gebieden op het oppervlak heeft (donkere zonnevlekken of juist heldere fakkelvelden), kan de planeet tijdens een overgang ook voor zo'n gebied langs bewegen. Dat levert subtiele verstoringen op in het waargenomen helderheidsverloop van de ster. Als daarvoor niet gecorrigeerd wordt, kan de afgeleide hellingshoek van het baanvlak wel tot dertig graden afwijken van de werkelijke waarde, aldus de astronomen. De resultaten van de simulaties zijn gepbulcieerd in Astronomy & Astrophysics. (GS)
→ Stellar activity can mimic misaligned exoplanets

13 september 2016
In mei 2016 maakten astronomen de ontdekking bekend van drie kleine exoplaneten in een baan rond de dwergster TRAPPIST-1, op ca. 40 lichtjaar afstand van de aarde. De planeten zouden qua afmetingen en samenstelling veel overeenkomsten vertonen met de aarde. Hun bestaan was afgeleid uit minieme periodieke helderheidsschommelingen van de ster, waargenomen met de Belgische TRAPPIST-telescoop op de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili. Die zouden veroorzaakt zijn doordat de planeten (gezien vanaf de aarde) eens per omloop voor hun moederster langs bewegen. Nieuwe metingen met de 8-meter Gemini South Telescope, eveneens in Chili, lijken het bestaan van de planeten nu te bevestigen. Met een speciale camera hebben Amerikaanse sterrenkundigen gezocht naar de aanwezigheid van een mogelijke begeleider van TRAPPIST-1. Als die op kleine afstand vergezeld zou worden door een tweede dwergster (dat zou een rode of een bruine dwerg kunnen zijn), zouden de eerdere metingen misschien verklaard kunnen worden door de aanwezigheid en het gedrag van die begeleider. Uit de nieuwe metingen, gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters, blijkt echter dat TRAPPIST-1 geen dubbelster is. Nu het bestaan van een begeleidende dwergster is uitgesloten, is de laatste mogelijke twijfel rond de ontdekking van de drie aardeachtige exoplaneten weggenomen, aldus de auteurs. (GS)
→ Nearby Exo-Earth Family Withstands Extreme Scrutiny

1 september 2016
Het mysterieuze radiosignaal dat vorig jaar is opgevangen met de Russische radiotelescoop RATAN-600 was hoogstwaarschijnlijk van aardse oorsprong. Dat meldt astronome Yulia Sotnikova op de website van het Special Astrophysical Observatory van de Russische Academie van Wetenschappen. RATAN-600 is vorig jaar ingezet om een aantal zonachtige sterren ‘af te luisteren’ naar mogelijke kunstmatige radiosignalen. Daarbij is volgens Sotnikova inderdaad een ‘interessant’ signaal opgepikt van de zonachtige ster HD 164595. Maar volgens haar heeft een nadere analyse van het signaal laten zien dat het vrijwel zeker van aardse oorsprong was. Het is volgens de Russische astronome hoe dan ook te vroeg om wetenschappelijke conclusies te trekken uit de SETI-waarnemingen die vorig jaar met RATAN-600 zijn gedaan. ‘We kunnen met overtuiging stellen dat er tot nu toe geen gezocht signaal is gedetecteerd,’ aldus Sotnikova. (EE)
→ Monitoring of the continuum of SETI candidates with RATAN-600

29 augustus 2016
Met de Russische RATAN-radiotelescoop - een reflector-ring met een middellijn van 600 meter, opgesteld rond een centrale antenne - is een onverklaard radiosignaal opgepikt dat afkomstig is uit de richting van de ster HD 164595. Dat meldt wetenschapsjournalist Paul Gilster op de blogsite Centauri Dreams. Het signaal is al op 15 mei 2015 gedetecteerd, op een golflengte van 2,7 centimeter. De ware aard is nog volstrekt onduidelijk. HD 164595 is een zonachtige ster met een leeftijd van ca. 6,3 miljard jaar op een afstand van 95 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Hercules. Hij wordt vergezeld door minstens één (gasvormige) planeet, met een omlooptijd van 40 dagen. Het is niet uitgesloten dat er rond de ster nog meer, kleinere planeten bewegen. Of er sprake kan zijn van een kunstmatig radiosignaal, afkomstig van een intelligente beschaving, is volstrekt onduidelijk. De Russische ontdekkers roepen hun colleg's wereldwijd wel op om de ster continu in het oog te blijven houden. Tot op heden heeft het signaal zich niet herhaald. De ontdekking zal volgens Gilster gepresenteerd worden tijdens het 67ste Internationale Astronautische Congres dat eind september plaatsvindt in Guadalajara, Mexico. (GS)
→ Blog van Paul Gilster op Centauri Dreams

24 augustus 2016
Planeten die zoveel koolstof bevatten dat hun kern uit diamant bestaat, zijn veel zeldzamer dan gedacht. Dat blijkt uit nieuw theoeretisch onderzoek van astronomen van Yale University, dat gepubliceerd is in The Astrophysical Journal. De astronomen laten in hun artikel bovendien zien dat het mogelijk is om op basis van onderzoek aan een ster te 'voorspellen' of rondcirkelende planeten qua samenstelling veel op de aarde kunnen lijken. Een ster en zijn gevolg van planeten ontstaan uit één roterende schijf van gas en stof. De samenstelling van de ster zegt dus ook iets over de samenstelling van planeten die om die ster heendraaien. Uit het nieuwe onderzoek blijkt nu dat metingen aan de relatieve hoeveelheden koolstof en zuurstof en de relatieve hoeveelheden magnesium en silicium in een ster informatie opleveren over de mineralogische samenstelling van eventuele aardeachtige planeten rond die ster. Een van de conclusies is dat er vrijwel geen sterren bestaan die zó veel koolstof bevatten dat je het bestaan van diamantplaneten kunt verwachten. Ook de planeet 55 Cancri e, die zelfs de bijnaam 'the diamond planet' heeft gekregen, bevat vermoedelijk te weinig koolstof om deze naam te rechtvaardigen, aldus de onderzoekers. Dankzij de nieuwe techniek is het in de toekomst misschien mogelijk om beter te voorspellen of een bepaalde ster vergezeld kan worden door een rotsachtige planeet die qua mineralogie veel op de aarde lijkt. Dat kan van belang zijn voor het efficiënt zoeken naar een 'Aarde 2.0' - een planeet waarop leven kan zijn ontstaan. (GS)
→ A better way to learn if alien planets have the right stuff

24 augustus 2016
Astronomen hebben mede met behulp van ESO-telescopen duidelijk bewijs gevonden van een planeet die draait om Proxima Centauri, de dichtstbijzijnde ster vanaf de aarde. Deze langgezochte wereld, die de naam Proxima b heeft gekregen, draait in 11 dagen rond zijn koele rode moederster en heeft een temperatuur waarbij vloeibaar water op het oppervlak mogelijk is. De rotsachtige wereld is iets zwaarder dan de aarde. Het is de dichtstbijzijnde exoplaneet en het kan ook de meest nabije woonplaats zijn voor leven buiten ons zonnestelsel. Het artikel dat deze vondst beschrijft, staat in het tijdschrift Nature van 25 augustus 2016. Op een afstand van iets meer dan vier lichtjaar van ons zonnestelsel bevindt zich een rode dwergster met de naam Proxima Centauri. Het is - de naam Proxima (nabij) verraadt het al - de dichtstbijzijnde ster gezien vanaf de aarde als we de zon niet meetellen. Deze koele ster in het zuidelijke sterrenbeeld Centaur is te zwak om met het blote oog te zien en wordt overstraald door de heldere dubbelster Alpha Centauri AB. In de eerste helft van 2016 werd Proxima Centauri regelmatig bestudeerd met de HARPS-spectrograaf op de ESO 3,6-meter telescoop op La Silla in Chili. Tegelijkertijd werd de ster in de gaten gehouden door andere telescopen op de wereld. Dit gebeurde tijdens de zogenoemde Pale Red Dot-campagne. Een team onder leiding van Guillem Anglada-Escudé van Queen Mary University of London, keek of de ster minuscule schommelingen vertoonde. Die schommelingen kunnen veroorzaakt worden door de zwaartekracht van een mogelijke planeet in een baan om de ster. De Pale Red Dot-gegevens, gecombineerd met eerdere waarnemingen van ESO- en andere sterrenwachten, onthulden een helder signaal: soms komt Proxima Centauri met ongeveer 5 kilometer per uur (menselijke wandelsnelheid) naar de aarde toe en soms verwijdert hij zich met dezelfde snelheid. Dit regelmatige patroon van de veranderende radiële snelheid herhaalt zich elke 11,2 dagen. Nauwkeurige analyse van de resulterende kleine Dopplerverschuivingen wijzen op de aanwezigheid van een planeet met ten minste 1,3 keer de massa van de aarde die rond Proxima Centauri draait op een afstand van ongeveer 7 miljoen kilometer (slechts 5% van de afstand aarde-zon). Hoewel de planeet Proxima b dichterbij zijn ster staat dan Mercurius bij de zon is de ster een stuk zwakker dan de zon. Daarom bevindt Proxima b zich toch in de leefbare zone rond zijn ster en heeft de planeet een geschatte oppervlaktetemperatuur waarbij het voorkomen van vloeibaar water mogelijk kan zijn. Ondanks de baan van Proxima b rond zijn ster, kunnen de omstandigheden op het oppervlak sterk beïnvloed zijn door de ultraviolet- en röntgenstraling die van de ster komen. Die straling is veel intenser dan wat de aarde van de zon voor zijn kiezen krijgt. Deze ontdekking van de planeet is het begin van uitgebreidere waarnemingen met de huidige instrumenten en met de volgende generatie telescopen zoals de European Extremely Large Telescope (E-ELT). Proxima b zal een belangrijk doelwit zijn in de jacht naar het bewijs van leven elders in het heelal. Het Alpha Centauri-systeem is overigens al onderwerp van het Breakthrough StarShot-project, de eerste poging van de mensheid om (onbemand) naar een ander zonnestelsel te reizen.
→ Volledig persbericht

19 augustus 2016
Wanneer is een aarde-achtige planeet 'bewoonbaar'? Sterrenkundigen hebben altijd aangenomen dat de afstand van de planeet tot zijn moederster daarbij de bepalende factor is. Staat de planeet te dicht bij de ster, dan is het er te heet; staat hij te ver weg, dan is het te koud. Alleen in een relatief smalle 'bewoonbare zone' zouden de omstandigheden gunstig zijn voor het bestaan van vloeibaar water aan het oppervlak en voor het ontstaan van leven. Nieuwe modelberekeningen van geoloog Jun Korenaga van Yale University, vandaag gepubliceerd in Science Advances, wijzen echter uit dat de ontstaanstemperatuur van de planeet ook een belangrijke rol speelt. Aarde-achtige planeten ontstaan door het samenklonteren van kleinere hemellichamen. Daarbij komt enorm veel warmte vrij. Korenaga's berekeningen laten zien dat de ontstaanstemperatuur van de planeet niet al te veel af mag wijken van een optimale waarde om het proces van mantelconvectie op gang te brengen. Op aarde is mantelconvectie de oorzaak van vulkanisme, plaattektoniek, en van het ontstaan van continenten en oceanen. Mantelconvectie heeft een belangrijke zelfregulerende invloed op de evolutie van een rotsachtige planeet. Als de aarde bij haar ontstaan minder heet of juist veel heter was geweest, aldus Korenaga, was mantelconvectie nooit op gang gekomen, en zou de planeet nu vermoedelijk niet 'bewoonbaar' zijn, ondanks het feit dat hij zich in de 'bewoonbare' zone van de zon bevindt. (GS)
→ A new Goldilocks for habitable planets

18 augustus 2016
In de dampkring van een Venus-achtige exoplaneet die vorig jaar is ontdekt, komen misschien grote hoeveelheden zuurstof voor. Als de aanwezigheid van zuurstof met toekomstige reuzentelescopen wordt bevestigd, betekent dat echter niet dat er leven op de planeet is. Exoplaneet GJ1132b draait op een afstand van slechts 22,5 miljoen kilometer rond een ster die 39 lichtjaar van de aarde is verwijderd. Modelberekeningen van Laura Schaefer (Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics) en haar collega's voorspellen nu dat de planeet mogelijk een zuurstofrijke dampkring heeft. In het model, gepubliceerd in The Astrophysical Journal, gaan de astronomen er vanuit dat de Venus-achtige planeet geboren is met een dikke, waterdamprijke atmosfeer. Als gevolg van de kleine afstand tot de ster heeft die atmosfeer echter een temperatuur van 230 graden Celsius, en staat hij bloot aan grote hoeveelheden energierijke ultraviolette straling. De watermoleculen worden daardoor gesplitst in waterstof- en zuurstofatomen. De lichte waterstofatomen ontsnappen gemakkelijk aan de zwaartekracht van de planeet; de zwaardere zuurstofatomen (en -moleculen) blijven achter. De hete planeet moet miljoenen jaren lang een gesmolten magma-oppervlak hebben gehad. De nieuwe modelberekeningen laten echter zien dat door de wisselwerking van dat magma met de atmosfeer slechts 10 procent van het aanwezige zuurstof uit de dampkring wordt verwijderd - het bindt zich aan het gesmolten gesteente. Dat betekent dat GJ1132b nog steeds een zeer zuurstofrijke dampkring zou kunnen hebben. Met toekomstige telescopen, zoals de James Webb Space Telescope en de Giant Magellan Telescope, kan de aanwezigheid van zuurstof wellicht worden vastgesteld. De astronomen benadrukken dat de ontdekking van zuurstof in dit geval geen aanwijzing is voor het bestaan van leven op de planeet - dat is vanwege de extreem hoge temperatuur niet mogelijk. (GS)
→ Venus-like Exoplanet Might Have Oxygen Atmosphere, But Not Life

17 augustus 2016
Een speurtocht naar mogelijke radiosignalen van buitenaardse beschavingen, uitgevoerd met de Murchison Widefield Array-radiotelescoop (MWA) in West-Australië, heeft geen resultaten opgeleverd. Dat schrijven radioastronomen in een recent nummer van The Astrophysical Journal. Al ruim zestig jaar wordt met behulp van radiotelescopen gezocht naar kunstmatige radiosignalen uit het heelal. Dit SETI-programma (Search for Extra-Terrestrial Intelligence) is tot nu toe voornamelijk uitgevoerd op relatief hoge radiofrequenties. De MWA - die nog steeds in aanbouw is - werkt echter op veel lagere frequenties (80-300 megahertz). De telescoop bestaat uit een groot aantal eenvoudige antennes, verspreid over een groot gebied in de West-Australische outback, en is vergelijkbaar met de Nederlandse LOFAR-telescoop. Steven Tingay van het Australische ICRAR-instituut en zijn collega's hebben nu laagfrequente MWA-radiospectra bestudeerd van een gebied aan de sterrenhemel waarin met de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler enkele tientallen exoplaneten zijn ontdekt (planeten bij andere sterren dan de zon). Er werden geen kunstmatige radiosignalen gevonden, maar volgens de onderzoekers kan dat te maken hebben met de relatief lage gevoeligheid van de uitgevoerde speurtocht. In de toekomst zullen met de MWA gevoeliger zoektochten worden verricht. Ook de toekomstige Square Kilometre Array-radiotelescoop (SKA), die uit tienduizenden antennes en schotels gaat bestaan, zal worden ingezet voor de speurtocht naar buitenaardse intelligentie. (GS)
→ A New Player in the Search for Extraterrestrial Intelligence

