6 december 2011
Grote uitbarstingen op de zon, zoals de zogeheten coronale massa-ejecties (CME's), kunnen aanzienlijke erosie veroorzaken op de maan. Dat blijkt uit nieuwe computersimulaties door NASA-wetenschappers. Ook tasten de uitbarstingen de atmosferen aan van planeten als Mars, die niet door een globaal magnetisch veld worden beschermd. CME's zijn in feite harde 'vlagen' zonnewind - een diffuse stroom elektrische geladen deeltjes die vanaf de zon de ruimte in wordt geblazen. Bij een krachtige CME wordt een miljard ton van deze deeltjes met snelheden van meer dan een miljoen kilometer per uur uitgestoten. De computersimulaties laten zien dat zo'n 'deeltjesstorm', die twee dagen kan duren, in staat is om honderd tot tweehonderd ton materiaal van het maanoppervlak de ruimte in te blazen.
Meer informatie:
Solar Storms Could 'Sandblast' the Moon

5 december 2011
De Amerikaanse ruimtesonde Voyager 1, die in 1977 werd gelanceerd en onderzoek deed aan de reuzenplaneten Jupiter en Saturnus, is bijna het zonnestelsel uit. Metingen van de ruimtesonde laten zien dat hij zich in een soort overgangszone bevindt tussen de heliosfeer - het gebied dat onder invloed staat van het magnetisch veld van de zon - en de interstellaire ruimte. De nieuwste Voyager-metingen zijn deze week gepresenteerd op het najaarscongres van de Amercian Geophysical Union. Eerder constateerde Voyager al dat de snelheid van de zonnewind - de continue stroom van elektrisch geladen deeltjes van de zon - vrijwel tot nul was gereduceerd. Inmiddels blijkt er ook sprake te zijn van een verdubbeling van de magnetische veldsterkte, alsof het magnetisch veld van de zon wordt samengeperst door de druk van het ijle gas in de interstellaire ruimte. De gemiddelde dichtheid van hoogenergetische deeltjes van de zon is afgenomen, alsof die deeltjes geleidelijk aan naar buiten 'lekken'. Het aantal energierijke elektronen uit andere delen van het Melkwegstelsel is daarentegen juist honderd keer zo hoog als voorheen. De metingen bevestigen het bestaan van een soort 'stagnatie-zone' in het buitenste deel van de heliosfeer. Volgens Voyager-wetenschappers kan het niet lang meer duren voordat de volhardende ruitmesonde zich daadwerkelijk in de interstellaire ruimte bevindt.
Meer informatie:
NASA's Voyager Hits New Region at Solar System Edge
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

29 november 2011
De Europese ruimtevaartorganisatie ESA start begin 2012 met een 'ruimteweerdienst', om onder andere satellietbeheerders, telecombedrijven en energieleveranciers tijdig te waarschuwen voor mogelijk schadelijke zonnestormen. De activiteit van de zon is de laatste tijd weer sterk aan het toenemen; het maximum van de zonneactiviteit wordt voor halverwege 2013 verwacht. Krachtige uitbarstingen op de zon kunnen verstoringen teweegbrengen in ruimte-elektronica, in radioverbindingen en in elektriciteitscentrales. Binnen het kader van ESA's Space Situational Awareness-programma wordt een waarschuwingsdienst in het leven geroepen voor 'ruimteweer' ( space weather ) - de term waarmee verschijnselen als de zonnewind, zonnevlammen, en hun wisselwerking met het aardse magnetisch veld worden aangeduid. Bij het ESA-grondstation in het Belgische Redu wordt bovendien een Space Weather Data Centre ingericht, om de waarnemingen te verzamelen en van waaruit eventuele waarschuwingen worden verspreid. De plannen voor 2012 zijn deze week bekendgemaakt tijdens de achtste European Space Weather Week, die van 28 november tot 2 december wordt gehouden in Namen, België.
Meer informatie:
Keeping watch on our seething Sun
Eightt European Space Weather Week
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

16 november 2011
De Europese Cluster-satellieten hebben ontdekt dat de 'boegschok' die ontstaat waar de zonnewind in botsing komt met het magnetische veld van de aarde opmerkelijk dun is: slechts zeventien kilometer. Dat betekent dat deze schokzone een efficiëntere deeltjesversneller is dan tot nu toe werd gedacht. In de ruimte kunnen magnetische velden deeltjes tot bijna de lichtsnelheid versnellen. Maar het op gang krijgen van die deeltjes gaat de magnetische velden niet zo makkelijk af. Vandaar dat in grote deeltjesversnellers op aarde, zoals de Large Hadron Collider, gebruik wordt gemaakt van kleinere versnellers die de deeltjes met behulp van een elektrisch veld alvast een flinke vaart geven voordat ze aan het magnetische veld van de hoofdversneller worden overgedragen. In de ruimte blijkt dat niet veel anders te gaan. Op 9 januari 2005 passeerden de vier Cluster-satellieten de magnetische boegschok hoog boven de dagzijde van de aarde. Doordat de satellieten aan weerszijden van de boeggolf gepositioneerd waren, konden ze precies volgen wat er in die schokzone met de elektronen van de zonnewind gebeurde. De metingen laten zien dat de energie van de elektronen snel toenam, waardoor ze een makkelijkere prooi werden voor verdere versnelling door magnetische velden. Dat boegschokken hiertoe in staat waren, werd al langer vermoed, maar het verschijnsel was nog nooit zo gedetailleerd waargenomen. De ontdekking is van belang, omdat het verschijnsel overal in het heelal optreedt. Overal waar een snel stromend medium in botsing komt met een obstakel of een trager medium ontstaan schokken. En hoe dunner de schokzone, des te efficiënter is deze in het versnellen van geladen deeltjes.
Meer informatie:
Cosmic particle accelerators get things going
Cluster reveals Earth's bow shock is remarkably thin

25 oktober 2011
Op 25 oktober was het precies vijf jaar geleden dat NASA twee vrijwel identieke ruimtesondes de ruimte in schoot om de zon te gaan onderzoeken. De afgelopen jaren zijn de beide sondes, die door het leven gaan als STEREO-A en STEREO-B, in een zodanig positie gemanoeuvreerd, dat zij de zon van beide kanten kunnen bekijken. Hierdoor kunnen wetenschappers nu iets wat eerder niet mogelijk was: de hele zon in de gaten houden. Het is natuurlijk wel zo dat de zon om haar as draait, waardoor we in de loop van een kleine maand het hele oppervlak te zien krijgen. Maar om de activiteiten op de zon te leren begrijpen, is het van belang om hun hele ontwikkeling te kunnen volgen. Ook kunnen de beide ruimtesondes vanuit hun huidige posities letterlijk stereobeelden maken van de plasmawolken die de zon uitstoot bij zogeheten coronale massa-ejecties (CME's). Dat maakt het mogelijk om precies vast te stellen in welke richting de uitgestoten zonnedeeltjes bewegen. Als een CME op de aarde is gericht, kan dat storingen veroorzaken in communicatie- en GPS-satellieten. Omdat STEREO-A in een iets kleinere baan om de zon draait dan STEREO-B, zullen de twee elkaar de komende jaren weer gaan naderen. In 2015 bevindt het tweetal zich vanaf de aarde gezien aan de achterkant van de zon.
Meer informatie:
STEREO Mission Celebrates Five Incredible Years of Science

22 september 2011
Het zonnestelsel had ooit misschien vijf grote gasplaneten in plaats van vier. Dat is de conclusie van David Nesvorny van het Southwest Research Institute in Boulder, Colorado, die met computersimulaties de evolutie van ons zonnestelsel heeft onderzocht. Astronomen worstelen al geruime tijd met de structuur van ons planetenstelsel. Vooral de huidige posities van Uranus en Neptunus zorgen voor hoofdbrekens: op die grote afstand van de zon zou de dichtheid van de materieschijf waaruit de planeten zijn ontstaan te gering zijn geweest om zulke grote planeten te vormen. Het lijkt daarom waarschijnlijk dat Uranus en Neptunus oorspronkelijk op kleinere afstanden om de zon hebben gecirkeld en pas later naar hun huidige banen zijn gemigreerd. Dat levert echter een nieuw vraagstuk op: de onderlinge afstanden tussen de vier grote planeten zouden dan dermate klein zijn geweest, dat door onderlinge interacties zeker één van hen uit het zonnestelsel zou zijn verbannen. De computersimulaties van Nesvorny geven als mogelijke oplossing dat er tussen Saturnus en Uranus nog een vijfde gasplaneet is geweest. Deze planeet zou ongeveer vier miljard jaar geleden na een ontmoeting met Jupiter de ruimte in zijn geslingerd en nu eenzaam tussen de sterren zwerven.
Meer informatie:
Missing planet explains solar system's structure
Young Solar System's Fifth Giant Planet? (onderzoeksartikel)

7 september 2011
Uit waarnemingen met het Solar Dynamics Observatory (SDO) blijkt dat bij sommige zonnevlammen - grote uitbarstingen op de zon - veel meer energie vrijkomt dan tot nu toe werd gedacht. Ze houden ook langer aan: tot vijf uur na zijn helder beginfase kan een zonnevlam nog straling produceren. Eerdere waarnemingen leken erop te wijzen dat het vlamproces een kwestie van seconden of minuten was. De ontdekking is te danken aan de hoge frequentie waarmee SDO de zon waarneemt. Waar eerdere instrumenten slechts één meting per anderhalf uur deden of niet naar alle golflengten tegelijk konden kijken, verzamelt SDO elke tien seconde meetgegevens over een breed golflengtegebied. Hierdoor kan een veel nauwkeurigere indruk worden verkregen van de hoeveelheid energie die bij een zonnevlam vrijkomt. In de uren na de heldere beginfase wordt alles bij elkaar soms meer energie geproduceerd dan tijdens de beginfase zelf. De nieuwe kennis zal worden gebruikt om betere voorspellingen te kunnen doen voor de invloed van zonneuitbarstingen op de atmosfeer en het magnetische veld van de aarde. Grote zonnevlammen kunnen onder meer storingen in communicatie- en navigatiesystemen veroorzaken.
Meer informatie:
NASA Spacecraft Observes New Characteristics Of Solar Flares
NASA spacecraft carrying CU-Boulder instruments observes new characteristics of solar flares

6 september 2011
Dankzij modelberekeningen met een krachtige supercomputer en waarnemingen van de Europese Cluster-satellieten hebben wetenschappers het raadsel van de magnetische substormen weten op te lossen. Substormen zijn uitbarstingen van energie in de magnetosfeer van de aarde die aanleiding geven tot poollicht. Elektrisch geladen deeltjes van de zon - voornamelijk elektronen en protonen - kunnen soms de aardse magnetosfeer binnendringen, waarna ze zich ophopen in de langgerekte magnetostaart, die altijd van de zon af is gericht. De opgeslagen energie komt af en toe vrij in de vorm van een magnetische substorm. Daarbij komen de elektrisch geladen deeltjes via de magnetische veldlijnen van de aarde in de dampkring terecht, in een ring rond de magnetische polen, waar ze poollicht veroorzaken. Algemeen wordt aangenomen dat zo'n substorm ontstaat doordat er in de magnetostaart een her-rangschikking van de magnetische veldlijnen plaatsvindt - een zogeheten reconnectie. Die magnetische reconnecties zijn ook wel waargenomen, op afstanden van 125.000 tot 200.00 kilometer van de aarde. Geofysici hadden echter nooit een verklaring voor het feit dat poollichtverschijnselen soms al enkele tientallen seconden na zo'n reconnectie optraden: de magnetische Alfvén-golven die verantwoordelijk zijn voor het transport van de geladen deeltjes hebben een voortplantingssnelheid van slechts 500 tot 1000 kilometer per seconde. Michael Shay van de Universiteit van Delaware heeft met behulp van een Cray XE6 supercomputer nu echter aangetoond dat er ook zogeheten kinetische Alfvén-golven in het spel zijn, die een veel hogere snelheid hebben. En Jonathan Eastwood van het Imperial College London vond aanwijzingen voor het bestaan van zulke snelle magnetische golven in waarnemingsgegevens van de vier Europese Cluster-satellieten, die metingen verrichten aan elektrische en magnetische verschijnselen in de omgeving van de aarde. De nieuwe resultaten worden gepubliceerd in Physical Review Letters.
Meer informatie:
Ultrafast substorm auroras explained
Cluster
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 september 2011
De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA heeft een nieuwe online-zonnestelselsimulator ontwikkeld waarmee iedereen naar hartelust langs de planeten kan vliegen. In Eyes on the Solar System zijn vluchtgegevens van tientallen planeetverkenners opgenomen, en gedetailleerde beelden van planeten en manen. Dankzij computergametechnologie is het mogelijk om zelf met een ruimtesonde mee te vliegen, eventueel sterk versneld, je eigen kijkpunt en -richting te kiezen, en in te zoomen op het oppervlak van andere werelden. Daarbij bewegen de planeten ook precies in overeenstemming met de werkelijkheid. Eyes on the Solar System is nu in bèta-release; de komende tijd zal ongetwijfeld nog veel functionaliteit worden toegevoegd.
Meer informatie:
NASA Gives Public New Internet Tool To Explore The Solar System
Eyes on the Solar System
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

26 augustus 2011
Een veertig jaar oud raadsel met betrekking tot turbulentie in de zonnewind - de stroom van elektrisch geladen deeltjes die door de zon de ruimte in wordt geblazen - blijkt niet te bestaan, volgens astronomen van de Universiteit van Warwick. In 1971 ontdekte de ruimtesonde Mariner 5 dat er een verband leek te bestaan tussen turbulentie in de zonnewind en de richting en snelheid van die wind. Volgens theoretische inzichten zou zo'n relatie er helemaal niet horen te zijn. De onderzoekers hebben nu nieuwe metingen van de Europese Cluster-satellieten geanalyseerd, en bovendien een gedetailleerd computermodel van de zonnewind gecreëerd, waar ze in allerlei richtingen 'virtuele' ruimtesondes doorheen lieten vliegen. Uit de combinatie van de nieuwe metingen en de modelberekeningen blijkt dat het door Mariner 5 gevonden verband zo goed als zeker een statistische toevalstreffer was. De resultaten worden gepubliceerd in Physical Review Letters.
Meer informatie:
Persbericht University of Warwick
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

18 augustus 2011
Wetenschappers van Stanford University hebben een manier bedacht om zonnevlekken-in-wording te detecteren, terwijl deze zich nog 65.000 kilometer onder het zonsoppervlak bevinden (Science, 19 augustus). Dat maakt het mogelijk om actieve gebieden op de zon, die ook de bron zijn van grote uitbarstingen, een paar dagen van te voren te zien aankomen. De nieuwe methode maakt gebruik van de akoestische golven in het inwendige van de zon, die worden veroorzaakt door turbulenties in het hete zonnegas. Deze golven gaan naar het kerngebied van de zon en worden weer teruggekaatst naar het oppervlak. Hierdoor ontstaat een regelmatig patroon van op en neer gaande gebieden op de zon, dat waarneembaar is met satellieten als SOHO en SDO. Het analyseren van de akoestische golven die door de zon gaan, is vergelijkbaar met seismisch onderzoek op de aarde. Door de aankomsttijden van de golven op vele verschillende punten op de zon te meten, kan worden vastgesteld of zij onderweg zijn opgehouden door sterke magnetische velden. Zo'n sterk magnetisch veld is een aanwijzing dat er een zonnevlek op komst is. De wetenschappers hebben vastgesteld dat je zo niet alleen het ontstaan van nieuwe zonnevlekken kunt zien aankomen, maar ook kunt voorspellen hoe omvangrijk deze worden. Grote zonnevlekken-in-wording stijgen twee keer zo snel naar de oppervlakte als kleine.
Meer informatie:
Detection of Emerging Sunspot Regions
Better method for predicting sunspots

18 augustus 2011
Voor het eerst hebben wetenschappers kunnen volgen wat er gebeurt als een grote uitbarsting van de zon de aarde overspoelt. Tijdens een persconferentie presenteerde NASA spectaculaire filmbeelden die eind 2008 zijn gemaakt met een van de twee STEREO-sondes, die op dat moment op ruim 100 miljoen kilometer van de aarde in een eigen baan om de zon draaide. De filmbeelden tonen een zogeheten coronale massa-ejectie (CME), de uitstoot van een miljard ton zonneplasma (heet geladen gas). Wanneer zo'n zonnestorm onze kant op komt, kan deze behalve ongevaarlijke poollichten ook storingen in communicatiesystemen en elektriciteitsnetten veroorzaken. Doorgaans worden CME's waargenomen vanuit het standpunt van de aarde. In dat geval zijn alleen de eerste uren van de uitbarsting goed te zien. STEREO-A heeft voor het eerst ook de aankomst van het ijle zonnegas bij onze planeet kunnen vastleggen. Dat kostte overigens wel de nodige moeite: het analyseren en bewerken van de opnamen heeft bijna drie jaar geduurd. Nu ze de techniek onder de knie hebben, verwachten de onderzoekers overigens dat de beeldverwerking in de toekomst veel sneller zal gaan. De beelden geven niet alleen een veel betere indicatie van het moment waarop zo'n zonnestorm bij de aarde aankomt, maar ook van de hoeveelheid materie die deze bevat. Dat maakt het mogelijk om betere voorspellingen te doen van de gevolgen van een zonneuitbarsting voor de aarde.
Meer informatie:
Spacecraft Sees Solar Storm Engulf Earth
New images reveal never-before-seen structures of the solar wind as it travels toward and impacts Earth
Space Storm Tracked from Sun to Earth

9 augustus 2011
Dinsdag heeft de zon een zonnevlam van klasse X6.9 geproduceerd - de grootste sinds 2006. De uitbarsting vond plaats aan de rand van de zonneschijf, waardoor de meeste straling aan de aarde voorbijging. Wel veroorzaakte de vrijgekomen röntgenstraling van de zon verstoringen in de ionosfeer van de aarde, die het radioverkeer op de lange golf hinderden. De afgelopen week vonden er op de zon al meer van deze uitbarstingen plaats, maar die waren van kleinere omvang. Zonnevlammen zijn hevige explosies op de zon waarbij energierijke deeltjes en straling vrijkomen. Vaak gaan deze explosies gepaard met zogeheten coronale massa-ejecties (CME's), die het aardmagnetische veld ernstig kunnen verstoren. Ook bij de zonnevlam van 9 augustus ontstond zo'n CME, maar die was niet direct op de aarde gericht. Zonnevlammen worden in vijf categorieën ingedeeld. De minst hevige, die van de klassen A, B en C, hebben nauwelijks gevolgen voor de aarde. Zonnevlammen van de M-klasse zijn al in staat om korte 'blackouts' in het radioverkeer te veroorzaken. X-vlammen kunnen communicatie- en GPS-systemen platleggen en zelfs storingen in het stroomnet teweegbrengen. De komende jaren zal het aantal uitbarstingen op de zon waarschijnlijk blijven toenemen. De piek wordt in 2013 verwacht.
Meer informatie:
Sun Unleashes X6.9 Class Flare
Solar Unrest Culminates In Violent Eruption
Solar Flares: What Does It Take to Be X-Class?

27 juli 2011
In de buitenste atmosfeer van de zon zijn 50.000 kilometer hoge 'jets' van materie waargenomen die heen en weer wiegen als slierten zeewier in de oceaan. In de oceaan is het bewegend water dat het zeewier doet wiegen; in de corona van de zon zijn magnetische rimpelingen - zogeheten Alfvéngolven - de oorzaak. Dat blijkt uit filmbeelden die met de Solar Dynamics Observatory (SDO) zijn gemaakt. Alfvéngolven waren tot voor kort moeilijk detecteerbaar. Eigenlijk is de SDO de eerste satelliet die ze goed in beeld kan brengen en kan meten hoeveel energie zij meevoeren. Uit onderzoek dat deze week in Nature (28 juni) is gepubliceerd, blijkt dat de golven energierijker zijn dan gedacht. Mogelijk dragen ze zelfs voldoende energie met zich mee om zowel de extreem hoge temperatuur van de corona als het ontstaan van de zogeheten snelle zonnewind (de snelste deeltjes die de zon de ruimte in blaast) te verklaren. Alfvéngolven zijn golven die langs een magnetische veldlijn rimpelen, ongeveer zoals de golven langs een getokkelde gitaarsnaar. De materie in de buitenlagen van de zon bestaat uit elektrisch geladen gas (plasma) dat magnetische velden mee beweegt. SDO kan dit materiaal zien bewegen en op die manier de beweging van Alfvéngolven volgen. Toen Alfvéngolven in 2007 voor het eerst op de zon werden waargenomen, leek het nog dat ze relatief zwak waren. Maar analyse van de SDO-beelden blijkt dat hun energie-inhoud destijds schromelijk is onderschat.
Meer informatie:
SDO Spots Extra Energy in the Sun's Corona
Wave power can drive Sun's intense heat

11 juli 2011
Bij een zonsuitbarsting op 7 juni jongstleden werden kolossale wolken van relatief koel plasma de ruimte in geblazen, die vervolgens onder invloed van het zwaartekrachtsveld van de zon terugvielen naar het oppervlak, en daar weer voor nieuwe, kleinere uitbarstingen zorgden. De relatief koele gaswolken, met afmetingen ter grootte van complete planeten, steken donker af tegen het heldere zonsoppervlak op filmpjes die gemaakt zijn door het Amerikaanse Solar Dynamics Observatory. Bij de uitbarsting werd ook een geweldige hoeveelheid zonnegas het zonnestelsel in geblazen (ongeveer 4,5 miljard ton), in een van de grootste coronale massa-ejecties die ooit zijn waargenomen. Hoewel de zonsuitbarsting niet extreem veel röntgenstraling produceerde (het ging om een klasse M-vlam, voor 'medium'), is een dergelijk 'donker vuurwerk' nooit eerder zo spectaculair vastgelegd, aldus zonnefysici van NASA's Goddard Space Flight Center.
Meer informatie:
Dark Fireworks on the Sun
Filmpje 1 (13 MB)
Filmpje 2 (99 MB)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

30 juni 2011
Met een slimme truc, door het Europese ruimteagentschap ESA omschreven als 'ruwe hack', is de Cluster-missie van de ondergang gered. In maart ging het mis met Cluster, toen een cruciaal instrumentenpakket niet meer op commando's reageerde. Maar inmiddels werkt het viertal satellieten, dat zonneonderzoek doet, weer normaal. De vier identieke Cluster-satellieten draaien in een strakke formatie in een baan om de aarde. Van daaruit onderzoeken ze de wisselwerking tussen de zonnewind - de stroom geladen deeltjes die de zon onafgebroken uitstoot - en het magnetische veld van de aarde. Een belangrijke rol is daarbij weggelegd voor het instrumentenpakket WEC, dat elektrische en magnetische velden meet.Om de gewenste metingen te kunnen doen, moet WEC in alle vier de satellieten werken. Op 5 maart wilde het pakket in satelliet 3 echter niet meer opstarten, en geen van de standaardprocedures om dat probleem te verhelpen haalden iets uit. Latere tests lieten zien dat de aan/uit-schakelaars van de vijf instrumenten die WEC vormen allemaal op 'uit' stonden - een totaal onvoorziene situatie. Toen dat eenmaal duidelijk was, kon aan een oplossing worden gewerkt, die eerst op een van de zustersatellieten werd uitgetest. Op 1 juni werd de computerhack naar satelliet 3 gezonden, en tot ieders opluchting bracht dat het instrumentenpakket weer tot leven.
Meer informatie:
'Dirty hack' restores Cluster mission from near loss