13 augustus 2016
Het grootste weekblad van Duitsland, Der Spiegel, heeft een bijzondere primeur. Het blad meldt dat astronomen een planeet hebben ontdekt bij de dichtstbijzijnde ster (na de zon dan): Proxima Centauri. De exoplaneet is vermoedelijk aarde-achtig en bevindt zich op een zodanige afstand van zijn ster, dat er op zijn oppervlak vloeibaar water kan voorkomen. Anders gezegd: de planeet bevindt zich binnen de ‘leefbare’ zone van de ster. Als dat klopt, is het met afstand de meest nabije soortgenoot van de aarde. De planeet heeft zijn bestaan verraden doordat hij kleine, regelmatige schommelingen bij zijn moederster veroorzaakt. Deze schommelbeweging is volgens Der Spiegel geregistreerd met een telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) op de berg La Silla, in het noorden van Chili. ESO zelf doet er (nog) het zwijgen toe: de officiële bekendmaking van de ontdekking zou voor eind augustus gepland zijn. Proxima Centauri staat in het zuidelijke sterrenbeeld Centaurus. Het is een rode dwergster op 4,24 lichtjaar van de aarde. (EE)
→ Mögliche zweite Erde in unserer Nachbarschaft entdeckt

3 augustus 2016
Een internationaal team van onderzoekers heeft onderzocht welke van de meer dan 4000 exoplaneten die tot nu toe zijn opgespoord met de Amerikaanse Kepler-satelliet het meest op onze aarde lijken. De oogst bestaat uit 216 planeten die zich in de ‘leefbare zone’ van hun ster bevinden – het gebied rond de ster waar de temperaturen zo gematigd zijn dat er vloeibaar water kan bestaan op het oppervlak van een planeet. Aan de hand van deze groslijst is een top-20 samengesteld waarop alleen de meest veelbelovende kandidaten staan: kleine, rotsachtige planeten. Daarnaast is er bijvoorbeeld ook een lijst van gasplaneten in de leefbare zone. Die lijken in de verste verte niet op de aarde, maar zouden wel leefbare manen kunnen hebben. Op nummer 1 staat Kepler-186f. Deze in 2014 ontdekte planeet cirkelt om een rode dwergster op 560 lichtjaar van de aarde. Hij is ongeveer net zo groot als de onze planeet, maar zijn massa is onzeker. Over de toestand op zijn oppervlak is weinig bekend. Overzichten als deze kunnen worden gebruikt om objecten voor verder onderzoek te selecteren. De resultaten van deze eerste inventarisatie worden binnenkort gepubliceerd in de Astrophysical Journal. Een preprint is te vinden op arXiv.org. (EE)
→ Kepler researchers list exoplanets with the most potential to have liquid water, or even life

21 juli 2016
De buitenste vier planeten rond de ster KOI-500, alias Kepler-80, zijn rotsachtig en hebben vier tot zeven keer zoveel massa als de aarde. Dat blijkt uit een nauwkeurige analyse van dit uiterst compacte planetenstelsel op 1100 lichtjaar van de aarde. De resultaten ervan worden binnenkort gepubliceerd in The Astronomical Journal.De in totaal vijf planeten van het KOI-500-stelsel, die vier jaar geleden werden ontdekt met de Kepler-satelliet, draaien in zeer krappe banen om hun ster. Het hele gezelschap zou ruimschoots binnen de omloopbaan van de planeet Mercurius passen. Hun omlooptijden variëren van één tot negen dagen. Een team astronomen, onder leiding van studente Mariah MacDonald van het Florida Institute of Technology, heeft de baanbewegingen van de planeten nauwkeurig onderzocht. Daarbij is gelet op de kleine variaties in de tijdstippen waarop deze planeten voor hun ster langs schuiven. Deze variaties zijn het gevolg van de aantrekkingskrachten die de planeten onderling op elkaar uitoefenen: het ene moment versnellen ze elkaar een beetje, het volgende remmen ze elkaar juist af. Aan de hand van deze ‘Transit Timing Variations’ kunnen astronomen de massa’s van de betrokken planeten berekenen. De massa’s van de vier planeten lopen niet ver uiteen, maar de buitenste twee zijn bijna twee keer zo groot als de andere. Hieruit leiden de astronomen af dat deze een zeer omvangrijke atmosfeer van waterstof en helium hebben. Toch moeten al deze planeten grotendeels uit gesteenten bestaan, net als de aarde. De astronomen hebben ook de omloopbanen van de planeten geanalyseerd. Deze vertonen een hoge mate van synchronisatie: om de 27 dagen nemen ze vrijwel exact dezelfde onderlinge posities in. Computersimulaties laten zien dat zulke compacte, synchrone omloopbanen waarschijnlijk het gevolg zijn van een migratieproces: tijdens hun vorming zijn de planeten geleidelijk naar steeds krappere omloopbanen gemigreerd. (EE)
→ Florida Tech Student Helps Uncover The Nature Of Kepler-80

20 juli 2016
Begin mei maakten astronomen van de universiteit van Luik de ontdekking bekend van drie aarde-achtige planeten bij ‘TRAPPIST-1’ – een ultrakoele dwergster op slechts 40 lichtjaar van de aarde. Uit vervolgonderzoek met de Hubble-ruimtetelescoop blijkt dat deze planeten geen omvangrijke, diffuse atmosfeer hebben zoals bijvoorbeeld Jupiter (Nature, 21 juli). De Hubble-waarnemingen zijn al kort na de ontdekking van het drietal gedaan. Dat gebeurde op een moment dat twee van de drie voor hun moederster langs schoven. Hierdoor was het mogelijk om de planeten aan een spectroscopisch onderzoek te onderwerpen. Dat wil zeggen dat de veranderingen in golflengte zijn gemeten, die ontstaan wanneer sterlicht door een planeetatmosfeer wordt ‘gefilterd’. Deze golflengte-afhankelijke variaties bleken gering te zijn. En dat wijst erop dat de planeten een compacte atmosfeer hebben. Daarmee staat het vrijwel vast dat het om rotsachtige planeten gaat, en niet om planeten die voor een groot deel uit gas bestaan. Mogelijk lijken hun atmosferen meer op die van de aarde, Venus of Mars. (EE)
→ First Atmospheric Study Of Earth-Sized Exoplanets Reveals Rocky Worlds

18 juli 2016
Met NASA's ruimtetelescoop Kepler zijn 104 nieuwe exoplaneten gevonden - planeten bij andere sterren dan de zon. De nieuwe oogst is het resultaat van een nauwe samenwerking met grote telescopen op aarde. Tijdens zijn vervolgmissie K2 heeft Kepler (gelanceerd in 2009) in vijf verschillende gebieden aan de hemel 197 nieuwe kandidaatplaneten ontdekt; dankzij precisiewaarnemingen met onder andere de Keck-telescoop op Hawaii, de twee Gemini-telescopen op Hawaii en in Chili en de Large Binocular Telescope in Arizona kon van 104 kandidaten met zekerheid worden vastgesteld dat het daadwerkelijk om planeten gaat. De nieuwe ontdekkingen zijn gepubliceerd in The Astrophysical Journal Supplement Series. Kepler ontdekt exoplaneten doordat zij een klein beetje licht van hun moederster onderscheppen wanneer ze - gezien vanaf de aarde - eens per omloop voor die ster langs bewegen. Tijdens de oorspronkelijke Kepler-missie (2009-2013) werd één gebied aan de sterrenhemel continu in het oog gehouden, en werden vooral planeten ontdekt bij zonachtige sterren op vaak honderden lichtjaren afstand. In de vervolgmissie (noodzakelijk geworden wegens een probleem met de standregeling van de telescoop) worden verschillende gebieden aan de hemel waargenomen, en richt Kepler zich meer op relatief nabijgelegen dwergsterren - de talrijkste sterren in het Melkwegstelsel. Rond één van die rode dwergsterren (K2-72 genoemd) zijn nu zelfs vier planeten ontdekt die zo goed als zeker uit gesteenten en metalen bestaan; ze zijn tussen de 20 en 50 procent groter dan de aarde. Doordat ze in kleine banen rond de koele moederster bewegen (kleiner dan de baan van Mercurius om de zon; de omlooptijden liggen tussen 5,58 en 24,16 dagen) is de temperatuur op deze aardeachtige planeten toch hoog genoeg om het bestaan van vloeibaar water - en misschien van leven - mogelijk te maken. Van de 104 nieuw ontdekte planeten zijn er in totaal 37 kleiner dan twee maal de middellijn van de aarde. (GS)
→ Vakpublicatie over het onderzoek

14 juli 2016
Een analyse van gegevens die in de loop van vier jaar zijn verzameld door de Amerikaanse Kepler-satelliet laat zien dat ‘warme Jupiters’ minder eenzaam zijn dan ‘hete Jupiters’. In ongeveer de helft van de gevallen hebben de warme gasplaneten gezelschap van andere, kleinere planeten (The Astrophysical Journal, 10 juli). Warme Jupiters zijn grote gasplaneten die op afstanden om hun ster draaien die vergelijkbaar zijn met de afstand zon-Venus. Hierdoor zijn ze warmer dan de koude gasplaneten in ons eigen zonnestelsel, maar niet zo heet als de hete Jupiters die zich doorgaans dichter bij hun moederster bevinden dan de planeet Mercurius. Tot nu toe werd aangenomen dat warme Jupiters niet zijn geboren op de plek waar ze nu worden aangetroffen. Ze zouden zich te dicht bij hun ster bevinden om zoveel gas te kunnen hebben verzameld. Dat zou betekenen dat ze in de buitengebieden van hun planetenstelsels zijn gevormd en later naar hun huidige posities zijn gemigreerd. Bij dat migratieproces raken de omloopbanen van alle naburige planeten zodanig verstoord, dat deze uit hun stelsel worden geslingerd. De verwachting was dan ook dat warme Jupiters geen planetaire buren meer zouden hebben. Maar dat blijkt toch niet zo te zijn: bij 11 van de 27 zijn die wel degelijk aangetroffen. Volgens de astronomen die de analyse hebben gedaan, betekent dit dat er twee soorten warme Jupiters bestaan. In stelsels waar geen andere planeten te vinden zijn, zou inderdaad sprake zijn geweest van migratie. Maar blijkbaar zijn er ook warme Jupiters die veel dichter bij hun ster zijn ontstaan, en daar zijn gebleven. (EE)
→ Warm Jupiters Not As Lonely As Expected

13 juli 2016
Astronomen hebben met de ALMA-telescoop voor het eerst de sneeuwgrens van water binnen een protoplanetaire schijf kunnen onderscheiden. Deze grens geeft aan waar de temperatuur in de schijf rond een jonge ster ver genoeg zakt om sneeuw te kunnen vormen. Aan het onderzoek werkten onder anderen John Tobin en Steven Bos van de Sterrewacht Leiden mee. De resultaten worden op 14 juli 2016 gepubliceerd in het tijdschrift Nature. Door een spectaculaire toename van de helderheid van de jonge ster V883 Orionis warmde het binnenste deel van de schijf snel op, waardoor de sneeuwgrens veel verder naar buiten opschoof dan normaal is voor een protoster, en ALMA (de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array) deze voor het eerst kon waarnemen. Jonge sterren zijn vaak omringd door een dichte, draaiende schijf van gas en stof waaruit planeten kunnen ontstaan: een protoplanetaire schijf. De warmte die een gemiddelde jonge zonachtige produceert, zorgt ervoor dat het water binnen de protoplanetaire schijf tot op afstanden van ruwweg drie AE van de ster gasvormig blijft. Dat komt overeen met driemaal de gemiddelde afstand tussen de aarde en de zon, oftewel ongeveer 450 miljoen kilometer. Verder naar buiten gaan watermoleculen, ten gevolge van de extreem lage druk, rechtstreeks over van gasvormige naar vaste toestand en krijgen (stof)deeltjes een manteltje van ijs. Het gebied in de protoplanetaire schijf waar water van een gas in ijs verandert, wordt de sneeuwgrens van water genoemd. Maar de ster V883 Orionis vertoont uitzonderlijk gedrag. Een spectaculaire toename van zijn helderheid heeft de sneeuwgrens doen opschuiven naar een afstand van ongeveer 40 AE (ongeveer 6 miljard kilometer of ruwweg de grootte van de omloopbaan van de dwergplaneet Pluto in ons zonnestelsel). Plotselinge helderheidsuitbarstingen zoals die van V883 Orionis ontstaan wanneer grote hoeveelheden materiaal vanuit de omringende schijf op het oppervlak van de ster belanden. V883 Orionis heeft slechts 30% meer massa dan de zon, maar is dankzij de huidige uitbarsting maar liefst 400 keer zo helder – en veel heter. Dat er sneeuw kan bestaan in de ruimte is wellicht een bizarre gedachte, maar dit is cruciaal voor het planeetvormingsproces. De aanwezigheid van waterijs reguleert de efficiency waarmee stofdeeltjes kunnen samenklonteren – de eerste stap naar de vorming van een planeet. Aangenomen wordt dat binnen de sneeuwgrens, waar water verdampt, kleine rotsachtige planeten als de onze ontstaan. Voorbij de sneeuwgrens zorgt de aanwezigheid van waterijs voor de snelle vorming van kosmische sneeuwballen, die uiteindelijk uitgroeien tot zware gasplaneten zoals Jupiter.
→ Volledig persbericht

11 juli 2016
Een stabiele, roterende schijf van gas en stof rond een pasgeboren ster - een zogeheten protoplanetaire schijf, waarin later planeten kunnen samenklonteren - kan eigenlijk alleen ontstaan wanneer de allerkleinste stofdeeltjes op de een of andere manier uit de schijf verwijderd worden. Dat blijkt uit gedetailleerd theoretisch onderzoek dat gepubliceerd is in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Bestaande theoretische modellen kunnen de vorming van stabiele, roterende protoplanetaire schijven moeilijk verklaren. Uit magnetohydrodynamische berekeningen volgt dat het samentrekken van een interstellaire gaswolk tot een ster gepaard gaat met het 'samentrekken' van het magnetisch veld in die wolk. Het resultaat is dat er impulsmoment vanuit het centrum van de schijf naar buiten wordt getransporteerd, waardoor er geen roterende schijf ontstaat. In de nieuwe berekeningen wordt rekening gehouden met niet-ideale magnetohydrodynamische eigenschappen, en worden gedetailleerdere modellen gebruikt om de ionisatie van de allerkleinste stofdeeltjes te beschrijven. Die deeltjes hebben afmetingen van minder dan een tiende micrometer; ze kunnen eenvoudig een elektrische lading krijgen door de absorptie van positief geladen atoomkernen (ionen) of negatief geladen elektronen. Daardoor blijven ze sterk 'gekoppeld' aan het magnetisch veld. In de dichtste delen van de samentrekkende gaswolk kunnen de allerkleinste deeltjes echter 'vastvriezen' op het oppervlak van grotere stofdeeltjes. Op die manier worden de kleinste deeltjes uit de wolk verwijderd; de nieuwe berekeningen laten zien dat de vorming van een stabiele, roterende schijf wél mogelijk is. (GS)
→ Behind the scenes of protostellar disk formation

7 juli 2016
Een team van Duitse, Franse en Amerikaanse astronomen heeft een planeet ontdekt die een wijde baan doorloopt om een ster die deel uitmaakt van een drievoudig stersysteem. De ontdekking komt als een verrassing, omdat dit soort omloopbanen in meervoudige stersystemen veelal instabiel zijn (Science, 7 juli). De exotische planeet, die de aanduiding HD 131399Ab heeft gekregen, is ontdekt met SPHERE, een instrument van de Europese Very Large Telescope, die in het noorden van Chili staat. Deze ‘exoplanetencamera’ is speciaal ontwikkeld om zwakke objecten in de naaste omgeving van sterren op te sporen. Dat gebeurt in het infrarood – het golflengtegebied waarin met name jonge (en dus warme) planeten relatief helder zijn.HD 131399Ab is naar schatting 16 miljoen jaar oud en heeft ongeveer vier keer zoveel massa als de planeet Jupiter. Hij draait op een afstand van ongeveer 80 AE (80 keer de afstand zon-aarde) om zijn moederster. Op nog eens ruim drie keer deze afstand wentelt een compacte dubbelster. Helemaal zeker is dit ‘baanscenario’ overigens niet: het stelsel is nog niet lang genoeg waargenomen om daar zekerheid over te kunnen hebben. Ervan uitgaande het scenario klopt, doet HD 131399Ab ongeveer 550 aardse jaren over één omloop om zijn moederster. Gedurende een groot deel van dat ‘jaar’ staan alle drie de sterren dicht bij elkaar aan zijn hemel. Dan zijn elke dag dus drie zonsondergangen en -opkomsten te zien. In sommige perioden staan de enkelvoudige ster en de dubbelster vanaf de planeet gezien echter zo ver uit elkaar, dat de een opkomt terwijl de ander ondergaat. Hierdoor is het ruim een eeuw lang voortdurend ’licht’ op de planeet, al is het schijnsel van de sterren door hun grote afstanden een stuk zwakker dan het zonlicht op aarde. Het hele gezelschap staat op een afstand van ongeveer 320 lichtjaar in het sterrenbeeld Centaurus. (EE)
→ Een verrassende planeet met drie zonnen

1 juli 2016
Helderheidsmetingen van de ster HIP 41378, uitgevoerd door de Amerikaanse Kepler-satelliet, laten zien dat er minstens vijf planeten rond deze ster draaien. De grootste van het vijftal is ongeveer zo groot als de planeet Jupiter, de twee kleinsten zijn kleiner dan Neptunus. HIP 41378 staat in het sterrenbeeld Kreeft en is ongeveer 520 lichtjaar van ons verwijderd. De ster is iets heter en 40 procent groter dan de zon, en heeft ongeveer 15 procent meer massa. Het om haar heen cirkelende planetenstelsel lijkt in de verste verte niet op ons zonnestelsel. Hun omlooptijden variëren van ruim twee weken tot ongeveer 1 jaar. Verplaatst naar ons zonnestelsel zou het hele gezelschap dus binnen de aardbaan passen. De metingen zijn gedaan nadat de Kepler-satelliet in 2013 problemen kreeg met zijn standregelsysteem. Daar is een slimme oplossing voor gevonden, maar helemaal stabiel is de satelliet nog niet. Maar speciale computeralgoritmes kunnen de ‘ruis’ die daardoor in de metingen optreedt onderdrukken. (EE)
→ New System Discovered With Five Planets

30 juni 2016
Een groep tieners die werkervaring opdeden bij Keele University in Staffordshire (VK) heeft mogelijk een nieuwe planeet ontdekt. De 24 scholieren, in leeftijden van 15 tot 17, waren bezig met een onderzoeksproject over exoplaneten en ‘bedekkingsveranderlijke’ dubbelsterren. Bij dat project namen de scholieren duizenden ‘lichtkrommen’ onder de loep: nauwkeurige metingen van de helderheden van sterren die over een periode van 75 dagen om de 30 minuten waren verzameld door NASA-satelliet Kepler. Daarbij is zeker één sterke kandidaat-exoplaneet opgespoord: een Neptunus-achtige planeet die in 19 dagen om een zonachtige ster in het sterrenbeeld Maagd draait. Keele-astronoom Rob Jeffries zal deze en andere mogelijke ontdekkingen die tijdens het project zijn gedaan een vervolg geven. Daarbij worden de objecten spectroscopisch onderzocht met de 2,5-meter Isaac Newton Telescope op het Canarische eiland La Palma. (EE)
→ Teenagers On Work Experience At Keele University ‘Discover’ New Planet

28 juni 2016
Japanse astronomen hebben met behulp van het ALMA-observatorium in Noord-Chili (Atacama Large Millimeter/submillimeter Array) een roterende ring van complexe organische moleculen ontdekt rond de pasgeboren protoster IRAS 16293-2422A. De middellijn van de ring is ongeveer vijftig maal zo groot als de middellijn van de aardbaan. Uit de waarnemingen aan de verdeling van methylformiaat (HCOOCH3) en carbonylsulfide (OCS), gepubliceerd in The Astrophysical Journal, blijkt overduidelijk dat complexe organische moleculen - de koolstofrijke bouwstenen van het leven - uit de interstellaire ruimte afkomstig zijn en niet pas ontstaan in de gas- en stofschijf rond pasgeboren sterren. Ze hechten zich aan interstellaire stofdeeltjes, en verdampen vervolgens weer aan de buitenzijde van de circumstellaire schijf - mogelijk onder invloed van verhitting door de protoster, of door de schok van invallend gas. Vergelijking van de nieuwe waarnemingen met eerdere metingen aan een andere protoster wijst uit dat de samenstelling van de organische moleculen sterk verschilt van ster tot ster. (GS)
→ Rotating Ring of Complex Organic Molecules Discovered around Newborn Star

28 juni 2016
Wetenschappers van de Washington University in St. Louis hebben modelberekeningen uitgevoerd van de geologische evolutie van hete, rotsachtige planeten. De Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler heeft ruim honderd van zulke werelden ontdekt: relatief kleine planeten die voornamelijk uit gesteenten en metalen bestaan, maar die zo dicht rond hun moederster draaien dat ze een oppervlaktetemperatuur van honderden graden hebben. Uit de modelberekeningen, gepubliceerd in The Astrophysical Journal, blijkt dat zulke planeten gehuld kunnen zijn in een oververhitte atmosfeer van stoom: de vluchtige bestanddelen van het mantelgesteente verdampen onder invloed van de hitte van de nabije moederster. Daardoor kan de samenstelling, de inwendige structuur en de dichtheid van de planeet enorm veranderen. Zo is mogelijk te verklaren hoe het komt dat sommige aardeachtige planeten (zoals Corot-7b) zo'n enorm hoge dichtheid hebben: ca. 10 gram per kubieke centimeter (ruim twee maal de dichtheid van de aarde). De hoop is dat de modelberekeningen in de toekomst getest kunnen worden door detailwaarnemingen van exoplaneten. (GS)
→ What happens when you steam a planet?

23 juni 2016
Een internationaal team van astronomen, onder leiding van de Belg Vincent Van Eylen, heeft een forse planeet ontdekt die op zo’n geringe afstand om zijn moederster draait, dat hij allang verwoest zou moeten zijn. De planeet, die de aanduiding K2-39b heeft gekregen, is ontdekt met de Amerikaanse Kepler-satelliet. Uit de Kepler-gegevens blijkt dat de exoplaneet ongeveer acht keer zo groot is als de aarde. Vervolgonderzoek met de HARPS-spectrograaf van de 3,6-meter telescoop van de ESO-sterrenwacht op La Silla (Chili) heeft uitgewezen dat zijn massa vijftig aardmassa’s bedraagt. Het meest intrigerende is echter zijn omlooptijd: een rondje om de ster kost hem nog geen vijf dagen. Daaruit leiden de astronomen af dat K2-39b nog geen 10 miljoen kilometer van zijn moederster verwijderd is. Daarbij komt nog dat die ster een sterk opgezwollen versie van onze zon is. Rond zulke sterren worden slechts zelden planeten met korte omlooptijden aangetroffen, wat tot de hypothese heeft geleid dat ze op geringe afstand van hun ster simpelweg bezwijken aan de getijdenkrachten. Waarom K2-39b zich wel heeft weten te handhaven, is nog onduidelijk. Berekeningen laten in elk geval zien dat deze situatie niet veel langer dan 150 miljoen jaar kan duren. (EE)
→ K2-39b: A planet that shouldn't be there at all

20 juni 2016
Sterrenkundigen hebben zware, gasvormige planeten ontdekt in omloopbanen rond pasgeboren sterren De ontdekkingen, vandaag online gepubliceerd door het Britse wetenschapsblad Nature, werpen nieuw licht op de evolutie van planetenstelsels. 'Hete Jupiters' zijn grote, gasvormige planeten - vergelijkbaar met de planeet Jupiter in ons eigen zonnestelsel - die een zeer kleine omloopbaan rond hun moederster beschrijven, waardoor ze een extreem hoge temperatuur hebben. Omdat zulke grote gasplaneten volgens de gangbare inzichten niet op zo'n kleine afstand van een ster kunnen ontstaan, wordt algemeen aangenomen dat ze op veel grotere afstand zijn geboren. Pas in een later stadium zouden ze naar binnen zijn 'gemigreerd'. Er zijn twee manieren waarop dat migratieproces zou kunnen plaatsvinden: door wrijving met een resterende schijf van gas en stof rond de ster, of door zwaartekrachtsstoringen met andere planeten in het stelsel. Met een gevoelige spectrometer op de Canada-France-Hawaii Telescope op Mauna Kea, Hawaii, en een identiek instrument op de Bernard Lyot-telescoop op de Pic-du-Midi-sterrenwacht in de Franse Pyreneeën, is nu een hete Jupiter met een omlooptijd van slechts 4,9 dagen ontdekt in een baan rond de ster V830 Tauri, op 430 lichtjaar afstand van de aarde in het sterrenbeeld Stier. De ster maakt deel uit van een jong stervormingsgebied; hij is pas ca. twee miljoen jaar oud. In hetzelfde nummer van Nature maakt een ander team van sterrenkundigen de ontdekking bekend van een 'super-Neptunus' (ca. 5 maal zo groot als de aarde) in een kleine baan rond een jonge ster met een leeftijd van 5 à 10 miljoen jaar. Deze planeet (K2-33b genoemd) is ontdekt door de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler; de ster staat op ca. 500 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Schorpioen. Ook deze planeet moet als gevolg van een migratieproces in zijn huidige baan terecht zijn gekomen, met een omlooptijd van slechts 5,4 dagen. De twee ontdekkingen tonen aan dat hete Jupiters (en hun kleinere broertjes de super-Neptunussen) al kort na de geboorte van een ster kunnen ontstaan, en dat planeetmigratie dus al in een heel vroeg stadium kan optreden. Dat betekent dat het migratieproces veroorzaakt moet zijn door wrijving met materiaal in een schijf rond de ster; het alternatieve scenario (zwaartekrachtsstoringen van andere planeten) neemt veel meer tijd in beslag. (GS)
→ Newborn Giant Planet Grazes Its Sun

17 juni 2016
Een internationaal team van astronomen heeft ontdekt dat de sterrenhoop M67 veel meer planeten van het type ‘hete Jupiter’ bevat dan verwacht. Dit wordt toegeschreven aan de ‘drukte’ in de sterrenhoop, die tot veelvuldige interacties tussen planeten en naburige sterren leidt. Hete Jupiters zijn planeten met minstens een derde van de massa van de grootste planeet van ons eigen zonnestelsel – Jupiter dus – die op geringe afstand om hun moedersterren draaien. Dat resulteert in omlooptijden van soms nog geen tien dagen. De aanwezigheid van zo’n hete Jupiter brengt een ster op karakteristieke wijze aan het ‘schommelen’. En dat is precies wat bij drie sterren van M67 is waargenomen. Een schokkend aantal lijkt dat niet te zijn, maar gezien het kleine aantal sterren van de sterrenhoop dat goed onderzocht is (66), is het een opvallend hoge score. Het wijst erop dat ongeveer vijf procent van de sterren van M67 in het gezelschap zijn van een hete Jupiter. Bij sterren die niet tot een sterrenhoop behoren is dat maar ongeveer één procent. Sterrenhopen lijken dus geschikte ‘broedplaatsen’ voor hete Jupiters. Astronomen achten het zeer onwaarschijnlijk dat deze exotische reuzenplaneten zijn ontstaan op de plekken waar we hen nu aantreffen. De omstandigheden zo dicht bij een ster zijn helemaal niet zo geschikt voor de vorming van Jupiter-achtige planeten. Daarom wordt vermoed dat zij verder naar buiten zijn ontstaan, net als ‘onze’ Jupiter waarschijnlijk, en vervolgens dichter naar hun moederster zijn opgeschoven. De grote vraag is wat deze binnenwaartse migratie heeft veroorzaakt. Daar bestaan allerlei ideeën over, maar volgens de onderzoekers van M67 is de migratie van de reuzenplaneten waarschijnlijk het gevolg van ontmoetingen met naburige sterren of zelfs met de planeten van deze sterren. In een sterrenhoop als M67, waar de sterren veel dichter op een kluitje zitten dan elders, zullen zulke ontmoetingen relatief vaak voorkomen, wat het ontstaan van hete Jupiters kan bevorderen. (EE)
→ Sterrenhoop vertoont onverwacht overschot aan reuzenplaneten