23 juni 2011
Analyse van de zonnedeeltjes die zijn verzameld door de NASA-ruimtesonde Genesis wijst erop dat onze zon en de binnenste planeten van ons zonnestelsel anders zijn ontstaan dan wetenschappers tot nu toe dachten (Science, 24 juni). De onderzoeksgegevens laten verschillen zien in de soorten zuurstof en stikstof die op zon en planeten aanwezig zijn. De verschillen zijn klein, maar kunnen gevolgen hebben voor ons beeld van het ontstaan van het zonnestelsel. De lucht op aarde bestaat uit drie soorten zuurstofatomen van verschillende massa's. Naast het veel voorkomende zuurstof-16 zijn dat de iets zwaardere zuurstof-17 en -18. Maar de Genesis-monsters laten zien dat de zon meer zuurstof-16 bevat dan de aarde, de maan en meteorieten. Volgens de onderzoekers betekent dit dat zon en planeten, hoewel ze uit één en dezelfde oernevel zijn samengetrokken, niet hetzelfde basismateriaal bevatten. Dat idee wordt versterkt door de vaststelling dat ook stikstof, dat twee varianten kent, op de zon en de aardse planeten in verschillende verhoudingen voorkomt. De planeet Jupiter daarentegen heeft dezelfde stikstofsamenstelling als de zon. Kortom: eigenlijk vertonen de samenstellingen van alle objecten in het zonnestelsel kleine onderlinge verschillen. Hoe dat kan, moet nog worden uitgezocht.
Meer informatie:
NASA Mission Suggests Sun And Planets Constructed Differently
Solar wind samples give insight into birth of solar system

15 juni 2011
Metingen van de NASA-ruimtesonde Voyager 1 wijzen erop dat de helioschede - de buitenste schil van de invloedssfeer van de zon - dunner is dan gedacht. Dat zou betekenen dat de ruimtesonde dichter bij de interstellaire ruimte is dan tot nu werd aangenomen (Nature, 16 juni). De bijna 34 jaar geleden gelanceerde Voyager 1 bevindt zich nu op een afstand van ruim 17 miljard kilometer van de zon, in een zone waar de door de zon uitgezonden geladen deeltjes vrijwel tot stilstand zijn gekomen. Dat laatste zou komen doordat deze zonnewind wordt tegengehouden door de druk van het magnetische veld dat de ruimte tussen de sterren vult. Hoewel de gemeten snelheden van de zonnedeeltjes nu al bijna een jaar gelijk zijn aan nul, denken de auteurs van het Nature-artikel niet dat Voyager 1 de interstellaire ruimte al heeft bereikt. Bij het overschrijden van de denkbeeldige drempel zou de dichtheid van de hete deeltjes van de helioschede sterk moeten terugvallen. Geschat wordt dat dit eind 2012 gaat gebeuren. De tragere zustersonde Voyager 2 zal dit pas over een aantal jaren meemaken.
Meer informatie:
NASA's Voyager Probe Edges Closer to Interstellar Space

14 juni 2011
Tijdens een periode van geringe zonsactiviteit zijn er ook op aarde weinig geomagnetische stormen die aanleiding kunnen geven tot poollicht en storingen in o.a. radiocommunicatie en elektriciteitscentrales. De geomagnetische activiteit op aarde bereikte echter pas in 2009 een minimum, terwijl de activiteit van de zon al acht maanden eerder, in 2008 een dieptepunt bereikte. Mede dankzij waarnemingen van de Amerikaanse ruimtesonde ACE (Advanced Composition Explorer) denken wetenschappers nu te begrijpen waardoor die 'vertraging' wordt veroorzaakt. De oorzaak moet gezocht worden bij de zogeheten coronale gaten. Dat zijn openingen in het magnetisch veld van de zon die de oorsprong vormen voor de snelle zonnewind - een continue stroom van elektrisch geladen deeltjes die snelheden kunnen bereiken tot ca. 800 kilometer per seconde. Die coronale gaten bevinden zich tijdens een activiteitsmaximum relatief dicht bij de evenaar van de zon, en tijdens een minimum juist dichter bij de polen. Tijdens het laatste minimum (dat in veel opzichten uitzonderlijk was) bleven de coronale gaten echter opmerkelijk lang aanwezig op lage breedtegraden, dus relatief dicht bij de evenaar. Daardoor werden er ook langer dan normaal snelle zonnewinddeeltjes in de richting van de aarde geblazen. In combinatie met o.a. een geringe interplanetaire magnetische veldsterkte kan dat verklaren waarom geomagnetische effecten op aarde zo lang waarneembaar bleven, tot enkele maanden na het dieptepunt van de zonneactiviteit.
Meer informatie:
w Insights on How Solar Minimums Affect Earth
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

9 juni 2011
Metingen van de Voyager-ruimtesondes wijzen erop dat de rand van ons zonnestelsel bestaat uit een kolkende zee van magnetische bellen. De bellen hebben afmetingen van ruwweg 150 miljoen kilometer - vergelijkbaar met de afstand zon-aarde. Computeranalyses van de Voyager-metingen laten zien dat de kolossale structuren ontstaan door 'kortsluitingen' in het magnetische veld van de zon. Net als de aarde heeft de zon een magnetisch veld met een noordpool en een zuidpool. Door de draaiing van de zon raken deze magnetische veldlijnen met elkaar verstrengeld en verkreukeld, ongeveer zoals het rokje van een balletdanseres. Op 15 miljard kilometer afstand van de zon, waar de beide Voyagers zich nu ongeveer bevinden, is de verkreukeling het sterkst. Wanneer een magnetische veldlijn sterk wordt omgebogen, kunnen bijzondere dingen gebeuren. Waar ze elkaar kruisen, treden zogeheten reconnecties op - soms explosieve herschikkingen waarbij zich delen van het magnetische veld losmaken van de rest. Een vergelijkbaar verschijnsel is de oorzaak van de zonnevlammen - grote uitbarstingen op de zon zelf. Sinds de jaren vijftig gingen astronomen er nog van uit dat de uitgestrekte magnetische veldlijnen van de zon aan de rand van het zonnestelsel relatief elegant terugbuigen en weer bij de zon uitkomen. Maar nu lijkt het er dus op dat het magnetische veld van de zon aan de rand van het zonnestelsel in een 'schuimkraag' eindigt.
Meer informatie:
A Big Surprise from the Edge of the Solar System

7 juni 2011
NASA-wetenschappers hebben een bijzonder golfverschijnsel gefilmd in de atmosfeer van de zon. Het waargenomen golfpatroon, dat ook in de oceanen en de atmosfeer van de aarde optreedt, heeft de wetenschappelijke naam Kelvin-Helmholtz-instabiliteit. De golven kunnen een belangrijke rol spelen bij de verhitting van de corona - het buitenste deel van de zonneatmosfeer. De zonnecorona is duizend keer zo heet als het zichtbare oppervlak van de zon, maar hoe dat komt, is nog niet helemaal duidelijk. Dat hierbij Kelvin-Helmholtz-instabiliteiten in het spel zijn, was al wel gesuggereerd, maar het directe bewijs ontbrak. De KH-golven waren weliswaar al op diverse plekken op de zon gezien - onder meer aan de rand van door de zon uitgestoten hete gaswolken - maar nog niet in de corona zelf. Hierdoor ontstond de indruk dat de intense magnetische velden in dit deel van de zonneatmosfeer de vorming van het golfverschijnsel verhinderen. Maar nu zijn er op beelden die de camera van de Solar Dynamics Observatory op 8 april 2010 van de zon heeft gemaakt dan toch KH-golven gevonden. Dat de ontdekking ervan zoveel moeite heeft gekost, is niet verbazingwekkend: de golven zijn slechts enkele duizenden kilometers groot en daardoor moeilijk waarneembaar vanaf de aarde. DeNASA-onderzoekers vermoeden dat de turbulenties die de KH-golven opwekken veel wrijving veroorzaken in het gas van de zonneatmosfeer. Dat kan de extreem hoge temperatuur van de corona overigens maar voor een deel verklaren.
Meer informatie:
NASA's Solar Dynamics Observatory Catches "Surfer" Waves on the Sun

7 juni 2011
In de ochtend van 7 juni, rond 08.41 uur Nederlandse tijd, vond op de zon een energierijke zonnevlam plaats, waarbij tevens een krachtige 'coronal mass ejection' werd geproduceerd - een wolk van energetische geladen deeltjes die met hoge snelheid de ruimte in is geblazen. De M2-klasse zonnevlam is onder andere gedetailleerd waargenomen door de Amerikaanse Solar Dynamics Observatory (SDO), een zonneobservatorium in een baan om de aarde. Op een (versneld) filmpje dat door SDO is gemaakt op extreem ultraviolette golflengten is te zien hoe materiaal van het oppervlak van de zon omhoog wordt geblazen en gedeeltelijk terugvalt over een gebied dat bijna de helft van het zonsoppervlak beslaat. De coronal mass ejection heeft een snelheid van ca. 1400 kilometer per seconde; de deeltjesstorm komt naar verwachting in de nacht van 8 op 9 juni in de buurt van de aarde aan. Omdat de uitbarsting niet recht op de aarde was gericht, lijkt het echter onwaarschijnlijk dat er opvallend poollicht zichtbaar zal zijn.
Meer informatie:
Having a Solar Blast
SDO-filmpje in extreem ultraviolet licht
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 juni 2011
Astronomen krijgen steeds meer inzicht in het ontstaan van zonnevlekken. Deze plekken op de zon lijken donker, omdat ze koeler zijn dan de rest van het zonsoppervlak. Bekend was al dat hun ontstaan verband houdt met intense magnetische velden op de zon, die de toevoer van hete materie uit het zonsinwendige hinderen. Door heel nauwkeurig naar de randen van zonnevlekken te kijken, zijn astronomen van een Zweedse en een Noorse universiteit nu meer te weten gekomen over hun structuur (Science, 2 juni). Een zonnevlek bestaat uit een donkere kern, die omgeven is door een wat lichtere rand. Deze laatste is opgebouwd uit dunne, draderige structuren die ongeveer gerangschikt zijn als de blaadjes van een bloem. Nieuwe beelden van de Zweedse 1-meter zonnetelescoop op het Canarische eiland La Palma bevestigen dat deze zogeheten filamenten uit snel opstijgend en neerdalend gas bestaan, precies zoals computermodellen al hadden voorspeld. Daarmee is aangetoond dat in de lichtere randgebieden van zonnevlekken in feite dezelfde convectieprocessen actief zijn als elders op het zonsoppervlak. In de nabije toekomst hopen de onderzoekers ook de magnetische velden te kunnen meten die deze gasstromen veroorzaken.
Meer informatie:
Convective downflows observed in a sunspot penumbra

25 mei 2011
De Kleine IJstijd - de periode tussen 1645 en 1715 toen de gemiddelde temperatuur in Europa een graad lager was dan normaal - is mogelijk toch veroorzaakt door een langdurig activiteitsminimum van de zon. Eerder dit jaar beweerden zonnefysici (onder wie de Nederlander Karel Schrijver) dat de energieproductie van de zon tijdens dit zogeheten Maunder Minimum niet laag genoeg geweest kan zijn om de Kleine IJstijd te verklaren. Maar volgens de Amerikaanse zonnedeskundige Peter Foukal hanteren Schrijver en zijn collega's te simplistische extrapolaties van metingen gedurende de afgelopen drie activiteitscycli van de zon. Op de 218e bijeenkomst van de American Astronomical Society presenteerde Foukal vandaag waarnemingen waaruit blijkt dat de energieproductie van de zon tijdens een langdurig activiteitsminimum waarschijnlijk sterker afneemt dan tot nu toe werd aangenomen. Met name wanneer ook het aantal kleine fakkelvelden op de zon afneemt - en er zijn aanwijzingen dat dat tijdens een extreem lang minimum inderdaad het geval is - gaat de totale stralingsproductie van de zon merkbaar achteruit, vooral omdat die kleine fakkels in verhouding tot hun oppervlak meer energie uitstralen dan de grote fakkelvelden die alleen zichtbaar zijn tijdens activiteitsmaxima.
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

28 april 2011
Meer dan dertig jaar na hun lancering vanaf de aarde zijn de Amerikaanse Voyager-ruimtesondes de rand van ons zonnestelsel genaderd. En ze functioneren nog steeds. Hun belangrijkste taak hebben de Voyagers dertig jaar geleden al afgerond: de verkenning van de grote gasplaneten van ons zonnestelsel. Sindsdien zijn ze met hoge snelheid bezig om het zonnestelsel te verlaten. Onderweg houden ze voortdurend de heliosfeer - de invloedssfeer van onze zon - in de gaten, en met name de snelheden van de deeltjes die door de zon zijn uitgestoten. Naar buiten toe wordt deze 'zonnewind' steeds ijler en trager. In juni 2010 stelde Voyager 1 vast dat op het punt waar hij was aangekomen de naar buiten gerichte snelheid van de zonnewind tot nul was gereduceerd. Dat betekent overigens niet dat de zonnedeeltjes daar echt stilstaan: ze bewegen alleen zijwaarts. Door de ruimtesonde heen en weer te laten draaien, hopen wetenschappers te ontdekken in welke richting de afgebogen zonnewind precies beweegt. Hoe lang het nog duurt voordat de Voyagers de heliosfeer verlaten en de interstellaire ruimte betreden, is een kwestie van afwachten. Maar volgens NASA-wetenschappers zal het binnen een jaar of vijf zo ver zijn. En als het een beetje meezit hebben de beide ruimtesondes dan nog voldoende stroom om daar melding van te doen.
Meer informatie:
Voyager Set to Enter Interstellar Space
Lifelong pursuit of the secrets of the cosmos