16 juni 2016
De realisatie van Twinkle, een kleine Britse satelliet voor het onderzoek van exoplaneten, is een stap dichterbij gekomen. Uit een voorstudie blijkt dat de instrumenten die voor de satelliet zijn geselecteerd, aan de doelstelling – het vastleggen van spectra van minstens honderd hete, heldere exoplaneten – kunnen voldoen. De twee spectrometers waarmee Twinkle wordt uitgerust, zullen het licht analyseren dat door de atmosferen van deze planeten wordt geabsorbeerd, uitgezonden of weerkaatst. Om de kosten te drukken wordt bij de bouw van de satelliet gebruik gemaakt van al bestaande componenten. De beschikbare ruimte is beperkt: het instrumentenpakket mag hooguit 100 kilogram wegen en niet meer ruimte innemen dan een flinke verwarmingsketel (1,2 x 0,6 x 0,6 meter). Dat is net voldoende om Twinkle te voorzien van een 45 cm telescoop voor het opvangen van sterlicht, een infraroodspectrometer en een zichtbaarlichtspectrometer. Het telescoopsysteem is gebaseerd op een camera die ontwikkeld is voor aardobservatiesatellieten. De infraroodspectrometer is een kleine afgeleide van het MIRI-instrument van de James Webb Space Telescope. En de tweede spectrometer is een aangepaste versie van het UVIS-instrument dat deel uitmaakt van de in maart gelanceerde ExoMars-orbiter. De lancering van Twinkle staat gepland voor 2019. (EE)
→ Twinkle exoplanet mission completes design milestone (pdf)

15 juni 2016
Astronomen hebben methanol opgespoord in de protoplanetaire schijf rond TW Hydrae, een nog geen 10 miljoen jaar oude, zonachtige ster in het sterrenbeeld Waterslang. Het is voor het eerst dat dit organische molecuul in de schijf rond zo’n jonge ster is aangetroffen. Methanol staat bekend als ‘bouwsteen’ van complexere prebiotische moleculen, zoals de aminozuren, die aan de basis staan van het leven op onze planeet. Anders dan andere molecuulsoorten die in de ruimte zijn gedetecteerd, ontstaat methanol onder ijzige omstandigheden: in de ijsmanteltjes rond stofdeeltjes. De vorming van andere interstellaire moleculen voltrekt zich volledig in gasvormige toestand. De aanwezigheid van methanol in de schijf rond TW Hydrae is een sterke aanwijzing dat zich al vroeg in het bestaan van een zonnestelsel-in-wording een veelheid aan chemische processen afspeelt. De ontdekking is gedaan door een internationaal team van astronomen, onder leiding van Catherine Walsh (Sterrewacht Leiden). Daarbij is gebruik gemaakt van de Atacama Large Millimeter/Submillimeter Array (ALMA) in het noorden van Chili. (EE)
→ Eerste detectie van methanol in een planeet-vormende schijf

15 juni 2016
Sommige exoplaneten zijn kleiner dan ze lijken. Dat beweren Oostenrijkse astronomen in een artikel in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Wanneer een exoplaneet gezien vanaf de aarde eens per omloop voor zijn moederster langs beweegt, kan de middellijn van de planeet afgeleid worden uit de geringe helderheidsafname van de ster tijdens zo'n overgang. Metingen aan de eveneens periodieke schommelingen van de moederster bieden informatie over de massa van de planeet. De astronomen bestudeerden metingen aan de exoplaneten CoRoT-24b en 24c. Die hebben omlooptijden van respectievelijk 5 en 12 dagen. Uit de waargenomen planeetovergangen is afgeleid dat beide planeten 4 à 5 maal zo groot zijn als de aarde; waarnemingen aan de schommelingen van de ster wijzen echter uit dat de binnenste planeet ruim vier maal zo licht is (minder dan 6 aardmassa's) als de buitenste (28 aardmassa's). Dat zou betekenen dat hij een afwijkende samenstelling heeft. Precisiemetingen aan de planeetovergangen hebben laten zien dat CoRoT 24b een substantiële dampkring heeft. In hun artikel rekenen de Oostenrijkse astronomen voor dat die dampkring al lang verdwenen zou zijn als de planeet daadwerkelijk 4 à 5 maal zo groot is als de aarde. In dat geval is de oppervlaktezwaartekracht namelijk relatief gering, en omdat de planeet op kleine afstand rond zijn moederster draait, zou de atmosfeer dan al lang zijn verdampt. De conclusie: waarschijnlijk is de planeet aanzienlijk kleiner (dat zou ook beter in overeenstemming zijn met de geringe massa), waardoor hij wél een dampkring kan vasthouden. Kennelijk worden de bepalingen van de afmetingen beïnvloed door de aanwezigheid van wolken of heiïge lagen in die dampkring. Toekomstige planetenjagers, zoals de geplande Europese ruimtemissie CHEOPS, zullen terdege rekening moeten houden met dit effect, aldus de onderzoekers. (GS)
→ Small planets hiding in giant cloaks

13 juni 2016
Met de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler is een bijzondere 'dubbelsterplaneet' ontdekt: een planeet die zijn baan niet beschrijft rond een enkelvoudige ster zoals de zon, maar rond een nauwe dubbelster. Zulke planeten worden wel Tatooine-planeten genoemd, naar de thuisplaneet van Star Wars-held Luke Skywalker, die ook twee zonnen aan de hemel heeft staan. De nieuwe ontdekking is vandaag bekendgemaakt op de 228ste bijeenkomst van de American Astronomical Society in San Diego en wordt binnenkort gepubliceerd in The Astrophysical Journal. De negen eerder ontdekte Tatooine-planeten zijn allemaal relatief klein (kleiner dan de planeet Saturnus in ons eigen zonnestelsel) en draaien bovendien in zeer kleine banen rond hun twee zonnen - net buiten het gebied waar de omloopbaan instabiel zou worden. De nieuw ontdekte dubbelsterplaneet, Kepler-1647b geheten, is echter zo groot als Jupiter en cirkelt op een grotere afstand rond, met een omlooptijd van ca. 3 jaar. De ontdekking zal sterrenkundigen hopelijk meer inzicht geven in ontstaan en evolutie van dubbelsterplaneten. Kepler-1647b bevindt zich op ca. 3700 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Zwaan; de dubbelster heeft een leeftijd van ca. 4,4 miljard jaar, ongeveer even oud als onze eigen zon. De planeet draait rond in de zogeheten bewoonbare zone van de dubbelster, waar de temperatuur het bestaan van vloeibaar water aan het oppervlak mogelijk maakt. De Jupiter-achtige reuzenplaneet heeft zelf geen vast oppervlak, maar wordt mogelijk vergezeld door een aantal manen, waarop dan water en heel misschien ook leven zal kunnen voorkomen. (GS)
→ Largest, Widest Orbit "Tatooine" Bolsters Planet Formation Theories

13 juni 2016
Complexe organische moleculen - de bouwstenen van het leven - ontstaan in de interstellaire ruimte niet alleen onder invloed van energierijke ultraviolette straling, maar ook door 'bestraling' van ijskristallen met laagenergetische elektronen. Dat concludeert Chris Arumainayagam van Wellesley College in Massachusetts op basis van laboraoriumexperimenten. In stervormingsgebieden zijn kleine stofdeeltjes vaak bedekt met een zeer dun laagje ijskristallen. Er was al bekend dat bestraling van deze ijskristallen met ultraviolette fotonen (afkomstig van nabije jonge sterren) kan leiden tot chemische reacties waarbij onder andere methanolijs ontstaat. De experimenten van Arumainayagam laten nu zien dat soortgelijke reacties optreden bij bestraling met laagenergetische elektronen. Bovendien ontstaat daarbij het complexe organische molecuul methoxymethanol. Laagenergetische elektronen worden in grote aantallen geproduceerd wanneer interstellaire gasdeeltjes gebombardeerd worden door kosmische straling - zeer energierijke elektrisch geladen deeltjes uit het heelal. Nu blijkt dus dat zulke elektronen ook een belangrijke rol kunnen spelen bij de productie van de fundamentele bouwstenen van het leven. Wellesley presenteerde zijn resultaten vandaag op de 228ste bijeenkomst van de American Astronomical Society in San Diego. (GS)
→ Wellesley Professor’s Research Supports Idea that Building Blocks of Life May Originate From Interstellar Reactions

13 juni 2016
Rond de witte dwergster SDSSJ1043+0855 cirkelt mogelijk een planeet met een kalksteenrijke korst. Op aarde is kalksteen (versteend calciumcarbonaat) vaak afkomstig van de kalkrijke skeletjes van kleine zeeorganismen. Het is echter nog veel te vroeg om te concluderen dat er op de verre planeet ooit leven is geweest. Van SDSSJ1043+0855, een witte dwerg op een afstand van ruim 700 lichtjaar, is al geruime tijd bekend dat hij wordt omgeven door een ronddraaiende schijf van gruis en stof. Algemeen wordt aangenomen dat dat materiaal afkomstig is van onderlinge botsingen van rondcirkelende planetoïden - relatief kleine rotsachtige hemellichamen. Het stof komt uiteindelijk in de dampkring van de witte dwerg terecht, waar het een herkenbare 'vingerafdruk' achterlaat in het uitgestraalde sterlicht. Precisiemetingen met de 10-meter Keck-telescoop op Hawaii en met de Hubble Space Telescope hebben nu meer licht geworpen op de chemische samenstelling van dat stof: het bevat relatief veel koolstof, en is ook enigszins verrijkt in calcium en zuurstof. De metingen geven alleen informatie over de 'atomaire' samenstelling van het stof, omdat de stofdeeltjes in de dampkring van de ster volledig verdampen. Uit wat voor mineralen de stofdeeltjes oorspronkelijk hebben bestaan is dus niet bekend, maar de onderzoekers denken dat calciumcarbonaat een zeer goede kandidaat is. Dat wijst erop dat het grootste deel van de stofdeeltjes vermoedelijk niet afkomstig is van kleine planetoïden, maar van het oppervlak van een grotere planeet, waarin differentiatie heeft plaatsgevonden: zware elementen bevinden zich dan vooral in de kern, en lichtere elementen vooral in de mantel. Alles lijkt er dus op te wijzen dat SDSSJ1043+0855 vergezeld wordt door een rotsachtige planeet met een kalksteenrijke korst, die echter wel geteisterd wordt door inslagen en langzaam maar zeker wordt 'opgeslokt' door de witte dwerg. Of er daadwerkelijk sprake is van calciumcarbonaat is nog geen uitgemaakte zaak. De toekomstige James Webb Space Telescope is mogelijk in staat om de minerale samenstelling van de stofdeeltjes te bepalen vóórdat ze verdampen. Overigens bestaan er ook niet-biologische processen waarbij calciumcarbonaat ontstaat. De resultaten zijn vandaag gepresenteerd op de 228ste bijeenkomst van de American Astronomical Society in San Diego. (GS)
→ Planet-Devouring Star Reveals Possible Limestone Crumbs

9 juni 2016
Astronomen hebben sterke aanwijzingen gevonden dat een in 2012 ontdekte planeet zijn einde tegemoet gaat. De waarschijnlijk Jupiterachtige planeet, die evenals zijn moederster pas 2 miljoen jaar oud is, heeft een omlooptijd van slechts 11 uur. En het lijkt erop dat zijn buitenste lagen worden weggerukt door de nabije ster. Het staat nog niet helemaal vast dat object ‘PTFO8-8695 b’ een planeet van het kaliber Jupiter is: zijn massa is nog niet goed bekend. Maar de beschikbare waarnemingen, verricht met twee Amerikaanse telescopen, wijzen wel sterk in die richting. De astronomen gaan ervan uit PTFO8-8695 b op grotere afstand van zijn moederster is ontstaan en daar geleidelijk naartoe is gespiraald. Of die spiraalbeweging zal eindigen vóórdat de planeet helemaal door zijn ster is ontmanteld, is een kwestie van afwachten. Dat hangt ervan af hoe snel hij massa verliest. PTFO8-8695 b draait om een ster in het sterrenbeeld Orion, op ongeveer 1100 lichtjaar van de aarde. Hij verraadt zijn bestaan doordat hij, vanaf de aarde gezien, regelmatig voor zijn moederster langs schuift. Hierdoor vertoont de ster helderheidsvariaties. Spectroscopische vervolgwaarnemingen hebben geleerd dat de planeet veel H-alfalicht produceert – licht dat afkomstig is van energierijke waterstofatomen. Daaruit kan worden afgeleid dat hij een sterk opgezwollen atmosfeer heeft die rijk is aan waterstofgas. Het is vrijwel ondenkbaar dat hij deze atmosfeer onder de huidige omstandigheden zal kunnen vasthouden. (EE)
→ Likely new planet may be in slow death spiral

8 juni 2016
Astronomen hebben ontdekt waarom veel hete Jupiters – grote gasplaneten die op geringe afstand om hun moederster cirkelen – veel minder water lijken te hebben dan sommige van hun soortgenoten. Waarschijnlijk bevatten hun atmosferen wel degelijk waterdamp, maar zit deze verborgen onder lagen bewolking of nevel die zelf niet uit waterdamp bestaan (Astrophysical Journal, 1 juni). Bij het onderzoek hebben de astronomen gekeken naar een selectie van 19 hete Jupiters die zijn onderzocht met de Hubble-ruimtetelescoop. In de atmosferen van tien van deze planeten is waterdamp gedetecteerd, bij de overige niet. De Hubble-gegevens zijn vergeleken met de resultaten van modelberekeningen die voorspellen hoe het spectrum van planetenatmosferen met uiteenlopende wolkendichtheid eruit zou moeten zien. Uit vergelijking van deze resultaten met de echte meetgegevens van de planeten blijkt dat in bijna alle gevallen het zicht op de atmosfeer voor gemiddeld de helft wordt belemmerd door nevel of wolken. In sommige gevallen is daardoor vrijwel geen waterdamp waarneembaar. Een vergelijkbaar onderzoek, waarvan de resultaten afgelopen december in Nature zijn gepubliceerd, kwam overigens tot dezelfde conclusie. (EE)
→ Cloudy Days on Exoplanets May Hide Atmospheric Water

7 juni 2016
Mogelijk ontstond er vroeg in de geschiedenis van het heelal al leven. Niet op planeten zoals de aarde, maar op merkwaardige koolstofplaneten. Die bestaan uit grafiet, carbiden en diamant - vormen van koolstof - en hebben een dampkring van koolstofrijke gassen als koolmonoxide en methaan. In Monthly Notices of the Royal Astronomical Society suggereren Natalie Mashian en Avi Loeb van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics dat er gericht naar deze planeten gezocht zou moeten worden. Mashian en Loeb onderzochten een bepaald type oude sterren: de zogeheten CEMP-sterren (carbon-enhanced metal poor stars). Die sterren dateren uit de jeugd van het heelal, waardoor ze vrijwel geen zware elementen ('metalen') bevatten - de elementen ontstonden pas later bij kernfusiereacties in zonachtige sterren. Merkwaardig genoeg bevatten de CEMP-sterren wel meer koolstof dan je op basis van hun hoge leeftijd zou verwachten. De twee astronomen denken dat er uit een koolstofrijke wolk van gas en stof niet alleen een ster kan ontstaan, maar dat die ster ook vergezeld kan zijn door planeten, die dan ook rijk aan koolstof zullen zijn. Of CEMP-sterren daadwerkelijk door planeten worden vergezeld, zou kunnen blijken uit toekomstige gerichte waarnemingscampagnes. Omdat leven zoals wij dat kennen gebaseerd is op koolstofchemie, is het volgens Mashian en Loeb denkbaar dat er op zulke koolstofrijke CEMP-planeten ook leven is ontstaan. In dat geval kan leven dus al in de vroege jeugd van het heelal voet aan de grond hebben gekregen. (GS)
→ Universe's First Life Might Have Been Born on Carbon Planets