20 april 2011
De grootste zonnevlam in bijna vijf jaar werd veroorzaakt door de wisselwerking tussen vijf roterende zonnevlekken. Dat concluderen Britse sterrenkundigen uit onderzoek van beelden van de Solar Dynamics Observatory (SDO). Zonnevlekken zijn plekken op de zon waar de magnetische veldlijnen die in het inwendige van de zon worden gegenereerd door het oppervlak heen prikken. Door het draaien van zo'n zonnevlek raken die veldlijnen steeds verder vervlochten, totdat ze als elastiekjes knappen. Daarbij komen enorme hoeveelheden energie vrij in de vorm van licht en warmte: de zonnevlam. De zonnevlam die op 15 februari van dit jaar verscheen was veel groter dan normaal. Uit de SDO-beelden blijkt dat dit komt doordat zich ter plaatse vijf nieuwe zonnevlekken hadden gevormd, die in de loop van de dagen verdraaiden - sommige met de klok mee, andere daar tegenin. In de loop van vijf dagen traden in dit gebiedje enkele tientallen zonnevlammen op, met die van 15 februari als hoogtepunt.
Meer informatie:
Rotating sunspots spin up a super solar flare
Filmpje van de roterende zonnevlekken

19 april 2011
Voor het eerst is een coronale massa-ejectie (CME) van de zon zowel van binnen als van buiten in detail bestudeerd. CME's zijn grote uitbarstingen van elektrisch geladen deeltjes, die in de omgeving van de aarde tot allerlei verstoringen kunnen leiden, onder andere in radioverbindingen, GPS-signalen, satellietelektronica en elektriciteitscentrales. De CME van 19 maart 2010 is door drie ruimtesondes in het oog gehouden: de Advanced Composition Explorer (ACE), die zich min of meer in de omgeving van de aarde bevindt en die door de zonnestorm werd 'omspoeld', en de twee STEREO-ruimtesondes, die de uitbarsting vanaf grote afstand en van 'buitenaf' bestudeerden. De resultaten worden vandaag gepresenteerd op de National Astronomy Meeting (NAM 2011) van de Royal Astronomical Society in Llandudno, Wales. Uit de waarnemingen blijkt dat de explosie een snelheid van 350 kilometer per seconde had. Op basis van de STEREO-metingen kan dus al in een vroeg stadium en vrij nauwkeurig worden voorspeld wanneer een CME bij de aarde aankomt. Het blijkt echter niet mee te vallen om de inwendige structuur van de zonnestorm - die van groot belang is om de mogelijke effecten op aarde te kunnen inschatten - af te leiden uit waarnemingen van buitenaf.
STEREO
NAM 2011
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

18 april 2011
Dankzij NASA's Solar Dynamics Observatory (SDO), een satelliet die de zon continu in het oog houdt, is voor het eerst de geboorte van een zonnevlek in real time waargenomen. Zonnevlekken zijn donkere en koelere gebieden op de zon, die ontstaan onder invloed van magnetische velden. Hun vorming en evolutie is nog lang niet volledig begrepen. In magnetogrammen van SDO, gemaakt op 30 mei 2010, waren de eerste magnetische verstoringen zichtbaar rond 19.00 uur Nederlandse tijd. Vijf uur later verscheen de eerste zogehete 'porie' - een klein, donker plekje in het zonsoppervlak, veroorzaakt doordat heet gas vanuit het inwendige van de zon op die plaats minder gemakkelijk omhoog kon borrelen. Twee dagen later was een volgroeide, kleine zonnevlek zichtbaar. Volgens onderzoekers van de University of Central Lancashire, die de resultaten presenteerden op de National Astronomy Meeting (NAM 2011) van de Royal Astronomical Society in Llandudno, Wales, verscheen de eerste porie overigens op een onverwachte locatie. Onderzoek aan de allereerste levensfasen van zonnevlekken zal er hopelijk leiden tot meer inzicht in de vorming van zonnevlekken.
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

18 april 2011
Computersimulaties van astronomen van de University of St Andrews doen vermoeden dat zonnevlammen worden aangedreven door zogeheten plasmoïden - wolken van elektrisch geladen gas (plasma) waarin krachtige magneetvelden liggen verankerd. De magnetische veldlijnen die vanuit het inwendige van de zon af en toe door het oppervlak 'heen prikken', leiden tot de vorming van dergelijke plasmoïden, die vervolgens weer in wisselwerking treden met bestaande magnetische veldlijnen vlak boven het zonsoppervlak en in de ijle corona. Afhankelijk van het al dan niet optreden van 'reconnectie' (een herrangschikking van de veldlijnen) wordt het gas uit de plasmoïde vervolgens met een snelheid tot 500 kilometer per seconde de ruimte in geblazen, zo blijkt uit de computersimulaties, die gepresenteerd zijn op de National Astronomy Meeting (NAM 2011) van de Royal Astronomical Society in Llandudno, Wales.
Een van de computersimulaties van de vorming van een zonnevlam..
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

14 april 2011
De activiteit van de zon loopt sinds maart flink op. Het aantal zonnevlekken heeft het hoogste niveau in meer dan zes jaar bereikt en er vinden zo af en toe flinke zonne-uitbarstingen plaats. Kortom: het diepste en langdurigste zonneminimum van de afgelopen honderd jaar is definitief achter de rug. De eerste tekenen van een oplevende zonneactiviteit waren eind 2009 al te zien, maar het duurde tot februari van dit jaar voordat de zon zich weer een beetje begon te roeren. Voor zonnefysici is de aanloop naar de volgende piek in de 11-jarige cyclus van de zon, die omstreeks mei 2013 wordt verwacht, nu dus pas echt begonnen. Het komt niet vaak voor dat de aanloop naar een volgend zonnemaximum zo lang duurt. Astronomen beschikken over gedetailleerde gegevens van 23 zonnecycli, en slechts vier daarvan kwamen trager op gang dan de huidige. Drie van deze rustige cycli maakten deel uit van het zogeheten Dalton-minimum - een langdurige periode van relatief geringe zonneactiviteit aan het begin van de negentiende eeuw. Of we daar een herhaling van krijgen, is een kwestie van afwachten.
Meer informatie:
Solar Activity Heats Up
Spaceweather.com

13 april 2011
In de 17de en 18de eeuw was het in West-Europa beduidend koeler dan nu. Vaak wordt deze 'kleine ijstijd' toegeschreven aan de zon, die toen opmerkelijk rustig was - dat wil zeggen: bijzonder weinig zonnevlekken vertoonde. Maar volgens recent onderzoek door onder anderen de Nederlandse astronoom Karel Schrijver kan de inactieve zon de één à twee graden lagere temperaturen van die periode niet volledig verklaren. De hoeveelheid energie die de zon uitstraalt, uitgedrukt in de zogeheten zonneconstante, gaat op en neer met een periode van elf jaar. Deze zonnecyclus is van invloed op het klimaat op aarde, vooral als de zonneconstante naar boven of beneden uitschiet. Uit het onderzoek van Schrijver en collega's blijkt dat de zonneconstante tijdens de kleine ijstijd waarschijnlijk niet zo laag was als tot nog toe werd aangenomen. Dat leiden zij af uit directe metingen van de magnetische activiteit van de zon tijdens het recente zonneminimum, dat qua gebrek aan zonnevlekken vergelijkbaar was met de zonneminima van de kleine ijstijd. Dat maakt het onwaarschijnlijk dat de zonneconstante destijds heel veel lager was dan nu. Oftewel: als de zon al van invloed was op de toenmalige temperaturen, moeten er nog andere factoren zijn geweest die aan de kou hebben bijgedragen.
Meer informatie:
Little Ice Age resulted from more than just solar calm

27 maart 2011
De eerste gesteenten die in ons zonnestelsel werden gevormd, leken meer op suikerspin dan op de harde gesteenten van nu. Dat schrijven Britse onderzoekers in het tijdschrift Nature Geoscience (27 maart). De eerste gesteenten ontstonden door condensatie van vaste stoffen in de wolk van restmaterie rond de pasgeboren zon. De oudste overblijfselen die we daarvan hebben zijn koolstofrijke meteorieten, die doorgaans koolstof-chondrieten worden genoemd. Deze meteorieten bevatten zogeheten chondrulen: harde kerntjes van ongeveer een millimeter groot, waarop zich miljarden jaren geleden microscopisch kleine stofdeeltjes begonnen af te zetten. Uit een zeer nauwkeurige analyse van zo'n chondrule konden de wetenschappers een reconstructie maken van de oriëntaties en posities van de minuscule deeltjes die zich eraan hebben gehecht. Daarbij ontdekten zij dat deze stofdeeltjes een gelijkmatig patroon vormen, dat waarschijnlijk het gevolg is van de schokgolven die in de turbulente wolk oermaterie optraden. Ook bleek dat het gesteente oorspronkelijk heel fragiel moet zijn geweest. Hun stevigheid verkregen de eerste steentjes pas na vele schokken te hebben ondergaan.
Meer informatie:
From candy floss to rock: study provides new evidence about beginnings of the Solar System

8 maart 2011
De ruimtesonde Voyager 1, die in 1977 werd gelanceerd en nu het zonnestelsel uitvliegt, heeft op 7 maart met succes een manoeuvre uitgevoerd die voor het laatst in 1990 is gemaakt. Gezien vanaf de aarde roteerde de ruimtesonde over 70 graden tegen de wijzers van de klok in, waarna die positie ruim tweeënhalf uur lang werd vastgehouden met behulp van gyroscopen. Volgens projectmanager Suzanne Dodd bleek de 33 jaar oude Voyager nog lenig genoeg om deze 'acrobatiek' uit te voeren. De reden voor de manoeuvre: ruimteonderzoekers willen graag weten in welke richting de zonnewind wordt afgebogen, zo dicht bij de buitengrens van de heliosfeer (de magnetische invloedssfeer van de zon). Al geruime tijd meet Voyagers Low Energy Charged Particle-instrument geen radiaal bewegende zonnewind meer, vermoedelijk omdat de stroom van elelektrisch geladen deeltjes in een zijwaartse richting is afgebogen. Door de ruimtesonde in een andere stand te draaien, hopen wetenschappers de windrichting alsnog te kunnen bepalen. Hoewel de analyse van de metingen nog geruime tijd in beslag zal nemen, is de manoeuvre geheel naar wens verlopen. De komende week zal de procedure nog enkele malen worden herhaald.
Meer informatie:
Voyager Seeks the Answer Blowin' in the Wind
Voyager-project
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