1 juni 2016
Astronomen worstelen al geruime tijd met het bestaan van zware gasplaneten die op geringe afstand om hun moederster cirkelen. Nieuw onderzoek wijst erop dat dubbelsterren wel eens een sleutelrol zouden kunnen spelen bij de vorming van deze ‘hete Jupiters’. Astronomen van het California Institute of Technology hebben met de Keck-telescoop op Hawaï gericht gezocht naar sterren waar reuzenplaneten met korte omlooptijden omheen cirkelen. Hun bevindingen geven aan dat hete Jupiters drie keer zo vaak voorkomen in dubbelstersysteem dan je op grond van toeval zou mogen verwachten. Hoewel eerder onderzoek aangaf dat de aanwezigheid van een tweede ster de inwaartse migratie van een hete Jupiter zou kunnen bevorderen, lijken de nieuwe resultaten – die vandaag zijn gepresenteerd op de jaarlijkse bijeenkomst van de Canadian Astronomical Society in Winnipeg – dit scenario tegen te spreken. De onderzoekers denken dat de invloed van die tweede ster zich al in een heel vroeg stadium doet gelden: tijdens het planeetvormingsproces. Hierdoor zouden zich gemakkelijk(er) hete Jupiters kunnen vormen. (EE)
→ Twin Stars Implicated in Birth of Hot Jupiters

26 mei 2016
Volgens Amerikaanse astronomen is er een goede kans dat de in 2013 ontdekte exoplaneet Kepler-62f ‘leefbaar’ is, dat wil zeggen: vloeibaar water op zijn oppervlak heeft. Dat blijkt uit computersimulaties waarbij diverse combinaties van atmosferische samenstelling en baanvorm voor de planeet zijn doorgerekend. Kepler-62f draait, samen met vier andere planeten, om een 1200 lichtjaar verre ster in het sterrenbeeld Lier. Het enige wat we met zekerheid over de planeet kunnen zeggen, is dat hij ongeveer 40 procent groter is dan de aarde en in 267 dagen om zijn ster draait. Maar wat de vorm van zijn omloopbaan is en welke samenstelling zijn (eventuele!) atmosfeer heeft, is onduidelijk. Uit de computersimulaties blijkt echter dat er tal van atmosferische samenstellingen denkbaar zijn die de planeet warm genoeg zouden maken om water over zijn oppervlak te laten stromen. De belangrijkste voorwaarde is dat die atmosfeer minstens zoveel koolstofdioxide bevat als de aardatmosfeer. Anders blijft al het water op de planeet hoe dan ook bevroren. Het ‘leefbaarst’ zou Kepler-62f zijn wanneer de dichtheid van zijn atmosfeer drie tot vijf keer zo groot is als die van de aardatmosfeer en volledig uit koolstofdioxide bestaat. Ook met minder kan de planeet toe, maar dan moet zijn baan hem wel regelmatig dichter bij zijn moederster brengen. (EE)
→ A planet 1,200 light-years away is a good prospect for a habitable world

26 mei 2016
Amerikaanse astronomen hebben een reuzenplaneet ontdekt die op geringe afstand om een ster cirkelt. Deze ster is zo jong dat hij nog omgeven is door een schijf van gas en stof – het restant van de gaswolk waaruit hij is ontstaan. Decennialang zijn astronomen ervan uitgegaan dat de vorming van een Jupiter-achtige planeet minimaal tien miljoen jaar in beslag neemt. Daar zijn de laatste jaren echter steeds meer twijfel over ontstaan. De nu ontdekte planeet – CI Tau b – heeft minstens acht keer zoveel massa als Jupiter en draait om een ster op 450 lichtjaar van de aarde die niet veel ouder kan zijn dan twee miljoen jaar. Het lijkt er dus op dat de vorming van zo’n kolossale planeet helemaal niet lang hoeft te duren.De ster CI Tau maakt deel uit van een stervormingsgebied in het sterrenbeeld Stier. De astronomen hebben in datzelfde stervormingsgebied nog meer jonge sterren onderzocht, en daarbij zijn aanwijzingen gevonden dat hier nog meer jonge reuzenplaneten te vinden zijn. (EE)
→ Astronomers find giant planet around very young star

26 mei 2016
Nieuw onderzoek wijst erop dat minder exoplaneten leefbaar zijn dan veelal wordt aangenomen, omdat hun atmosferen hen te heet houden (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society). Bij de speurtocht naar planeten waarop leven mogelijk kan zijn, zoeken wetenschappers vooral naar planeten in de zogeheten ‘leefbare’ zone van een ster – de gordel rond de ster waarbinnen de temperaturen op het oppervlak van een planeet zo gematigd kunnen zijn dat er vloeibaar water kan bestaan. Daarbij wordt dan vooral gedacht aan planeten die om sterren draaien die sterke overeenkomsten vertonen met onze zon. Maar de laatste tijd zijn ook diverse leefbare planeten ontdekt bij sterren die veel kleiner, koeler en vooral talrijker zijn: zogeheten rode dwergen. Tot nu toe werd aangenomen dat planeten van het formaat aarde die zich op de juiste afstand van zo’n rode dwerg bevinden, bijna ‘vanzelf’ leefbaar worden. Weliswaar zouden ze na hun ontstaan gehuld zijn in een dichte atmosfeer van waterstof en helium, die de temperatuur aan het oppervlak ondraaglijk hoog maakt, maar dat zou slechts tijdelijk zijn. De hevige uitbarstingen van ultraviolette en röntgenstraling die door rode dwergsterren worden geproduceerd, zouden deze verstikkende atmosfeer geleidelijk doen verdampen. Het nieuwe onderzoek geeft echter aan dat dit niet zo is. De gedetailleerde computersimulaties laten zien dat planeten die ongeveer net zoveel massa hebben als de aarde (of méér) in staat zijn om die verstikkende dampkring van waterstof en helium vast te houden. Alleen aanzienlijk kleinere, lichtere planeten van het kaliber Mars kunnen uiteindelijk met een leefbare atmosfeer achterblijven. (EE)
→ Number of habitable planets could be limited by stifling atmospheres

18 mei 2016
Sterrenkundigen hebben ijzige komeetkernen gedetecteerd in een baan rond de jonge, zonachtige ster HD 181327, op 160 lichtjaar afstand in het zuidelijke sterrenbeeld Pictor (Schildersezel). De ster is 30 procent zwaarder dan de zon en is pas 23 miljoen jaar oud. Hij wordt omgeven door een ring van stofdeeltjes - een zogeheten debris disk, die het resultaat is van onderlinge botsingen van planetoïde-achtige hemellichamen. Vermoedelijk zijn er rond de ster ook al volwaardige planeten ontstaan, maar die kunnen niet eenvoudig gedetecteerd worden. Met het ALMA-observatorium - 66 grote schotels voor (sub-)millimeterstraling op 5000 meter hoogte in Noord-Chili - is nu de aanwezigheid van koolmonoxide in de ring aangetoond. Dat gas moet vrijgekomen zijn bij botsingen van ijzige, komeetachtige objecten. De relatieve hoeveelheid koolmonoxide komt goed overeen met de samenstelling van kometen in ons eigen zonnestelsel. In absolute termen gaat het om zeer geringe hoeveelheden: als al het gedetecteerde gas samengebald zou worden in één ijsbal, zou die een middellijn van slechts 200 kilometer hebben. De ontdekking is bekendgemaakt op een conferentie over het ontstaan van planetenstelsels in Santiago, Chili. (GS)
→ Evidence of Comets Orbiting a Sun-like Star

16 mei 2016
Sterrenkundigen van het Carl Sagan Institute van de Cornell-universiteit hebben de eigenschappen in kaart gebracht van de bewoonbare zones rond rode reuzensterren. De conclusie: ook tijdens dat late evolutiestadium van een zonachtige ster kunnen planeten gedurende vele honderden miljoenen jaren geschikt zijn voor leven. Onze zon is een zogeheten hoofdreeksster, die zijn energie ontleent aan de kernfusie van waterstof tot helium. Rondom de zon ligt een zone waarin een planeet de juiste temperatuur heeft voor het bestaan van vloeibaar water aan het oppervlak - de zogeheten bewoonbare zone. Momenteel liggen de aarde en Mars in die zone. In de verre toekomst zal de zon echter opzwellen tot een rode reuzenster. Mercurius en Venus worden opgeslokt; de aarde en Mars koken droog. De bewoonbare zone verplaatst zich naar buiten, en de ijsmanen van de reuzenplaneten Jupiter en Saturnus zullen ontdooien. Uit het onderzoek van Lisa Kaltenegger en Ramses Ramirez, gepubliceerd in The Astrophysical Journal, blijkt dat werelden die zich nu ver buiten de bewoonbare zone van een zonachtige ster bevinden, tijdens het rode-reuzenstadium van hun moederster minstens een half miljard jaar lang bewoonbaar kunnen zijn - volgens Kaltenegger lang genoeg om 'optimistisch' te zijn over de kansen voor het ontstaan van leven. (GS)
→ Hunting for hidden life on worlds orbiting old, red stars

11 mei 2016
Sterrenkundigen hebben een planetenstelsel ontdekt waarin een uniek resonantiepatroon voorkomt tussen de omlooptijden van de vier planeten. Het gaat om het stelsel Kepler-223, gevonden door de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler. De vier planeten zijn groter en zwaarder dan de aarde, en grotendeels gasvormig; ze worden wel 'mini-Neptunussen' genoemd. Ze draaien op kleine afstand rond hun moederster, met omlooptijden tussen de 7 en 19 dagen. Uit metingen van Kepler en van de Keck-telescoop op Hawaii blijkt dat de omlooptijden van de vier planeten aan elkaar 'gekoppeld' zijn. In de periode waarin de binnenste planeet acht keer rond de ster draait, beschrijft planeet 2 zes omlopen, draait nummer 3 vier keer rond de ster, en trekt de buitenste planeet drie baantjes. Uit computersimulaties blijkt dat zulke gekoppelde baanresonanties kunnen ontstaan wanneer planeten zich in de loop van de tijd langzaam door het stelsel verplaatsen; vermoedelijk zijn de vier planeten op grotere afstand van de ster ontstaan, en migreerden ze pas later naar hun huidige omloopbanen. Astronomen denken dat de vier reuzenplaneten in ons eigen zonnestelsel (Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus) misschien ook ooit zulke baanresonanties hebben vertoond. De resonantie kan echter gemakkelijk worden 'verbroken', bijvoorbeeld door zwaartekrachtsinvloeden van andere hemellichamen, of door botsingen. Kennelijk is het planetenstelsel van Kepler-223 aan zulke verstoringen ontsnapt. De ontdekking wordt deze week gepubliceerd in Nature. (GS)
→ Exoplanets' Orbits Point to Planetary Migration

10 mei 2016
Een gedetailleerde analyse van metingen van de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler heeft het bestaan van 1284 nieuwe exoplaneten bevestigd. In totaal zijn er nu ruim 3200 planeten bij andere sterren bekend; 2325 daarvan zijn ontdekt door Kepler. Sterrenkundigen hebben een nieuwe, statistische analysemethode toegepast op de Kepler-catalogus van juli 2015, waarin 4302 'kandidaatplaneten' voorkomen. Voor 1284 van die kandidaten is het meer dan 99% zeker dat het daadwerkelijk om een echte planeet gaat. Voor 1327 kandidaten luidde het oordeel 'waarschijnlijk wel'; voor 707 kandidaten 'waarschijnlijk niet'. Bovendien werden 984 planeten bevestigd die eerder al op een andere manier waren geverifieerd. Kepler werd gelanceerd in maart 2009 en hield vier jaar lang 150.000 sterren in het oog, op zoek naar minieme periodieke helderheidsdipjes die veroorzaakt worden door rondcirkelende planeten - wanneer zo'n exoplaneet gezien vanaf de aarde voor zijn moederster langs beweegt, wordt een klein beetje sterlicht onderschept. Elke door Kepler gevonden planeetkandidaat moet echter wel op een andere wijze geverifieerd worden voordat hij officieel het etiketje 'exoplaneet' krijgt opgeplakt. Van de nieuw ontdekte planeten zou het in 550 gevallen kunnen gaan om rotsachtige planeten die qua grootte enigszins vergelijkbaar zijn met de aarde. Negen daarvan bevinden zich in de zogeheten bewoonbare zone van hun moederster, waar de temperatuur goed is voor het bestaan van vloeibaar water. In totaal zijn er nu 21 min of meer aardeachtige planeten bekend die in de bewoonbare zone rond hun moederster cirkelen. De nieuwe ontdekkingen zijn gepubliceerd in The Astrophysical Journal. (GS)
→ NASA's Kepler Mission Announces Largest Collection of Planets Ever Discovered  

9 mei 2016
De ster KIC 8462852 (bijgenaamd 'Tabby's Star', naar astronoom Tabitha Biyajian van de Yale-universiteit) is toch wat minder mysterieus dan eerder werd gedacht, zo blijkt uit nieuw archiefonderzoek van Amerikaanse en Duitse sterrenkundigen. Eerdere meldingen dat de ster in de loop van de afgelopen honderd jaar 20 procent in helderheid zou zijn afgenomen, blijken onjuist. Daarmee wordt het onwaarschijnlijker geacht dat het merkwaardige gedrag van de ster veroorzaakt wordt door bouwwerkzaamheden van een buitenaardse beschaving. Uit metingen van de ruimtetelescoop Kepler is gebleken dat Tabby's Star zeer onregelmatige helderheidsvariaties vertoont, die tot nu toe nog niet op een bevredigende manier zijn verklaard (mogelijke voorgestelde verklaringen, zoals verduisterende kometenwolken rond de ster, blijken geen van alle te voldoen). Toen sterrenkundigen van de Louisiana State University begin dit jaar op basis van onderzoek aan oude fotografische platen concludeerden dat de ster in de afgelopen eeuw sterk in helderheid is afgenomen, ontstond bij sommige onderzoekers het idee dat het gedrag van de ster misschien zou kunnen wijzen op de aanwezigheid van een hoog ontwikkelde buitenaardse beschaving. Die zou gigantische constructies in een baan rond de ster hebben gebouwd, waardoor steeds meer sterlicht aan het zicht wordt onttrokken. Het nieuwe onderzoek, gepubliceerd in The Astrophysical Journal, lijkt nu uit te wijzen dat de eerder gemelde helderheidsafname van Tabby's Star niet heeft plaatsgevonden. De vermeende verzwakking van de ster moet toegeschreven worden aan veranderingen in de gebruikte meetapparatuur. Overigens is de oorzaak van de onregelmatige helderheidsvariaties van de ster daarmee nog steeds niet verklaard. (GS)
→ New study supports natural causes, not alien activity, explain mystery star’s behavior

9 mei 2016
Tijdens de ontstaansperiode van aardeachtige planeten zijn kolossale inslagen heel normaal. Dat blijkt uit computersimulaties van NASA-onderzoekers die gepubliceerd zijn in The Astrophysical Journal. Aardeachtige planeten ontstaan door samenklontering van kleinere brokstukken. Naarmate de hemellichamen groter en groter worden, vinden er ook steeds meer zware onderlinge botsingen plaats. Onze eigen aarde is kort na haar ontstaan bijvoorbeeld zo goed als zeker geraakt door een andere protoplaneet ter grootte van Mars; uit de brokstukken van die botsing ontstond de maan. Eerdere computersimulaties van de vorming van aardse planeten hielden wel rekening met het samenklonteren en aangroeien van materiaal, maar niet met het fragmenteren van hemellichamen als gevolg van zulke botsingen, voornamelijk omdat dat veel te veel computertijd en -rekenkracht vergt. De NASA-onderzoekers hebben nu nieuwe simulaties uitgevoerd waarbij wél rekening wordt gehouden met fragmentatie. Uit de resultaten blijkt dat er uit een protoplanetaire schijf meestal zo'n drie à vier aardeachtige planeten ontstaan, en dat die aan het eind van hun ontstaansperiode bijna allemaal wel een paar gigantische inslagen ondergaan. Dat suggereert dat de zware botsing waaruit de maan werd geboren niet buitengewoon zeldzaam is geweest. (GS)
→ Giant Impacts on Earth-Like Worlds

2 mei 2016
Astronomen van de universiteit van Luik (België) hebben samen met internationale collega's drie aarde-achtige planeten gevonden in een baan rond een nabije ultrakoele dwergster. De drie planeten zijn bij uitstek geschikt voor een speurtocht naar buitenaards leven met behulp van grote toekomstige telescopen. De ontdekking is vandaag online gepubliceerd in Nature. De ster in kwestie is een zeer koele, kleine en zwakke rode dwergster met de catalogusaanduiding 2MASS J23062928-0502285 (de getallen verwijzen naar de positie van de ster aan de hemel, in het sterrenbeeld Waterman). De drie planeten zijn ontdekt met de Belgische TRAPPIST-telescoop op de Europese La Silla-sterrenwacht in Chili; de ster wordt daarom ook wel kortweg aangeduid als TRAPPIST-1. Hij bevindt zich op een afstand van ca. 40 lichtjaar van de aarde. Met de TRAPPIST-telescoop (TRAnsiting Planets and PlanetesImals Small Telescope) zijn periodieke helderheidsdipjes ontdekt in het zeer zwakke licht van het dwergsterretje. Die worden veroorzaakt doordat er drie kleine, aarde-achtige planeten rond de ster draaien; tijdens een zogeheten overgang beweegt de planeet voor de ster langs en onderschept hij een klein beetje sterlicht. Twee van de planeten van TRAPPIST-1 bevinden zich op zo'n kleine afstand van de ster dat hun oppervlaktetemperatuur vermoedelijk te hoog is om leven mogelijk te maken; de derde planeet draait op grotere afstand en is mogelijk te koud. Toch spreken de astronomen van 'potentieel bewoonbare planeten': de twee binnenste planeten keren altijd hetzelfde halfrond naar de ster toe (net zoals de maan dat doet bij de aardde), en in de 'schemeringszones' zou leven zich mogelijk kunnen handhaven. Van de derde planeet is de baan nog niet goed bekend; het is niet uitgesloten dat hij toch in de zogeheten bewoonbare zone van de zwakke moederster ronddraait. Het belang van de ontdekking schuilt vooral in de combinatie van aarde-achtige planeten, een zwakke moederster, en een kleine afstand tot de aarde. Dankzij die eigenschappen zijn de planeten bij uitstek geschikt voor een speurtocht naar zogeheten biomarkers - stoffen in de dampkring die wijzen op biologische activiteit aan het oppervlak, zoals zuurstof, ozon en methaan. Met toekomstige grote telescopen, zoals de James Webb Space Telescope en de European Extremely Large Telescope, kan die dampkring tijdens een planeetovergang bestudeerd worden doordat een zeer klein deel van het sterlicht enigszins gefilterd wordt. Die metingen zijn alleen mogelijk als de ster relatief dichtbij staat en als de planeten verhoudingsgewijs groot zijn - met andere woorden, als de ster zelf een kleine middellijn heeft. (GS)  
→ Drie potentieel leefbare werelden gevonden rond nabije ultrakoele dwergster (origineel persbericht)

26 april 2016
Astronomen hebben via een slim trucje achterhaald waar de binnenrand ligt van de protoplanetaire schijf rond een pasgeboren ster. Protoplanetaire schijven zijn afgeplatte, roterende schijven van gas en stof rond jonge sterren; uit het materiaal in zo'n schijf klonteren in een later stadium planeten samen. Het binnenste deel van de schijf is vaak schoon geblazen door de straling van de ster, maar hoe groot die centrale opening is - met andere woorden: wat de afstand is van de ster tot de binnenrand van de schijf - is niet eenvoudig te achterhalen. Met behulp van de lichtecho-techniek is dat nu in het geval van de ster YLW 16B, op 400 lichtjaar afstand van de aarde, wél gelukt. De jonge ster (hij is ca. 1 miljoen jaar oud) vertoont flinke helderheidsvariaties, en die leiden tot variaties in de warmtestraling van de binnenrand van de relatief dikke protoplanetaire schijf. Met infraroodtelescopen in de ruimte en op de grond zijn die variaties nu opgemeten, en door ze te vergelijken met de helderheidsvariaties van de ster zelf, viel relatief eenvoudig te achterhalen met hoe veel 'vertraging' ze optreden. Die vertraging wordt veroorzaakt doordat het licht van de ster tijd nodig heeft om de binnenrand van de protoplanetaire schijf te bereiken. Uit de metingen, die gepubliceerd zijn in The Astrophysical Journal, blijkt dat de binnenrand van de protoplanetaire schijf van YLW 16B zich op 12 miljoen kilometer afstand van de ster bevindt. Het is voor het eerst dat de lichtecho-techniek gebruikt wordt voor metingen aan protoplanetaire schijven; de astronomen verwachten dat de techniek in de toekomst ook bij veel andere jonge sterren kan worden toegepast. (GS)
→ Light Echoes Give Clues to Protoplanetary Disk

22 april 2016
Na een dagenlange storing is de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler sinds vrijdag 22 april weer volledig operationeel. Eerder deze maand zette Kepler zichzelf in de 'emergency mode'. De oorzaak van de storing is nog steeds niet achterhaald, maar door alle boordcomputers te resetten is het probleem verholpen. Het wetenschappelijk programma van Kepler - de speurtocht naar planeten bij andere sterren - is weer hervat. Iets later dan normaal begint Kepler nu aan een meetcampagne waarbij gezocht wordt naar planeten via de microlenstechniek. Daartoe is de ruimtetelescoop op het centrum van ons Melkwegstelsel gericht. Het licht van een ster in het Melkwegcentrum kan tijdelijk versterkt worden door de zwaartekracht van een dichterbij gelegen ster die exact tussen de verre ster en de aarde door beweegt - de zogeheten zwaartekrachtlenswerking. Wanneer er rond de lens-ster planeten bewegen, kunnen die kortstondige helderheidspieken veroorzaken in het licht van de achtergrondster. Voor deze campagne, die tot 1 juli duurt, werkt Kepler nauw samen met telescopen op de grond. De ruimtetelescoop draait in een baan om de zon, op grote afstand van de aarde. (GS)
→ Kepler Recovered and Returned to the K2 Mission

14 april 2016
Een voormalige analist die voor het Amerikaanse ministerie van defensie heeft gewerkt, denkt een verklaring te hebben voor een geheimzinnig radiosignaal uit de ruimte dat bijna 40 jaar geleden werd opgevangen. Volgens hem zou een komeet de oorzaak kunnen zijn geweest. In 1977 speurde astronoom Jerry Ehman de hemel af met een radiotelescoop van Ohio State University. Het ging om een gerichte poging om eventuele signalen van buitenaardse beschavingen op te pikken. Toen Ehman op 15 augustus van dat jaar de telescoop op een kluitje sterren in het sterrenbeeld Boogschutter richtte, werd inderdaad een krachtige puls radiostraling opgevangen die ruim een minuut aanhield. Hij omcirkelde de gebeurtenis op de uitdraai van de meetgegevens en schreef er ‘Wow!’ naast. Uit een analyse bleek dat de puls waarschijnlijk afkomstig was uit de interstellaire ruimte. Maar ondanks talrijke pogingen werd het signaal daarna nooit meer waargenomen. Het leek erop dat het wel altijd een raadsel zou blijven. Astrofysicus Antonio Paris van St Petersburg College, Florida, heeft nu echter toch een mogelijke verklaring gevonden. Hij heeft vastgesteld dat op de dag van het Wow!-signaal twee kometen in de betreffende hemelstreek stonden – zwakke kometen die pas in 2006 en 2008 zijn ontdekt. Kometen bevatten veel waterstof, een element dat van nature radiostraling met een frequentie van 1420 megahertz uitzendt – dezelfde frequentie als waarop het Wow!-signaal werd opgevangen. Het is volgens Paris dus denkbaar dat het intrigerende radiosignaal van een van deze kometen afkomstig was. Om deze hypothese te toetsen, wil Paris een kleine radiotelescoop aanschaffen. Deze wil hij begin 2017 en begin 2018 op de Boogschutter richten, waar eerst de ene, dan de andere komeet weer doorheen trekt. Op die manier hoopt Paris het Wow!-signaal te kunnen reproduceren, al menen deskundigen dat het 1420 megahertz-signaal van kometen niet sterk genoeg kan zijn. Daar laat Paris zich echter niet door ontmoedigen. Voor de financiering van zijn project is hij een crowdfunding-campagne gestart waarmee 15.000 dollar moet worden binnengehaald. Dat bedrag is al bijna binnen. (EE)
→ Alien ‘Wow!’ signal could be explained after almost 40 years

12 april 2016
In oktober 1995 werd voor het eerst de ontdekking bekendgemaakt van een planeet in een baan rond een andere ster. In de afgelopen twintig jaar zijn meer dan 2000 van zulke exoplaneten gevonden. Nu blijkt echter dat het bestaan van planetenstelsels bij andere sterren al 78 jaar eerder ontdekt had kunnen worden, namelijk in oktober 1917. Walter Adams, directeur van de Mount Wilson-sterrenwacht, legde op 24 oktober 1917 het spectrum vast van de Ster van Van Maanen - een witte dwerg op ca. 14 lichtjaar afstand van de aarde. Het was (na 40 Eridani B en Sirius B) pas de derde witte dwerg die was ontdekt, in datzelfde jaar, door de Nederlands-Amerikaanse astronoom Adriaan van Maanen. De Briste sterrenkundige Jay Farihi heeft in die oude opname nu absorptielijnen ontdekt van het element calcium. Zware elementen zoals calcium komen normaal gesproken niet voor aan het oppervlak van witte dwergsterren. De afgelopen jaren zijn in de spectra van enkele andere witte dwergen absorptielijnen gevonden van zware elementen die wijzen op een 'verontreiniging' van de steratmosfeer met rotsachtig materiaal - vermoedelijk planetoïden die overbleven na de vorming van een planetenstelsel. De Ster van Van Maanen blijkt nu dus ook zo'n verontreinigde witte dwerg te zijn, en dat had in 1917 al ontdekt kunnen worden. Slimme astronomen hadden dus toen al kunnen concluderen dat de dwergster vermoedelijk vergezeld wordt door één of meer rotsachtige planeten. Overigens zijn er tot nu toe nog geen exoplaneten bij de Ster van van Maanen ontdekt. (GS)
→ 1917 Astronomical Plate Has First-Ever Evidence of Exoplanetary System

11 april 2016
De Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler is weer stabiel, na een storing die een paar dagen heeft geduurd. Kepler heeft geschiedenis geschreven door de ontdekking van enkele duizenden exoplaneet-kandidaten tussen 2009 en 2013, toen aan de oorspronkelijke missie een einde kwam als gevolg van het uitvallen van gyroscopen. Momenteel maakt Kepler - in een andere operationele modus - nog steeds jacht op planeten bij andere sterren, als onderdeel van de K2-missie. Op 7 april ontdekten vluchtleiders dat de ruimtetelescoop zichzelf in een veilige 'emergency modus' had gezet, ongeveer 14 uur voordat Kepler op het centrum van het Melkwegstelsel gericht zou worden. Op 11 april is het radiocontact met de ruimtetelescoop weer hersteld. Er is een onderzoek gaande naar de mogelijke oorzaak van de storing. (GS)
→ Kepler Recovered from Emergency and Stable

11 april 2016
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft ontdekt dat superaardes - exoplaneten die 2 tot ca. 10 maal zo zwaar zijn als de aarde - hun dampkring kunnen verliezen wanneer ze in een te kleine omloopbaan rond hun moederster draaien. Het gaat daarbij om planeten met een rotsachtige kern en een dikke buitenste gaslaag die zo dicht bij hun moederster staan dat ze meer dan 650 maal zoveel energie ontvangen als de aarde van de zon ontvangt. De dampkring van zo'n planeet kan in de loop van de tijd volledig worden 'weggeblazen' door de straling van de ster. De astronomen bestudeerden bestaande waarnemingen van de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler. De nieuwe resultaten zijn gepubliceerd in Nature Communications. (GS)
→ Too close for comfort: Stars strip away the atmosphere of nearby super-Earths

11 april 2016
Amerikaanse sterrenkundigen hebben aangetoond dat de speurtocht naar exoplaneten - planeten bij andere sterren dan de zon - verfijnd kan worden door ook metingen te verrichten op nabij-infrarode golflengten. Dat schrijven ze in The Astrophysical Journal. Een groot deel van alle bekende exoplaneten is gevonden met behulp van de zogeheten radiale-snelheidstechiek. De planeet veroorzaakt minieme periodieke schommelingen in de radiale snelheid van zijn moederster (de snelheid langs de gezichtslijn, dus naar ons toe of van ons af), en die verraden zich in het spectrum van de ster. Structuren op het oppervlak van de ster, zoals grote zonnevlekken, kunnen de metingen echter verstoren, vooral bij kleine dwergsterren: het lijkt dan alsof er een klein 'planeetsignaal' in het spectrum aanwezig is terwijl dat in werkelijkheid niet het geval is. De astronomen hebben nu laten zien dat deze 'false positives' grotendeels voorkomen kunnen worden door ook radiale-snelheidsmetingen te verrichten op nabij-infrarode golflengten. Een echt planeetsignaal is op elke golflengte even sterk, maar het storende effect van zonnevlekken is niet op elke golflengte hetzelfde. De nabij-infrarode metingen waren tot op heden altijd moeilijk omdat spectra op deze golflengten minder precies gekalibreerd kunnen worden.  Met de NASA Infrared Telescope Facility op Mauna Kea, Hawaii, zijn nu nabij-infrarode waarnemingen verricht aan 32 dwergsterren. Daarbij is het bestaan van enkele bekende exoplaneten en dubbelsterbegeleiders bevestigd, en zijn ook een paar nieuwe planeetkandidaten gevonden. (GS)
→ New Tool Refines Exoplanet Search