5 maart 2011
Het Amerikaanse Solar Dynamics Observatory (SDO), een kunstmaan die onderzoek doet aan de zon, heeft op 4 maart een gedeeltelijke zonsverduistering waargenomen. Vanaf de aarde was nergens een eclips warneembaar - de schaduw van de maan raakte het aardoppervlak niet. Vanuit zijn geostationaire baan op een hoogte van 36.000 kilometer vloog SDO echter wél door de schaduw van de maan, zoals te zien is op deze opname, gemaakt op ultraviolette golflengten.
Solar Dynamics Observatory
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 maart 2011
In de periode 2008-2010 gedroeg de zon zich opmerkelijk rustig. Er was bijna geen zonnevlek te bekennen en grote uitbarstingen waren een zeldzaamheid. Nieuwe computersimulaties laten zien hoe dat kwam: de langdurige rust moet zijn veroorzaakt door veranderde stromingen in het inwendige van de zon (Nature, 3 maart). Volgens de Amerikaanse onderzoekers die de computersimulaties hebben uitgevoerd, kan het inwendige van de zon enigszins worden vergeleken met de oceanen op aarde. In plaats van water stroomt er op de zon echter plasma - een ziedend heet mengsel van elektronen en ionen. Stromingen van die geladen deeltjes veroorzaken magnetische velden, die aan de basis staan van alle activiteit op de zon, zoals zonnevlekken en zonnevlammen. De computersimulaties laten zien hoe aan de evenaar van de zon heet plasma opstijgt, naar de polen stroomt, zinkt en onder de oppervlakte weer terugstroomt. Dat gebeurt met een gemiddelde snelheid van 65 kilometer per uur: één rondje duurt daardoor elf jaar, wat precies overeenkomt met de duur van de activiteitscyclus van de zon. Volgens de onderzoekers gedragen die plasmastromingen zich als een haperende transportband. Door een gecompliceerde wisselwerking met de magnetische velden op de zon kunnen ze tijdens de eerste helft van de zonnecyclus sneller gaan dan tijdens de tweede. Dat laatste zou de reden zijn waarom het afgelopen zonneminimum zo lang aanhield. Het uiteindelijke doel van onderzoeken als deze is om het toekomstige gedrag van de zon te voorspellen. Helaas gedragen de plasmastromingen zich daarvoor (nog) te wispelturig.
Meer informatie:
Solar Mystery Solved
Researchers Crack the Mystery of the Spotless Sun
MSU team solves mystery of missing sunspots, helps predict space weather

22 februari 2011
De recente grote uitbarsting op de zon liep voor de aarde met een sisser af. Het hete, geladen gas dat de zon uitstootte, werd netjes tegengehouden door het magnetische veld van de aarde. Maar volgens wetenschappers was dat niet meer dan een gelukkig toeval. De zogeheten coronale massa-ejectie die de zon op 14 februari produceerde was de hevigste in vier jaar. Wetenschappers waarschuwden onmiddellijk voor mogelijke verstoringen van gps- en communicatiesystemen, en waarnemers op aarde verheugden zich al op spectaculaire poollichtverschijnselen. Maar de verwachte 'geomagnetische storm' bleef uit. Volgens Juha-Pekka Luntama van het Europese ruimteagentschap ESA kwam dat doordat het magnetische veld dat de uitgestoten zonnedeeltjes meevoerden toevallig evenwijdig georiënteerd was aan het magnetische veld van de aarde. Hierdoor werkte het aardmagnetisch veld als schild dat de deeltjes tegenhield. Daarmee zijn we echter nog niet van de zon af. De komende jaren worden nog vele honderden uitbarstingen verwacht, omdat de cyclische activiteit van de zon aan het toenemen is. Hoe het magnetische veld van deze uitbarstingen georiënteerd zal zijn, blijkt pas als de zonnedeeltjes de aarde bereiken.
Meer informatie:
Shields Up: Why Last Week's Solar Storm Was a Dud
Spaceweather.com

6 februari 2011
Met de twee STEREO-ruimtesondes van NASA is voor het eerst een compleet 360 graden-panorama van de gehele zon vastgelegd. Normaalgesproken is vanaf de aarde altijd maar de helft van de zon zichtbaar; wat zich aan de achterzijde van de zon afspeelt kan hooguit indirect worden afgeleid, soms pas wanneer de zon voldoende om zijn as is gedraaid. Het 360 graden-beeld is verkregen door de twee identieke ruimtesondes die samen het Solar TERrestrial RElations Observatory (STEREO) vormen. STEREO werd in oktober 2006 gelanceerd. De twee ruimtesondes draaien in dezelfde baan om de zon als de aarde. Eén beweegt voor de aarde uit, de andere beweegt er achteraan. Sinds kort bevinden ze zich op diametraal tegenover elkaar gelegen posities. Ook detailwaarnemingen van NASA's Solar Dynamics Observatory (SDO) zijn in het panoramabeeld verwerkt. Door de zon van alle kanten tegelijkertijd in het oog te houden, hopen ruimteonderzoekers er beter in te slagen om uitbarstingen aan het oppervlak van de zon en in de ijle, hete corona te zien aankomen en zich voor te bereiden op de mogelijke gevolgen van zulke uitbarstingen voor satellieten en astronauten in een baan om de aarde.
Meer informatie:
First Ever STEREO Images of the Entire Sun
STEREO
Filmpje met achtergrondinformatie
Roterend 360 graden-beeld van de zon
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

4 februari 2011
De hete gaswolken die de zon uitstoot, vertonen net zulke rimpelingen als sommige wolken in de aardatmosfeer. Dat hebben Britse natuurkundigen ontdekt op zonneopnamen die met het Solar Dynamics Observatory zijn gemaakt. De zon stoot regelmatig enorme hoeveelheden plasma (heet gas) uit die coronale massa-ejecties worden genoemd. Bij bestudering van opnamen van zo'n uitbarsting zagen de onderzoekers een bekend patroon aan de rand van de uitgestoten gaswolk: zogeheten Kelvin-Helmholtz-instabiliteiten. Op aarde zijn zulke rimpelingen bijvoorbeeld in bepaalde soorten bewolking te zien, maar ook in de golfjes op het water van een meer waar een straffe wind overheen blaast. KH-instabiliteiten ontstaan langs grensvlakken waartussen grote snelheidsverschillen bestaan. Het bestaan van zulke rimpelingen in gas dat met hoge snelheid door de zonneatmosfeer beweegt, was wel voorspeld maar nog nooit direct waargenomen. Het opmerkelijke aan deze waarnemingen is dat de KH-instabiliteiten slechts aan één kant van de coronale massa-ejectie te zien zijn. Dat kan helpen verklaren waarom het gas van zo'n uitbarsting niet gewoon in rechte lijn van de zon weg beweegt, maar afbuigt.
Meer informatie:
New Images Show Cloud Exploding From Sun Ripples Like Clouds On Earth

31 januari 2011
De meest energierijke elektronen in zogeheten magnetische substormen hebben hun hoge snelheden te danken aan wisselende magnetische velden op grote afstanden van de eigenlijke substorm. Dat blijkt uit waarnemingen van THEMIS (Time History of Events and Macroscale Interaction during Substorms), een constellatie van vijf NASA-satellieten die langgerekte banen om de aarde beschrijven en gezamenlijk een driedimensionaal beeld opleveren van de wisselwerking tussen de zonnewind (de stroom van elektrisch geladen deeltjes van de zon) en het magnetisch veld van de aarde. Magnetische substormen ontstaan aan de nachtzijde van de aarde, op ruim honderdduizend kilometer afstand, waar zonnewinddeeltjes zich kunnen ophopen nadat ze gevangen zijn geraakt in het magnetisch veld van de planeet. De herkomst van de snelle elektronen in zulke substormen was echter nooit duidelijk. Metingen van drie THEMIS-satellieten die op 15 februari 2008 door een krachtige substorm vlogen, gecombineerd met waarnemingen van de Europese Cluster-satellieten en met computermodellen, wijzen nu echter uit dat de deeltjes hun hoge snelheid te danken hebben aan het zogeheten betatron-versnellingsproces. Dat treedt op wanneer de elektrisch geladen deeltjes sterk wisselende magnetische velden passeren. Een beter begrip van de wisselwerking tussen zon en aarde en van de oorsprong van de meest energierijke deeltjes in substormen is van belang om in de toekomst satellieten (of astronauten) beter te beschermen tegen de mogelijke schadelijke gevolgen van zulke deeltjes.
Meer informatie:
Tracking the Origins of Speedy Space Particles
THEMIS
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

6 januari 2011
Een van de meest hardnekkige vraagstukken waar zonneonderzoekers mee worstelen betreft de temperatuur van het buitenste deel van de atmosfeer van de zon. Deze zogeheten corona is namelijk miljoenen graden heter dan het oppervlak van de zon. Uit nieuw onderzoek blijkt dat het hete gas afkomstig is van hete gasfonteinen op het zonneoppervlak (Science, 7 januari). Het bestaan van hete gasfonteinen of 'spiculen' op de zon is al heel lang bekend. Tientallen jaren lang vormden zij ook de belangrijkste kandidaat voor de verklaring van de hoge temperatuur van de zonnecorona. Maar in de jaren tachtig bleek uit metingen dat het gas in de spiculen daar gewoon niet heet genoeg voor was. In 2007 werd echter een nieuwe klasse van spiculen ontdekt, die een veel kortere levensduur hebben dan normale spiculen. Hun gas bereikt ook hogere snelheden: tot meer dan 100 kilometer per seconde. De korte levensduur van deze spiculen van type II was een aanwijzing dat hun gas heel heet was, maar directe metingen ontbraken. Waarnemingen van de zonnesatellieten SDO en Hinode hebben nu voor het eerst laten zien dat het gas van de kortlevende spiculen miljoenen graden heet is. Daarmee is het vraagstuk van de hete zonnecorona waarschijnlijk wel opgelost. Er komt echter een nieuw raadsel voor in de plaats: hoe kan het gas in de spiculen zo heet worden?
Meer informatie:
Plasma jets are prime suspect in solar mystery
Plasma Jets Could Solve Mystery of Solar Heating
Hotspots In Fountains On The Sun's Surface May Help Explain Coronal Heating Mystery
Longstanding Mystery of Sun's Hot Outer Atmosphere Solved

4 januari 2011
Dankzij een instrument aan boord van NASA's Solar Dynamics Observatory slagen astronomen van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics erin om het allerbinnenste deel van de zonnecorona continu in het oog te houden. Normaalgesproken kan dit gebied alleen tijdens totale zonsverduisteringen worden onderzocht, wanneer het felle zonsoppervlak wordt afgedekt door de maan. Het Solar Dynamics Obsvertaory (SDO) werd in februari 2010 gelanceerd. De vliegende sterrenwacht maakt continu HD-beelden van de zon in een groot aantal verschillende golflengtegebieden. De Atmospheric Imaging Assembly (AIA) houdt zeven dagen per week en vierentwintig uur per dag het allerbinnenste deel van de ijle, hete corona in de gaten. De verwachting is dat de nieuwe beelden meer informatie gaan opleveren over de beginfase van grote uitbarstingen op de zon (de zogeheten coronale massa-ejecties, of CME's), en over de wijze waarop de zonnewind - een stroom van elektrisch geladen deeltjes van de zon - wordt versneld.
Meer informatie:
Smithsonian Instrument "Fills the Gap," Views Sun's Innermost Corona
Solar Dynamics Observatory
Atmospheric Imaging Assembly
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

4 januari 2011
De gedeeltelijke zonsverduistering die vanmorgen kort na zonsopkomst plaatsvond, werd in de meeste plaatsen in Nederland door bewolking aan het zicht onttrokken. Slechts hier en daar was het verschijnsel goed zichtbaar, met name in Zuid-Limburg en in het zuidwesten van het land. Ook op andere plaatsen scheen de gedeeltelijk verduisterde zon soms kort door het wolkendek heen. Wel was - juist als gevolg van de dichte bewolking - goed merkbaar dat het ook na zonsopkomst veel langer schemerig bleef dan normaal. Rond 09.17 uur was 80 procent van de middellijn van de zon afgedekt door de maan; rond 10.40 uur was het verschijnsel afgelopen. Pas op 20 maart 2015 is vanuit Nederland opnieuw een gedeeltelijke zonsverduistering zichtbaar. Voor de eerstvolgende totale zonsverduistering op Nederlandse bodem moeten we wachten tot 7 oktober 2135. De gedeeltelijke verduistering van vanmorgen was overigens nergens op aarde totaal: de kernschaduw van de maan 'zwiepte' over de noordpool van de aarde langs. Later dit kalenderjaar gebeurt het nog drie keer dat er een gedeeltelijke zonsverduistering optreedt die nergens op aarde totaal is. Maar die gedeeltelijke eclipsen zijn geen van alle vanuit Nederland te zien.
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