7 april 2016
Vanaf deze week speurt de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler naar planeten die in een wijde banen om hun moederster cirkelen of zelfs helemaal in hun eentje door de ruimte zwerven. Daarbij wordt gebruik gemaakt van het natuurlijke lenseffect dat zulke planeten op het licht van achtergrondsterren uitoefenen. De afgelopen twintig jaar hebben astronomen meer dan 5000 planeten ontdekt die niet om de zon draaien, maar om een andere ster. Verreweg de meeste van deze planeten cirkelen op relatief kleine afstand om hun moederster. Wanneer zo’n planeet vanaf de aarde gezien voor zijn ster langs schuift, resulteert dat in korte, regelmatige helderheidsdipjes in het licht van de ster. Er moeten echter ook planeten zijn die veel wijdere omloopbanen volgen. Ook wijzen sommige onderzoeken op het bestaan van grote aantallen ‘weesplaneten’, die aan de zwaartekracht van hun moederster zijn ontsnapt. Ook deze planeten kunnen het licht van sterren beïnvloeden, maar dan op een andere manier. Wanneer een weesplaneet vanaf de aarde gezien voor een verre achtergrondster langs schuift, wordt het licht van die ster gebundeld door het zwaartekrachtsveld van de planeet. Door dit lenseffect, dat enkele dagen kan aanhouden, wordt de ster juist helderder. Anders dan bij planeten die op kleine afstand om een ster cirkelen gaat het om een eenmalig verschijnsel. Door miljoenen sterren in het hart van onze Melkweg in de gaten te houden, hopen astronomen met behulp van Kepler zulke lensverschijnselen te kunnen detecteren. Daarbij worden ze geholpen door sterrenwachten op aarde, die hetzelfde lenseffect vanuit eens iets andere hoek waarnemen dan Kepler, die momenteel ongeveer 120 miljoen kilometer van onze planeet verwijderd is. Zulke simultane waarnemingen van het lenseffect maken het mogelijk om de afstand van de ‘lens’ – de planeet dus – te berekenen. (EE)
→ Searching for Far Out and Wandering Worlds

6 april 2016
Een team van Amerikaanse en Canadese astronomen heeft een van de jongste en helderste ‘weesplaneten’ ontdekt die ooit in de relatief naaste omgeving van de zon zijn waargenomen. Het hemellichaam, dat de aanduiding 2MASS J1119-1137 draagt, heeft vier tot acht keer zoveel massa als de planeet Jupiter. Een weesplaneet is een planeet die niet (meer) in een baan om een ster draait, maar op drift is geraakt. Waarnemingen met de 6,5-meter Baade-telescoop in Chili hebben laten zien dat 2MASS J1119-1137 behoort tot een jonge sterrenhoop in het sterrenbeeld Waterslang. Deze ’TW Hydrae-associatie’, die 95 lichtjaar van ons verwijderd is, bestaat uit enkele tientallen sterren waarvan de leeftijd op 10 miljoen jaar wordt geschat. Ook 2MASS J1119-1137 zal dus ongeveer zo oud zijn. Dankzij deze jonge leeftijd is de planeet een sterke bron van infraroodstraling. Planeten zijn kort na hun ontstaan heel warm en koelen daarna geleidelijk af. Als 2MASS J1119-1137 beduidend ouder zou zijn dan 10 miljoen jaar, zou hij veel minder helder zijn in het infrarood dan nu het geval is. Maar ondanks zijn jonge leeftijd is 2MASS J1119-1137 niet de helderste weesplaneet die tot nu toe is ontdekt. Die eer komt toe aan PSO J318.5-22, een planeet die weliswaar ruim twee keer zo oud is, maar veel langzamer afkoelt omdat hij aanzienlijk meer massa heeft. (EE)
→ Young, Unattached Jupiter Analog Found in Solar Neighborhood

1 april 2016
Amerikaanse astronomen hebben een planeet ontdekt die in een stabiele baan om een ster cirkelt die deel uitmaakt van een drievoudig stersysteem. Het is pas de vierde keer dat een exoplaneet is ontdekt die drie ‘zonnen’ aan zijn hemel heeft staan. De planeet – een Jupiterachtige gasreus – draait om de ster KELT-4A, die vernoemd is naar het instrument waarmee dit opmerkelijke stersysteem is ontdekt: de Kilodegree Extremely Little Telescope (KELT). KELT bestaat uit twee autonoom werkende telescopen, waarvan er eentje in Zuid-Afrika staat en de ander in Arizona (VS). De afstand tussen de ster en de planeet is bijzonder klein: 6,5 miljoen kilometer. Hierdoor duurt een omloop van de planeet maar een dag of drie. De twee andere sterren KELT-4B en -4C staan 50 miljard kilometer verderop en draaien in ongeveer 30 jaar om elkaar. En dat tweetal draait weer in ongeveer 4000 jaar om KELT-4A. Het hele gezelschap is ongeveer 700 lichtjaar van ons verwijderd. Vanaf de planeet gezien ziet de ster KELT-4A er ongeveer veertig zo groot uit als de zon voor ons. De twee andere sterren staan zo ver weg dat ze niet meer licht geven dan onze (volle) maan. (EE)
→ Planet with triple-star system found

31 maart 2016
Astronomen hebben, met behulp van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), een nieuwe opname gemaakt van de planeetvormende schijf rond de nabije zonachtige ster TW Hydrae. De foto toont de kleinste details die ooit in zo’n schijf zijn waargenomen (Astrophysical Journal Letters, 31 maart). Het meest intrigerende detail op de opname is een lege gordel rond de centrale die ongeveer op dezelfde plek ligt als de baan van de aarde in ons eigen zonnestelsel. Daar zou dus wel eens een veel jongere versie van onze thuisplaneet aan het ontstaan kunnen zijn. Op drie miljard en zes miljard kilometer van de centrale ster – afstanden die vergelijkbaar zijn met de afstanden zon-Uranus en zon-Pluto – zijn nog twee lege gordels te zien. Ook die zijn waarschijnlijk het gevolg van het planeetvormingsproces. De planeten-in-wording die om de ster draaien vegen het stof en gas in de omgeving van hun omloopbaan op en loodsen het resterende materiaal naar de scherp begrensde ringen. De ster TW Hydrae is een populair onderzoeksobject voor astronomen. Dat komt doordat hij relatief dichtbij staat (175 lichtjaar van ons vandaan) en ook heel jong is (ongeveer 10 miljoen jaar). Bovendien is de schijf zo georiënteerd dat astronomen deze recht van ‘boven’ waarnemen, waardoor de protoplanetaire schijf geen perspectivische vertekening vertoont. (EE)
→ ALMA’s meest detailrijke foto van een protoplanetaire schijf

31 maart 2016
Het is astronomen eindelijk gelukt om een pulsar – een snel roterende neutronenster – op te sporen in het Andromedastelsel. De pulsar is aangetroffen in gegevens van de Europese röntgensatelliet XMM/Newton. Neutronensterren zijn de kleine en uiterst compacte restanten van zware sterren die als supernova zijn ontploft. Deze snel ronddraaiende objecten zijn vergelijkbaar met een vuurtoren: ze zenden twee bundels van straling uit die met de ster meedraaien. Alleen wanneer zo’n bundel bij elke draaiing eventjes in de richting van de aarde wijst, kunnen astronomen de uitgezonden straling waarnemen. In dat geval verraadt de neutronenster zijn bestaan door regelmatig ‘aan’ en ‘uit’ te gaan. De pulsar die nu in het Andromedastelsel is ontdekt knippert één keer per 1,2 seconde. Uit kleine variaties in dat pulsgedrag kan worden afgeleid dat hij een andere ster als begeleider heeft, die in ruim een dag om hem heen draait. Het Andromedastelsel staat met een afstand van 2 miljoen lichtjaar betrekkelijk dichtbij en vertoont bovendien sterke overeenkomsten met onze eigen Melkweg. Vandaar dat het onder astronomen een populair onderzoeksobject is. Maar ondanks dat het stelsel de afgelopen eeuw heel goed is onderzocht, was het nog nooit gelukt om hierin een pulsar op te sporen. Eerder zijn wel in enkele andere nabije sterrenstelsels al pulsars aangetroffen. (EE)
→ Found: Andromeda’s first spinning neutron star

30 maart 2016
Een internationaal team van astronomen heeft de temperatuurverdeling in kaart gebracht van de rotsachtige exoplaneet 55 Cancri e. Daarbij is vastgesteld dat de dagkant van de planeet – het halfrond dat permanent naar zijn moederster toe wijst – aanzienlijk heter is dan de nachtkant (Nature, 31 maart). Het verschil in temperatuur is dermate groot, dat de beide halfronden een compleet verschillend karakter hebben. Aan de dagzijde lopen de temperaturen op tot 2500 graden Celsius, wat heet genoeg is om gesteente te doen smelten. De nachtzijde is met een temperatuur van 1000 graden relatief koel, waardoor gesteente vast blijft. Een en ander blijkt uit gegevens van de infrarood-ruimtetelescoop Spitzer. Toen 55 Cancri e in 2011 werd ontdekt vermoedden astronomen – op basis van de eerste metingen – er nog van uit dat de planeet geheel met water was bedekt. Ook werd het voor mogelijk gehouden dat hij geheel uit diamant bestond. Maar nu lijkt het er dus op dat een groot deel van het oppervlak met lava is bedekt. De onderzochte planeet behoort tot de categorie van de ‘superaardes’ – planeten die een slag groter zijn dan onze aarde, maar die wel een rotsachtige samenstelling hebben. Hij draait om een ster in het sterrenbeeld Kreeft, op ongeveer 40 lichtjaar van de aarde. (EE)
→ Map of rocky exoplanet reveals a lava world

28 maart 2016
Een internationaal team van astronomen heeft met behulp van de Spitzer Space Telescope nieuwe temperatuurmetingen verricht aan de merkwaardige exoplaneet HD 80606b. In een artikel dat vandaag verschijnt in Astrophysical Journal Letters suggereert het team dat de standaardideeën over het ontstaan van zogeheten 'hete Jupiters' wellicht aanpassing behoeven. Een hete Jupiter is een gasvormige reuzenplaneet die in een zeer kleine omloopbaan rond zijn moederster draait. Er zijn er vele tientallen bekend; in vrijwel alle gevallen bewegen ze in volmaakt cirkelvormige banen. Algemeen wordt aangenomen dat de reuzenplaneten op grotere afstand van hun moederster zijn ontstaan en vervolgens naar binnen zijn gemigreerd - misschien door baanverstoringen van een passerende ster. Als ze daarbij in een kleine, langgerekte baan eindigen, zorgen getijdenkrachten van de ster ervoor dat die baan in relatief korte tijd 'gecirculariseerd' wordt. HD 80606b (in april 2001 ontdekt), op 190 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Grote Beer, is vier maal zo zwaar (en ongeveer even groot) als Jupiter. In 111 dagen beschrijft hij echter een extreem langgerekte baan rond zijn moederster - bijna even excentrisch als de baan van komeet Halley. Tijdens de dichtste nadering van de ster ontvangt de dagzijde van de planeet ruim duizend maal zoveel energie als de aarde van de zon ontvangt. Met de infraroodruimtetelescoop Spitzer is nu geconstateerd dat de temperatuur aan de dagzijde oploopt tot ruim 1100 graden Celsius. Opmerkelijk genoeg koelt de planeet ná de dichtste nadering in een periode van slechts tien uur weer af, tot een temperatuur waarop hij voor Spitzer niet langer waarneembaar is. Uit de metingen volgt ook dat de planeet een onverwacht lange rotatieperiode heeft van ca. 90 uur. Hoe de excentrische baan is ontstaan, is een raadsel. Kennelijk is het 'circulariserings'-mechanisme niet altijd even efficiënt - tenzij we het systeem op een heel bijzonder moment waarnemen, net nadat de planeet in een kleine omloopbaan terecht is gekomen, maar vóórdat de baan onder invloed van getijdenkrachten cirkelvormig werd. Een en ander kan ook te maken hebben met de inwendige structuur van de planeet: hoe 'flexibeler' hij is, des te sterker zal de invloed van getijdenkrachten zijn, en des te sneller het circulariserings-proces. Als hete Jupiters ontstaan door een trage binnenwaartse migratie als gevolg van wrijving in de gasschijf rond een ster, zou je trouwens helemaal geen langgerekte baan verwachten. Eerder is al gesuggereerd dat de excentrische baan van HD 80606b het gevolg zou kunnen zijn van de aanwezigheid van een begeleidende ster - de moederster (ook bekend als Struve 1341B) maakt inderdaad deel uit van een dubbelstersysteem. (GS)
→ A Highly Eccentric "Hot Jupiter" Exoplanet

17 maart 2016
Op nieuwe opnamen van de protoplanetaire schijf rond de jonge ster HL Tauri, gemaakt met de Jansky Very Large Array (VLA), is een opvallende concentratie van stof te zien. Astronomen vermoeden dat het om een heel vroeg stadium van planeetvorming gaat. De schijf rond HL Tauri is twee jaar geleden al eens in beeld gebracht met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA). De ALMA-opname toonde duidelijk de lege zones in de schijf, waarvan wordt aangenomen dat ze zijn veroorzaakt doordat planeten-in-wording die om de ster draaien het stof dat ze onderweg tegenkomen opvegen. Het binnenste gedeelte van de schijf kon door ALMA echter niet gedetailleerd in beeld worden gebracht, omdat het daar aanwezige stof ondoorzichtig is op de radiogolflengten die deze telescoop kan detecteren. Met de VLA is dat deel van de schijf nu op langere golflengten bekeken. De stofconcentratie die daarbij is ontdekt, bevat volgens wetenschappers ruwweg drie tot acht keer zoveel massa als onze aarde. Uit een analyse van de VLA-gegevens blijkt dat het samenklonteringsproces in dit deel van de schijf al in volle gang is: de daar aanwezige deeltjes hebben afmetingen tot een centimeter. Aangenomen wordt dat deze deeltjes uiteindelijk zullen samenklonteren tot ‘aardse’ planeten – relatief kleine planeten met een vast oppervlak. (EE)
→ VLA Shows Earliest Stages of Planet Formation

16 maart 2016
Nieuw onderzoek van de jonge, zonachtige ster Kappa Ceti toont aan dat, wil er leven ontstaan, een planeet niet alleen voorzien moet zijn van vloeibaar water en warmte, maar ook een sterk magnetisch veld nodig heeft. Kappa Ceti staat op een afstand van ongeveer 30 lichtjaar in het sterrenbeeld Walvis. De ster lijkt in veel opzichten op onze zon, maar is aanzienlijk jonger. Zijn leeftijd wordt geschat op 400 à 600 miljoen jaar, wat ruwweg overeenkomt met het moment waarop op onze aarde het eerste leven opkwam. Net als andere sterren van die leeftijd vertoont Kappa Ceti sterke magnetische activiteit. Zijn oppervlak is bezaaid met reusachtige ‘zonnevlekken’ en hij blaast een gestage stroom plasma de ruimte in, die vijftig keer zo krachtig is als de deeltjeswind van onze zon. Om te onderzoeken in hoeverre de atmosfeer van een planeet in de leefbare zone rond de ster bestand is tegen dat geweld, heeft een internationaal team van astronomen een computermodel gemaakt van de sterke sterrenwind van Kappa Ceti. De berekeningen laten zien dat het magnetische veld van de jonge aarde, dat waarschijnlijk wat zwakker was dan het huidige magnetische veld, toereikend was om de atmosfeer van de planeet te beschermen. Planeten die het zonder deugdelijk magnetisch ‘schild’ moeten stellen, raken al snel hun atmosfeer kwijt, waardoor ze afkoelen en verdrogen. Dat is zo’n beetje het scenario dat zich op de planeet Mars heeft afgespeeld. Overigens vormt de sterke zonnewind van een jonge ster niet de enige bedreiging voor een planeet. Kappa Ceti produceert waarschijnlijk ook ‘supervlammen’ – enorme uitbarstingen waarbij 10 tot 100 miljoen keer zoveel energie vrijkomt als bij de grootste zonnevlammen die onze zon afvuurt. Door Kappa Ceti te onderzoeken hopen de astronomen erachter te komen hoe vaak zo’n jonge ster een supervlam produceert. (EE)
→ Young Sun-like Star Shows a Magnetic Field Was Critical for Life on the Early Earth

12 maart 2016
In ons Melkwegstelsel wemelt het wellicht van de 'wees-planeten': planeten die niet langer een baan rond een ster beschrijven, maar op drift zijn geraakt in de interstellaire ruimte. Minstens één op de twee de sterren in het Melkwegstelsel wordt vergezeld door één of meer planeten. Zulke exoplaneten zijn ook gevonden in relatief kleine banen rond (nauwe) dubbelsterren. Vermoedelijk zijn die planeten niet zo dichtbij hun dubbele moederster ontstaan, maar ontstonden ze op veel grotere afstand en migreerden ze later naar binnen toe. Blijkbaar loopt dat in sommige gevallen goed af, maar tijdens dat migratieproces beweegt een dubbelster-planeet ook meerdere malen door een zone waarin de planeetbaan niet stabiel is. Twee Amerikaanse astronomen hebben nu computersimulaties uitgevoerd om het lot te achterhalen van dergelijke instabiele dubbelsterplaneten. In The Astrophysical Journal schrijven ze dat ruim 80% van de instabiele planeten het stelsel uit wordt geslingerd. Als er rond  nauwe dubbelsterren even gemakkelijk planetenstelsels ontstaan als rond enkelvoudige sterren, betekent dat dus dat er talloze op drift geraakt planeten door het Melkwegstelsel kunnen zwalken. Een ander mogelijk scenario is dat de instabiele planeet wordt opgeslokt door een van de twee sterren. Waarnemingen aan de 'vervuiling' van de buitenste gaslagen van dubbelsterren met 'planeetmateriaal' kunnen in de toekomst hopelijk meer inzicht verschaffen in de precieze gang van zaken. Wees-planeten in ons eigen Melkwegstelsel zijn nauwelijks waarneembaar: omdat ze geen licht of warmte van een ster reflecteren, stralen ze hooguit geringe hoeveelheden infrarood- of millimeterstraling uit. (GS)
→ The Fate of Unstable Circumbinary Planets (oorspronkelijk persbericht)

1 maart 2016
Duitse en Canadese astronomen suggereren in een artikel in Astrobiology dat de speurtocht naar radiosignalen van buitenaardse beschavingen beperkt zou kunnen worden tot de ecliptica - de projectie van de baan van de aarde rond de zon op de hemelbol. Alleen vanaf exoplaneten die een baan beschrijven rond sterren in deze smalle band (een vijfde procent van de hele sterrenhemel) kunnen aliens de aarde eens per jaar voor de zon langs zien bewegen. Op die manier zouden ze ons bestaan ontdekt kunnen hebben; mogelijk sturen ze ons dan ook kosmische boodschappen. (De ruimtetelescoop Kepler heeft op een soortgelijke manier vele honderden exoplaneten ontdekt: tijdens een zogeheten overgang beweegt de planeet voor zijn moederstre langs en onderschept hij een klein beetje sterlicht.) De astronomen hebben een lijst van 82 nabije zonachtige sterren langs de ecliptica opgesteld. Die zou kunnen dienen als een 'target list' voor SETI-programma's - de Search for Extra-Terrestrial Intelligence. (GS)
→ Eavesdropping on aliens

29 februari 2016
Toekomstige telescopen, zoals de European Extremely Large Telescope en de James Webb Space Telescope, kunnen de samenstelling meten van de dampkring van een aardeachtige planeet in een baan rond een andere ster. Als er in die dampkring zuurstofmoleculen worden aangetroffen, hoeft dat echter niet per se te betekenen dat er leven op die planeet voorkomt, zo ontdekten onderzoekers van de University of Washington enige tijd geleden al. Dezelfde onderzoekers hebben nu echter ontdekt hoe je dat 'niet-biologische' zuurstof kunt herkennen. Zuurstofmoleculen kunnen bijvoorbeeld ontstaan wanneer kooldioxide (CO2) onder invloed van ultraviolet sterlicht uiteenvalt. Daarbij ontstaat echter ook koolmonoxide (CO), zo blijkt uit gedetailleerde modelberekeningen. Dus wanneer er in een planeetdampkring zowel veel CO2 als veel CO voorkomt, is de aanwezige zuurstof (O2) waarschijnlijk niet van biologische oorsprong. Iets soortgelijks geldt voor zuurstof dat ontstaat bij het uiteenvallen van waterdampmoleculen (H2O) onder invloed van energierijke straling van de moederster. In dat geval, zo blijkt uit de nieuwe computermodellen, ontstaan er ook tijdelijke paren van zuurstofmoleculen (O4), die hun eigen karakteristieke vingerafdrukken achterlaten in het spectrum van de exoplaneet. Dus ook als er O4 wordt gevonden, kan de aanwezige zuurstof niet gezien worden als een 'bewijs' voor biologische activiteit. De nieuwe resultaten zijn gepubliceerd in The Astrophysical Journal. (GS)
→ Life or illusion? Avoiding ‘false positives’ in the search for living worlds

24 februari 2016
Amerikaanse astronomen hebben een planeet ontdekt in de Hyaden – een nabije sterrenhoop in het sterrenbeeld Stier. De planeet, die de aanduiding K2-25b heeft gekregen, is opgespoord met de NASA-satelliet Kepler en een telescoop van de McDonald-sterrenwacht in Texas. Planeet K2-25b cirkelt om een rode dwergster – een ster die kleiner, koeler en zwakker is dan onze zon. Rode dwergen zijn de meest voorkomende sterren in onze Melkweg. Omdat de sterren van de Hyaden relatief jong zijn (625 miljoen jaar), moet de planeet dat ook zijn. De planeet is ongeveer vier keer zo groot als de aarde, ruwweg van het formaat Neptunus dus. In vergelijking met alle andere planeten die bij rode dwergsterren zijn aangetroffen, is hij aan de forse kant: bijna al die planeten zijn minder dan twee keer zo groot als de aarde. De grote omvang van de planeet kan erop wijzen dat hij een sterk ’opgezwollen’ atmosfeer heeft. Een bijzonder aspect van de ontdekking van K2-25b is dat hij is opgespoord door twee amateur-astronomen die de vrij toegankelijke meetgegevens van de Kepler-satelliet hebben doorgespit. Kepler doet heel nauwkeurige metingen van de helderheden van sterren, en wanneer het licht van een ster kleine, regelmatige ‘dipjes’ vertoont, kan dat erop wijzen dat er een planeet omheen draait. Vervolgonderzoek met de 2,7-meter telescoop van de McDonald-sterrenwacht heeft bevestigd dat de dipjes van de rode dwergster door een planeet zijn veroorzaakt. (EE)
→ Newly discovered planet in the Hyades cluster could shed light on planetary evolution

18 februari 2016
Astronomen hebben, met behulp van de Hubble-ruimtetelescoop, de rotatietijd van een zware exoplaneet vastgesteld door de veranderlijke helderheid van diens atmosfeer te meten. Het is voor het eerst dat de rotatie van zo’n planeet op deze manier is bepaald (The Astrophysical Journal, 18 februari). De planeet, die 2M1207b heet, heeft ongeveer vier keer zoveel massa als ‘onze’ planeet Jupiter en behoort daarmee tot de ‘super-Jupiters’. Hij draait om een bruine dwerg – een ‘mislukte ster’ – op 170 lichtjaar van de aarde. Met de ruimtetelescoop hebben de astronomen nauwkeurig kunnen meten hoe de helderheid van de planeet verandert terwijl deze om zijn as draait. De helderheidsveranderingen worden toegeschreven aan vlekkerige wolkenpatronen in de atmosfeer van de planeet. De astronomen hebben vastgesteld dat 2M1207b in ongeveer tien uur om zijn as draait. Daarmee is zijn rotatietijd ongeveer gelijk aan die van Jupiter. Dat is ook wel zo’n beetje de enige overeenkomst tussen de twee planeten. 2M1207b is pas 10 miljoen jaar oud, en is nog bezig om samen te trekken. Daardoor genereert hij zoveel warmte, dat de temperatuur in zijn atmosfeer oploopt tot ruim boven de 1000 °C – heet genoeg om ijzer en gesteenten te laten smelten. (EE)
→ Hubble Directly Measures Rotation of Cloudy 'Super-Jupiter'

16 februari 2016
Voor het eerst zijn sterrenkundigen erin geslaagd om verschillende gassen te identificeren in de dampkring van een zogeheten superaarde - een exoplaneet die weliswaar enkele malen zo groot is als onze eigen aarde, maar toch aanzienlijk kleiner dan de gasreuzen in ons eigen zonnestelsel. Het gaat om planeet 55 Cancri e, op ca. 40 lichtjaar afstand van de aarde. De planeet is ongeveer 8 maal zo zwaar als de aarde en draait eens in de 18 uur in een kleine baan rond zijn moederster. De oppervlaktetemperatuur wordt geschat op ca. 2000 graden. Met de Wide Field Camera 3 van de Amerikaans-Europese Hubble Space Telescope zijn spectra van de ster verkregen tijdens een overgang van de planeet, waarbij een klein deel van het sterlicht dus gefilterd wordt door de planeetdampkring. Uit de metingen is de aanwezigheid van relatief grote hoeveelheden waterstof en helium afgeleid. Kennelijk is de planeet erin geslaagd om bij het ontstaan veel gas uit de oorspronkelijke protoplanetaire nevel aan zich te binden. Van waterdamp is in de atmosfeer van 55 Cancri e geen spoor gevonden. De waarnemingen lijken wel te wijzen op de aanwezigheid van het giftige waterstofcyanide (HCN). Volgens atmosfeermodellen komt dat molecuul alleen voor wanneer een planeetdampkring relatief veel koolstof bevat in verhouding tot de hoeveelheid zuurstof. Dat lijkt het idee te bevestigen dat 55 Cancri e een koolstofrijke planeet is - hij is wel eens omschreven als de 'diamantplaneet', omdat koolstof in de planeetkern onder invloed van de extreem hoge druk in diamantvorm over zou moeten gaan. De nieuwe metingen zijn uitgevoerd door onderzoekers van het University College London en de Katholieke Universiteit Leuven. De waarnemingen zijn gepubliceerd in The Astrophysical Journal. (GS)
→ First Detection of Super-Earth Atmosphere

13 februari 2016
Astronomen hebben ontdekt dat het gas en stof in de protoplanetaire schijf rond de dubbelster HD 142527 niet gelijkmatig verdeeld is. Een deel van de schijf vertoont een opvallend gebrek aan gas. Dat kan erop wijzen dat hier een nieuwe planeet aan het ontstaan is. HD 142527 staat op een afstand van 450 lichtjaar in het zuidelijke sterrenbeeld Wolf. De slechts ongeveer 1 miljoen jaar oude dubbelster bestaat uit een ster die iets meer dan tweemaal zoveel massa heeft als onze zon, en een kleine begeleider van ongeveer een derde zonsmassa. Hun onderlinge afstand bedraagt ongeveer anderhalf miljard kilometer – iets meer dan de afstand zon-Saturnus. Dat HD 142527 omgeven is door een schijf van gas en stof is al twintig jaar bekend. Maar pas sinds de ingebruikname van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) – een speciale radiotelescoop in het noorden van Chili – laten de fysische processen die zich in deze schijf afspelen gedetailleerd onderzoeken. Nieuwe ALMA-opnamen laten zien dat HD 142527 is omgeven door een brede ellipsvormige ring. Deze ring bestaat grotendeels uit gas, waaronder twee soorten koolstofmonoxide. Maar in een groot boogvormig segment ervan is de gasconcentratie opvallend laag. Volgens de astronomen kan deze sikkelvormige stofwolk worden toegeschreven aan gravitationele krachten die uniek zijn voor dubbelstersystemen. Het ontbreken van gas wordt waarschijnlijk veroorzaakt doordat het daar aanwezige gas zich als ijs op stofdeeltjes heeft afgezet. Dit proces zou de kans vergroten dat stofdeeltjes aan elkaar blijven plakken en uiteindelijk kunnen uitmonden in de vorming van planeten. Over het ontstaan van planeten rond dubbelsterren bestaat nog veel onzekerheid. Tot voor enkele jaren gingen astronomen ervan uit dat het gravitationele getouwtrek tussen twee sterren nadelig is voor de vorming van planetenstelsels. Maar uit waarnemingen blijkt dat er wel degelijk planeten bestaan die in stabiele banen om dubbelsterren draaien. (EE)
→ Planet formation around binary star

10 februari 2016
Het in 1993 ontdekte planeetachtige object PSO J318.5-22 zwerft inderdaad moederziel alleen door de ruimte – hij draait niet om een volwaardige ster. Tot die conclusie komen Amerikaanse astronomen na onderzoek met de Gemini North-telescoop. PSO J318.5-22 is