30 december 2010
Komende dinsdag, 4 januari, is vanuit Nederland een gedeeltelijke zonsverduistering te zien. Deze eclips vindt plaats rond zonsopkomst, wat tot gevolg heeft dat er - onder ideale omstandigheden - een zeldzame 'dubbele zonsopkomst' waarneembaar is. Omstreeks 8.50 uur verheft zich eerst de linker punt van de half verduisterde zonneschijf boven de horizon, dan de rechter punt. Wie vrij uitzicht heeft over de zuidoostelijke horizon, ziet heel eventjes twee afzonderlijke driehoekjes zonlicht flonkeren. De laatste keer dat we in onze streken zo'n 'dubbele zonsopkomst' meemaakten, was op 31 mei 2003. Die ochtend verzamelden zich duizenden mensen langs het westelijk deel van het IJsselmeer om van daaraf vrij uitzicht te hebben over de oostelijke horizon. Op 20 juli 1982 verzamelden zich vele duizenden toeschouwers op het Noordzeestrand om te kijken naar een zeer fraaie 'dubbele zonsondergang' boven de westelijke horizon. Pas op 12 juni 2029 is in een deel van Nederland en Belgie weer een gedeeltelijke zonsverduistering tijdens zonsopkomst te zien. Voor de volgende 'dubbele zonsondergang' moeten we wachten tot 27 februari 2082.
Meer informatie:
Speciale zonsverduisteringspagina op Astronet
Zonsverduistering, meteoren, Venus en Mercurius

13 december 2010
De Amerikaanse ruimtesonde Voyager 1, die al 33 jaar onderweg is naar de rand van het zonnestelsel, heeft het punt in de ruimte bereikt waar de deeltjes die onze zon voortdurend uitzendt niet meer vooruit komen. Op ruim 17 miljard kilometer van de zon wordt deze zonnewind tegengehouden door deeltjesstromen uit de ruimte. Vermoedelijk valt de zonnewind daar overigens niet echt stil, maar wordt hij in zijwaartse richtingen afgebogen. Dat betekent overigens niet dat de Voyager 1 zich al in de interstellaire ruimte bevindt: daarvoor zijn de gedetecteerde deeltjes nog te heet. Bij de overgang van de invloedssfeer van de zon naar de ruimte zal naar verwachting een sterke toename van de aantallen koude deeltjes te zien zijn. Waarschijnlijk zal de ruimtesonde dat punt over een jaar of vier bereiken.
Meer informatie:
NASA Probe Sees Solar Wind Decline En Route To Interstellar Space

13 december 2010
Op 1 augustus van dit jaar vond er een kolossale uitbarsting plaats op de zon. Uit het onderzoek van dat verschijnsel met de NASA-satellieten SDO en STEREO blijkt dat explosies op de zon geen lokale, op zichzelf staande gebeurtenissen zijn. Op de zon hangt alles met alles samen: verspreid over afstanden van duizenden kilometers kunnen gelijktijdig allerlei explosieve verschijnselen plaatsvinden, zonder dat helemaal duidelijk is wat gevolg is, en wat oorzaak. De grote uitbarsting van 1 augustus bestond uit meer dan tien afzonderlijke schokgolven, zonnevlammen en coronale massa-ejecties die bijna de helft van de zon omspanden en 28 uur aanhielden. Op het eerste gezicht leek er geen patroon in de reeks verschijnselen te zitten, maar uit metingen van het magnetische veld van de zon blijkt dat de verschillende verschijnselen direct met elkaar in verband stonden. Volgens de zonneonderzoekers die de grote uitbarsting hebben geanalyseerd, onder wie de Nederlander Karel Schrijver, is het voor het voorspellen van uitbarstingen op de zon dus niet voldoende om je tot de meest actieve gebieden te beperken. In feite moet voortdurende het magnetische veld van vrijwel de complete zon in de gaten worden gehouden. Dat betekent dat er veel meer werk aan de winkel is voor wetenschappers die zich bezighouden met het 'ruimteweer' - de invloed die de zon heeft op de naaste omgeving van de aarde.
Meer informatie:
Global Eruption Rocks the Sun
Solar Scientists Use New Instruments and New Perspectives to Discover Physical Mechanism Behind Sympathetic Flares

7 december 2010
Met enige regelmaat vinden er op de zon enorme uitbarstingen plaats, waarbij soms enorme hoeveelheden energierijke deeltjes met hoge snelheid richting aarde worden geblazen. Astronomen doen veel onderzoek naar deze zogeheten coronale massa-ejecties, in de hoop ze te kunnen voorspellen. Maar uit recent onderzoek blijkt dat ze in veel gevallen als een donderslag bij heldere hemel komen. Dat blijkt uit waarnemingen van 34 coronale massa-ejecties, verspreid over een periode van acht maanden, met de beide STEREO-satellieten. Vóór de lancering van STEREO (in 2006) dachten astronomen dat coronale massa-ejecties die in de richting van de aarde komen, altijd worden voorafgegaan door kleinere explosies en het donkerder worden van de corona (de buitenste atmosfeer van de zon). Maar in 11 van de 34 gevallen ontbraken deze voortekenen volkomen. Dat maakt het voorspellen van coronale massa-ejecties, die het magnetische veld van de aarde ernstig kunnen verstoren, een stuk lastiger. Toch houden astronomen de moed erin. De komende jaren zullen ze onderzoeken of er wellicht subtielere aanwijzingen gevonden kunnen worden die de komst van zo'n grote zonsuitbarsting verklappen.
Meer informatie:
Sneak Attacks from the Sun

9 november 2010
Duitse wetenschappers zijn er in geslaagd om de waarschijnlijk kleinste bouwelementen van het magnetische veld van de zon op te sporen. Het betreft gebieden van slechts enkele honderden kilometers groot, waar het magnetische veld vele malen sterker is dan dat van de aarde. De ontdekking is gedaan met de zonnetelescoop van ballonmissie Sunrise, die in juni 2009 naar een hoogte van 37 kilometer werd gebracht. De zon is een turbulent hemellichaam, met opstijgende en afdalende bellen van heet gas die het zichtbare zonsoppervlak een korrelig aanzien geven. Tussen de afzonderlijke 'korrels', die officieel granules heten, waren eerder al heldere 'puntjes' ontdekt die door hun diepere ligging heter zijn dan hun omgeving. De precieze fysische eigenschappen van deze gebiedjes waren echter nog niet goed bekend. Met de instrumenten van de Sunrise-missie is nu vastgesteld dat de heldere puntjes een magnetische veldsterkte van 1,8 kilogauss hebben - ruwweg drieduizend maal zo sterk als het magnetische veld van de aarde. Hun temperatuur is ongeveer duizend graden hoger dan die van hun omgeving. Theoretische berekeningen laten zien dat deze hete magnetische puntjes corresponderen met individuele magnetische fluxbuizen. Anders gezegd: ze zijn de bouwelementen waaruit het magnetische veld van de zon is opgebouwd.
Meer informatie:
Sunrise reveals Sun's magnetic building blocks
Sunrise - a balloon-borne solar telescope

8 november 2010
Dankzij waarnemingen met de tweelingsatelliet STEREO hebben wetenschappers een beter inzicht gekregen in het ontstaan van de grootste explosies op de zon. Ze hebben een nu theoretisch model opgesteld dat de waarnemingen goed kan verklaren. Met enige regelmaat blaast de zon op explosieve wijze biljoenen tonnen heet waterstofgas de ruimte in. Het gas in zo'n 'coronale massa-ejectie' is, met een temperatuur van een miljoen graden, dermate heet dat de elektronen van hun waterstofkernen gescheiden zijn. Dat geïoniseerde gas of plasma is een speelbal voor magnetische krachten, die de deeltjes snelheden van meer dan 2000 kilometer per seconde kunnen geven. Het verloop van dat versnellingsproces kon tot 2006 niet nauwkeurig worden gevolgd. En daardoor was het ook niet goed mogelijk om de betrouwbaarheid van theoretische modellen te toetsen. Sinds de lancering van de beide STEREO-satellieten is daar verandering in gekomen. De STEREO-waarnemingen bevestigen een theorie uit 1989, die ervan uitgaat dat de uitgestoten plasmawolk een reusachtige magnetische 'fluxkabel' is, een bundel van strak opgewonden magnetische veldlijnen die een soort donutvorm hebben. Op basis van deze theorie kan het gedrag van coronale massa-ejecties tot op een procent nauwkeurig worden begrepen.
Meer informatie:
Scientists unlock the secrets of exploding plasma clouds on the sun

30 september 2010
De bubbel die onze afzondert van de rest van het Melkwegstelsel is verrassend actief. De tweede overzichtskaart die de Amerikaanse satelliet IBEX heeft gemaakt laat zien dat deze buitenste begrenzing van het zonnestelsel sneller en drastischer verandert dan wetenschappers verwachtten. Of anders gezegd: de bestaande theoretische modellen voor de interactie tussen de zonnewind en de interstellaire ruimte zaten er gewoon naast. IBEX brengt de grens van het zonnestelsel in beeld door snelle neutrale atomen op te vangen die van de beschermende bubbel afketsen. Deze bubbel, die officieel de heliosfeer wordt genoemd, wordt in stand gehouden door de zonnewind - de aanhoudende stroom deeltjes die de zon uitzendt. De heliosfeer werkt als een afweerscherm tegen de geladen deeltjes uit de ruimte die anders de planeten zouden bestoken. Op de eerste INEX-kaart, die vorig jaar werd gepresenteerd, was geheel onverwacht een smalle gordel van neutrale deeltjes rond het zonnestelsel te zien. Hoe deze gordel ontstaat, is nog onduidelijk, maar hij vertoont wel duidelijke veranderingen. Dat betekent dat het krachtveld dat ons zonnestelsel tegen straling beschermt veel wispelturiger is dan gedacht. Volgens astronomen is het denkbaar dat de snelle veranderingen in de heliosfeer verband houden met het afzwakken van de zonnewind. Uit waarnemingen met twee andere satelliet blijkt namelijk dat de kracht van de zonnewind - en daarmee ook de grootte van de bubbel - de afgelopen achttien jaar is gehalveerd. Dat betekent dat de kosmische straling ons nu gemakkelijker kan bereiken.
Meer informatie:
IBEX Finds Surprising Changes at Solar Boundary
Knot in the ribbon at the edge of the solar system 'unties'
Spacecraft observes evolution of conditions at edge of solar system

28 september 2010
Volgens onderzoekers van het Finse Meteorologische Instituut is er de afgelopen eeuw nog nooit zo weinig poollicht te zien geweest als nu. Met name de laatste vijf jaar is het aantal poollichtverschijningen sterk gedaald. Poollicht is een kleurrijk hemelverschijnsel dat vooral rond de poolcirkel vaak waarneembaar is. Het ontstaat als deeltjes van de zogeheten zonnewind via het aardmagnetisch veld naar de polen van onze planeet worden geleid en hoog in de atmosfeer in botsing komen met de daar aanwezige gasatomen. Een sterke afname van het poollicht wijst op een geringe zonneactiviteit. Dat laatste kan kloppen. Het laatste zonneminimum werd in 2008 bereikt, en pas sinds een half jaar komt er weer wat leven in de brouwerij. Sindsdien neemt ook het aantal poollichtverschijningen weer toe. Volgens de Finse onderzoekers is het nog zeer onzeker of zon en poollicht de komende tijd de draad van hun normale 11-jarige activiteitscyclus weer zullen oppakken. Het volgende maximum wordt in de loop van 2013 verwacht.
Meer informatie:
Northern Lights hit 100-year low point

24 september 2010
Een internationaal team van wetenschappers heeft een nieuw soort interactie ontdekt tussen de zonnewind en atmosfeerloze hemellichamen in ons zonnestelsel. Zogeheten magnetische anomalieën - gebieden met een lokaal magnetisch veld - lijken hun oppervlak tegen de aanhoudende stroom deeltjes van de zon te kunnen beschermen. Hemellichamen zonder atmosfeer en zonder globaal magnetisch veld zijn niet beschermd tegen de invloeden van meteorietinslagen, zonnewind en zonnestraling. Daardoor wordt hun oppervlak in de loop van de miljoenen jaren zo sterk aangetast, dat er een dikke bovenlaag van puin en stof ontstaat: het zogeheten regoliet. Tot voor kort werd aangenomen dat de zonnewind volledig door dit regoliet wordt geabsorbeerd. Maar uit recent onderzoek door enkele maansondes blijkt dat de interactie ingewikkelder van karakter is. Bij de maan wordt een aanzienlijk deel van de energierijke zonnedeeltjes direct door het regoliet weerkaatst. En waarschijnlijk is dat bij andere atmosfeerloze hemellichamen, zoals Mercurius en de manen van de overige planeten, niet anders. Toen echter de Indiase maansonde Chandrayaan-1 over een magnetische anomalie op het maanoppervlak vloog, bleek dat dit gebied veel minder zonnedeeltjes weerkaatste. Volgens de wetenschappers kan dat alleen maar betekenen dat de zonnewind het maanoppervlak daar niet bereikt. Dat wijst er sterk op dat ook magnetische anomalieën een afschermende werking hebben.
Meer informatie:
Magnetic Anomalies Shield Atmosphere-Free Bodies In Our Solar System

21 september 2010
De deeltjes die de zon tijdens een zogeheten coronale massa-ejectie uitstoot, bewegen niet altijd in een rechte lijn. Maar zodra ze onze kant opkomen, kunnen ze sterk versnellen en nog harder op het magnetische veld van de aarde botsen. Dat zeggen Amerikaanse wetenschappers die de gegevens van de tweelingsatelliet STEREO hebben geanalyseerd. Uit de 3D-beelden die STEREO van de grote zonneuitbarstingen heeft gemaakt, blijkt dat de zwermen geladen deeltjes die daaruit voortkomen soms een onverwachte zigzagbeweging maken. Hierdoor kunnen deeltjes die aanvankelijk ruimschoots boven of onder de aarde langs leken te gaan, ons uiteindelijk toch bereiken. De verklaring voor dit verschijnsel blijkt vrij eenvoudig te zijn. De deeltjeswolken die de zon op hogere breedtegraden uitstoot, worden door het globale magnetische veld van de zon teruggeleid naar de evenaar. Daar aangekomen kunnen ze worden meegevoerd door de zonnewind - de stroom deeltjes die de zon voortdurend uitzendt.
Meer informatie:
Solar Storms can Change Directions, Surprising Forecasters

26 augustus 2010
Met de onlangs in gebruik genomen 1,6-meter New Solar Telescope op het Big Bear Solar Observatory in Californië zijn de eerste extreem gedetailleerde foto's van zonnevlekken gemaakt. De nieuwe zonnetelescoop maakt gebruik van adaptieve optiek om storende trillingen in het beeld als gevolg van atmosferische turbulentie te compenseren. De foto's werden begin juli 2010 gemaakt. Het zijn de meest gedetailleerde foto's van het oppervlak van de zon die ooit zijn verkregen. De kleinst zichtbare details hebben afmetingen van ongeveer 65 kilometer.
Persbericht New Jersey's Science & Technology Institute
Big Bear Solar Observatory
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

16 augustus 2010
Het magnetisch veld van de aarde beschermt onze planeet tegen de schadelijke invloed van de zonnewind. Dat blijkt uit nieuwe metingen van de Amerikaanse IBEX-kunstmaan. De zonnewind is een stroom van elektrisch geladen deeltjes die door de zon de ruimte in wordt geblazen. Als de aarde geen magnetisch veld zou hebben, zouden die zonnewinddeeltjes de buitenste lagen van de aardse dampkring wegblazen. Door hun elektrische lading dringen de deeltjes echter niet zo makkelijk het magneetveld van de aarde binnen. Daardoor vindt de erosie van de dampkring alleen op extreem grote afstand van de aarde plaats, waar nog maar heel weinig luchtmoleculen aanwezig zijn en het schadelijke effect dus beperkt blijft. De wisselwerking tussen de zonnewind, het aardse magneetveld en de ijle buitenlagen van de dampkring is voor het eerst gedetailleerd in beeld gebracht door de Interstellar Boundary Explorer (IBEX), die op 19 oktober 2008 in een baan om de aarde is gebracht. IBEX is eigenlijk ontworpen om onderzoek te doen aan de allerbuitenste grens van het zonnestelsel, waar de zonnewind in wisselwerking treedt met de ijle materie in de ruimte tussen de sterren. Eerder ontdekte de kunstmaan al een merkwaardige, langgerekte 'band' van elektrisch geladen deeltjes in de buitendelen van het zonnestelsel. Ook ontdekte IBEX waterstofatomen die afkomstig zijn van de maan. De nieuwe metingen aan de wisselwerking van de zonnewind met het magneetveld van de aarde zijn gepubliceerd in een recente editie van Geophysical Research Letters.
Meer informatie:
IBEX Shows How Magnetosphere Protects Earth from Solar Wind
Persbericht Southwest Research Institute
IBEX
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

12 augustus 2010
Een nieuwe analyse van de ongewoon lange zonnecyclus die in 2008 ten einde kwam, wijst er op dat de oorzaak gezocht moet worden bij de 'lopende band' in het inwendige van de zon. Dit omvangrijke circulatiesysteem, dat heet plasma van de evenaar richting polen transporteert, kwam bij de laatste zonnecyclus dichter bij de polen uit dan voorheen. De activiteit van de zon volgt een cyclus die ruwweg elf jaar duurt. Op het hoogtepunt van deze cyclus zijn er meer zonnevlekken en uitbarstingen op de zon. De 'motor' achter dit proces bestaat uit plasmastromen in het inwendige van de zon die magnetische velden meevoeren. Uit onderzoek door Amerikaanse wetenschappers blijkt dat het plasma dat van de evenaar naar de polen stroomt bij de afgelopen zonnecyclus verder kwam dan bij eerdere zonnecycli. Bovendien had de retourstroom van plasma, die zich op grotere diepte afspeelt, een lagere snelheid. Modelberekeningen laten zien dat de combinatie van deze beide factoren de oorzaak kan zijn van de lange duur van de afgelopen zonnecyclus. Volgens de wetenschappers benadrukt dit onderzoek het belang van metingen van de plasmacirculatie in de zon. Om het verloop van komende zonnecycli te kunnen voorspellen, moeten de grootschalige plasmastromen in de zon beter begrepen worden.
Meer informatie:
Extended solar minimum linked to changes in Sun's conveyor belt

2 augustus 2010
Na een opmerkelijk lange periode van rust begint de zon geleidelijk weer te activeren. In de nacht van zaterdag op zondag vond in de ijle zonneatmosfeer - de corona - een uitbarsting plaats waarbij grote hoeveelheden plasma (geïoniseerde atomen) de ruimte in werden geblazen. Dat plasma komt onze kant op, en kan in de nacht van 3 op 4 augustus spectaculair poollicht veroorzaken. De uitbarsting, een zogeheten coronale massa-ejectie of CME, werd opgemerkt en gefilmd door de Solar Dynamics Observatory - een Amerikaanse satelliet voor zonneonderzoek. De verwachting is dat dit de eerste is in een lange reeks van CME's die de zon de komende jaren zal produceren. Wanneer het plasma de aarde bereikt, vindt er een wisselwerking plaats met het magnetische veld van onze planeet. Daarbij worden zonnedeeltjes via de magnetische veldlijnen naar de polen van de aarde geleid. Deze deeltjes komen hoog in de aardatmosfeer in botsing met zuurstof- en stikstofatomen, die vervolgens een karakteristieke lichtgloed afgeven: het poollicht. Hoe helder dit poollicht wordt, is een kwestie van afwachten.
Meer informatie:
Aurora Alert: The Sun is Waking Up!
The sun sends a charged cloud hurtling our way

11 mei 2010
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft vastgesteld dat de zon de afgelopen twaalf jaar nauwelijks van omvang is veranderd. Haar middellijn van 1,4 miljoen kilometer is tot op ongeveer een kilometer constant. Dat blijkt uit metingen van de Amerikaans/Europese satelliet SOHO. Volgens de onderzoekers is deze vaste omvang verrassend te noemen. In de loop van de maanden en jaren vertoont de zon immers de nodige veranderingen, zoals reusachtige uitbarstingen. Verder onderzoek met de in februari gelanceerde Solar Dynamics Observatory en de toekomstige Advanced Technology Solar Telescope op het Hawaïaanse eiland Maui zal moeten uitwijzen hoe weinig de grootte van de zon nu precies varieert.
Meer informatie:
Sun's Constant Size Surprises Scientists

27 april 2010
De Solar Dynamics Observatory (SDO) heeft op 19 april spectaculaire filmbeelden gemaakt van een uitbarsting op de zon - een van de grootste sinds jaren. Op de beelden is goed te zien hoe na de explosie een miljard ton plasma (heet gas) terugvalt naar het zonsoppervlak. De waarnemingen worden geanalyseerd onder leiding van de Nederlandse sterrenkundige Karel Schrijver, die werkzaam is bij het zonnelab van Lockheed Martin. Zonsuitbarstingen zijn vaker waargenomen, maar zelden van dit kaliber en nog nooit zo gedetailleerd. De filmbeelden bestrijken een periode van vier uur en laten goed zien hoe na een tijdje grote klonten plasma op de zon neerploffen. Ze lijken een raadsel op te lossen waar zonneonderzoekers al een tijdje mee worstelden: het plasma valt langzamer terug dan je op grond van de sterke aantrekkingskracht van de zon zou verwachten. De SDO-beelden laten zien waardoor dit komt: de val van het plasma wordt gebroken door een 'kussens' van heet gas.
Meer informatie:
SDO Observes Massive Eruption, Scorching Rain

21 april 2010
Sterrenkundigen zijn in de zevende hemel. De eerste resultaten van de Solar Dynamics Observer - een nieuwe satelliet voor onderzoek aan de zon - overtreffen alle verwachtingen. Vanuit zijn baan om de aarde biedt SDO ongekend scherpe foto's en filmpjes van het zonsoppervlak. De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA presenteerde de eerste beelden woensdag op een persconferentie in Washington. Solar Dynamics Explorer is op 11 februari 2010 gelanceerd. De camera's en meetinstrumenten van de satelliet produceren beelden die een veel hogere resolutie hebben dan HDTV. SDO zal ook onderzoek doen aan het magnetisch veld van de zon - de drijvende kracht achter energierijke uitbarstingen die invloed kunnen hebben op het magnetisch veld van de aarde, en op elektriciteitscentrales, radioverbindingen en satelliet-elektronica. SDO brengt het magnetisch veld van zonnevlekken en zonsuitbarstingen gedetailleerd in kaart, maakt vrijwel continu spatscherpe foto's van het zonsoppervlak (die samengevoegd kunnen worden tot filmpjes), en neemt de zon ook waar op ultraviolette golflengten. Elke dag produceert de satelliet anderhalve terabyte aan meetgegevens - evenveel als een half miljoen liedjes op een MP3-speler.
Meer informatie:
NASA's New Eye on the Sun Delivers Stunning First Images
Solar Dynamics Explorer
SDO-film van een uitbarsting op de zon (40 MB)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

14 april 2010
Onderzoekers van de universiteit van Leicester zijn erin geslaagd om betere voorspellingen te doen van het 'ruimteweer' in de binnendelen van het zonnestelsel. De zon blaast continu elektrisch geladen deeltjes de ruimte in (de zogeheten zonnewind), en variaties in die zonnewind hebben invloed op het magnetisch veld van de aarde. Door metingen van de Amerikaanse ACE- en STEREO-satellieten te combineren, is het nu mogelijk om die invloed beter te modelleren en te voorspellen. De zon is de laatste jaren opmerkelijk inactief, en heftige uitbarstingen (zogeheten coronale massa-ejecties, CME's) komen niet veel voor. Toch is de zonnewind erg veranderlijk, door korte 'windvlagen' die hun oorsprong vinden in de zonnecorona - de ijle, hete 'dampkring' van de zon. De onderzoekers hebben nu metingen aan deze CRI's ( coronal interaction regions ) gebruikt om voorspellingen te doen over het 'ruimteweer' in de omgeving van de aarde, maar ook bij de planeten Venus en Mars. Uit waarnemingen van satellieten die rond deze planeten draaien, blijkt dat de voorspellingen vrij betrouwbaar zijn. De hoop is dat het in de toekomst mogelijk is om het ruimteweer in de omgeving van de aarde nog veel beter te voorspellen, op basis van satellietmetingen aan de zon en de zonnewind. Op die manier kan veel schade, onder andere aan kunstmanen in een baan om de aarde, worden voorkomen. De resultaten van het onderzoeksteam uit Leicester worden vandaag gepresenteerd op de National Astronomy Meeting 2010 van de Royal Astronomical Society in Glasgow.
Meer informatie:
ACE measurements and STEREO vision build space weather forecasting system
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

13 april 2010
Door metingen van verschillende satellieten te combineren, hebben sterrenkundigen een gedetailleerd totaalbeeld verkregen van een krachtige uitbarsting op de zon. Bij zulke 'coronale massa-ejecties' (CME's) worden miljarden tonnen zonnegas met hoge snelheid de ruimte in geblazen. De sterke magneetvelden die in het gas liggen opgesloten, verstoren het magnetisch veld van de aarde, en kunnen problemen veroorzaken voor kunstmanen, elektriciteitscentrales en radioverbindingen. Een internationaal team van zonneonderzoekers onder leiding van Mario Bisi van Aberystwyth University heeft nu alle beschikbare waarnemingen aan de zonneuitbarsting van 13 mei 2005 verzameld en gecombineerd. Het gaat om foto's en metingen van satellieten als SOHO, ACE, Cluster, GOES, Wind en IMAGE, maar ook om gegevens van meetstations op aarde. Op die manier is een compleet beeld verkregen van de uitbarsting, vanaf het moment dat hij palatsvond aan het zonsoppervlak tot het moment waarop het zonnegas de aarde bereikte. De resultaten worden vandaag gepresenteerd op de National Astronomy Meeting 2010 van de Royal Astronomical Society in Glasgow. Bisi hoopt dat de nieuwe analyse een eerste stap is op weg naar een beter begrip van deze explosieve verschijnselen op de zon.
Meer informatie:
Scientists track solar eruption all the way from the Sun to the Earth
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl;

12 april 2010
Britse onderzoekers hebben ontdekt dat gigantische uitbarstingen op de zon veroorzaakt worden door de explosies van magnetische 'fluxkabels'. Af en toe vinden er 'coronale massa-ejecties' (CME's) op de zon plaats, waarbij vele miljarden tonnen gas met hoge snelheid de ruimte in worden geblazen. In de omgeving van de aarde kunnen de bijbehorende zonnestormen tot uitval van satellieten en radioverbindingen leiden. Het ontstaan van CME's is nog steeds niet goed begrepen, hoewel veel theorieën er vanuit gaan dat er magnetische fluxkabels in het spel zijn - strakke bundels van magnetische veldlijnen waarin grote hoeveelheden magnetische energie ligt opgeslagen. Met een Britse ultravioletcamera aan boord van de Japanse zonnesatelliet Hinode lijkt die theorie nu bevestigd. Uit de Hinode-waarnemingen blijkt dat er enkele dagen vóór een krachtige CME op 7 december 2007 sprake was van magnetische fluxkabels in de zonneatmosfeer. Ongeveer dertig procent van alle magnetische energie in het gebied was opgeslagen in die gebundelde veldlijnen. Wanneer zo'n fluxkabel instabiel wordt en explodeert, komt al die energie vrij, met de zonneuitbarsting als direct resultaat. De Hinode-metingen worden vandaag gepresenteerd op de National Astronomy Meeting 2010 van de Royal Astronomical Society in Glasgow.
Meer informatie:
Tying down solar eruptions with magnetic ropes
Hinode
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

12 maart 2010
Een zwakke stroming van heet plasma, van de evenaar naar de polen van de zon, is van grote invloed op de activiteit die onze ster vertoont. Uit gegevens van de zonnesatelliet SOHO, verzameld tussen 1996 en 2008, blijkt dat deze zogeheten 'meridionale' stroming de afgelopen jaren snelheidsrecords heeft gebroken (Science, 12 maart). Mogelijk kan dat helpen verklaren waarom het laatste minimum in de zonneactiviteit zo diep en langdurig was. De meridionale stroming, die een noordelijke en een zuidelijke tak heeft, speelt zich grotendeels af onder het zonsoppervlak. Grote snelheden worden daarbij niet bereikt: de recent gemeten snelheden bedroegen slechts 10 tot 15 meter per seconde. Maar dat is nog altijd anderhalf maal zo hoog als tijdens het vorige zonnevlekkenmaximum. Die versnelling kwam als een verrassing. Verwacht werd namelijk dat een snelle meridionale stroming juist tot méér zonnevlekken zou leiden. Het idee is dat de stroming magnetische velden van het zonsoppervlak de diepte in sleurt, alwaar ze door de inwendige 'dynamo' van de zon worden versterkt. Aangezien deze aangesterkte magnetische velden de basis voor nieuwe zonnevlekken vormen, zou een versnelde meridionale stroming de vorming van zonnevlekken moeten bevorderen. Maar daar was de afgelopen jaren geen sprake van - integendeel. Volgens de onderzoekers kan dit erop wijzen dat een snelle meridionale stroming de vorming van zonnevlekken juist tegengaat. Maar de meetresultaten bevatten nog zoveel tegenstrijdigheden, dat meer onderzoek nodig is. Mogelijk zullen de instrumenten van de vorige maand gelanceerde Solar Dynamics Observatory de werking van de meridionale stroming kunnen ontrafelen.
Meer informatie:
Solar 'Current of Fire' Speeds Up

23 februari 2010
De Koninklijke Sterrenwacht van Greenwich en de website Zooniverse hebben een nieuw project gestart waarbij iedereen kan meehelpen bij het opsporen en volgen van 'zonnestormen'. Zulke stormen, die formeel 'coronale massa-ejecties' heten, ontstaan door grote magnetische verstoringen op de zon. Bij zo'n massa-ejecties worden miljarden tonnen heet zonneplasma de ruimte in geblazen. De vrijwilligers die meedoen met de Solar Stormwatch kunnen zulke zonnestormen helpen opsporen en bijhouden hoe snel de uitgestoten materie in de richting van de aarde komt. Bij aankomst kunnen de energierijke zonnedeeltjes en de magnetische velden die zij meevoeren schadelijk zijn voor astronauten in de ruimte en satellietverbindingen. Uiteindelijk moet Solar Stormwatch ertoe leiden dat de zonnestormen beter voorspelbaar worden. Bij het project wordt gebruik gemaakt van actuele gegevens van de Amerikaanse tweelingsatelliet STEREO. Deze beide kunstmanen houden vanuit een baan om de aarde de zon voortdurend in de gaten.
Meer informatie:
Public wanted for Stormwatch
Solar Stormwatch

11 februari 2010
Donderdagmiddag is kort voor half vijf vanaf Cape Canaveral de Solar Dynamics Observatory (SDO) gelanceerd. Deze satelliet gaat zonne-onderzoek doen: niet alleen zullen om de driekwart seconde detailrijke beelden van het zonsoppervlak worden gemaakt, ook worden zonnebevingen en de magnetische activiteit van de zon gemeten. Hoofddoel van de missie, die vijf jaar zal duren, is om meer inzicht te krijgen in de invloed van de zon op de aarde en haar atmosfeer. Uiteindelijk hopen wetenschappers betere voorspellingen te kunnen doen van uitbarstingen op de zon, die nadelige gevolgen kunnen hebben voor de bewoners van het internationale ruimtestation ISS en satellieten die in banen om de aarde draaien. De SDO-satelliet wordt nu naar een geostationaire baan om de aarde gemanoeuvreerd, wat betekent dat hij uiteindelijk een vaste positie ten opzichte van het aardoppervlak zal innemen. Van daaruit kan hij een continue stroom gegevens naar een grondstation in New Mexico sturen.
Meer informatie:
NASA Successfully Launches a New Eye on the Sun
Solar Dynamics Observatory

26 januari 2010
Het Europese ruimteagentschap ESA heeft nieuwe beelden van de zon gepresenteerd die gemaakt zijn met de in november 2009 gelanceerde satelliet Proba-2. Deze kleine satelliet bevat zeventien prototypes van instrumenten die uitgebreid getest worden voordat zij later in grote ruimtemissies worden toegepast. Daartoe behoren een nieuw type startracker, een richtinstrument dat gebruikt zal worden in de missie BepiColombo (naar Mercurius), en een groothoekcamera die straks meegaat met de mobiele Marsverkenner ExoMars. Ondertussen doet Proba-2 ook wetenschappelijke waarnemingen, onder meer van de zon en van invloed van de zonneactiviteit op de hoge aardatmosfeer. Op een van de opnamen die de testsatelliet heeft gemaakt is de ringvormige zonsverduistering van 15 januari jl. te zien.
Meer informatie:
Technology-testing Proba-2 opens new eye on the Sun

19 januari 2010
Al tientallen jaren zoeken wetenschappers naar methoden om het optreden van zogeheten zonnevlammen - grote uitbarstingen op de zon - te kunnen voorspellen. Onderzoekers van twee Amerikaanse instituten denken nu op het goede spoor te zijn. De sleutel tot voorspellingen lijkt te liggen bij de verstrengeling van magnetische velden onder het zonsoppervlak, in de dagen voorafgaande aan de zonnevlam. Zonnevlammen zijn plotselinge uitbarstingen van energie en licht uit de magnetische velden van zonnevlekken. Daarbij komen energierijke fotonen vrij die de aarde in acht minuten kunnen bereiken. Vrijwel direct kunnen deze fotonen storingen veroorzaken in de signalen van (onder meer) de satellieten van het Global Positioning System. Het kunnen voorspellen van zonnevlammen is daardoor ook van groot commercieel belang geworden. De Amerikaanse onderzoekers hebben de magnetische gegevens van meer dan duizend groepen zonnevlekken uitgeplozen. Daarbij ontdekten zij steeds hetzelfde patroon van magnetische veldlijnen die zich steeds strakker opwonden, totdat ze knapten. Nu dit scenario bekend is, kan het optreden van een zonnevlam al twee of drie dragen van te voren worden voorspeld. Ook kan een schatting worden gemaakt van de sterkte van de uitbarsting.
Meer informatie:
NOAA Scientist Finds Clue to Predicting Solar Flares

15 januari 2010
Vorig jaar ontdekte de NASA-satelliet IBEX (Interstellar Boundary Explorer) een geheimzinnige gordel rond het zonnestelsel, van waaruit deeltjes onze kant op komen. De oplossing van dit raadsel lijkt nabij: er zijn aanwijzingen dat de gordel eenvoudig de plek aangeeft waar deeltjes van de zogeheten zonnewind weerkaatsen aan het lokale magnetische veld van ons Melkwegstelsel. De IBEX-gegevens zijn in goede overeenstemming met recente onderzoeksresultaten van de ruimtesondes Voyager 1 en 2, die de rand van ons zonnestelsel naderen en sterk magnetisch veld hebben gedetecteerd. Maar anders dan de beide Voyagers kan IBEX, die in een baan om de aarde draait, het grote geheel overzien. De gordel die hij heeft waargenomen strekt zich bijna over de gehele hemel uit, wat erop wijst dat het magnetische veld daarachter enorm uitgebreid moet zijn. Hoewel afbeeldingen van de gordel lijken te suggereren dat de gordel licht geeft, is dat niet het geval. Hij maakt zich kenbaar via deeltjes (energierijke neutrale atomen) die door detectors aan boord van de IBEX-satelliet worden geregistreerd. Deze deeltjes zijn afkomstig van de zon en worden op een afstand van ruwweg 15 miljard kilometer door magnetische krachten onderschept en terug het zonnestelsel in geslingerd.
Meer informatie:
Giant Ribbon at the Edge of the Solar System: Mystery Solved?

15 december 2009
De zon begint eindelijk weer wat magnetische activiteit te vertonen. Na een opmerkelijk lange periode van rust is nu een nieuwe zonnevlekkengroep verschenen, die snel in omvang toeneemt. Momenteel is de groep zeven keer zo breed als onze planeet. Daardoor is hij gemakkelijk waarneembaar met kleine zonnekijkers. Uit de magnetisch eigenschappen van de zonnevlekkengroep, die nummer 1035 heeft gekregen, blijk dat hij inderdaad hoort bij de nieuwe zonnevlekkencyclus, die een einde moet maken aan de grootste 'recessie' in de zonneactiviteit van de laatste eeuw. Of deze opleving doorzet, is een kwestie van afwachten.
Meer informatie:
Big new sunspot

19 november 2009
Ons zonnestelsel lijkt niet zo zeer op een 'komeet', als wel op een 'rat die door een slang wordt opgeslokt'. Deze nogal cryptische conclusie trekken Amerikaanse onderzoekers uit gegevens die zijn verzameld door de ruimtesonde Cassini, die rond de planeet Saturnus cirkelt. Door deeltjes uit de verre buitengebieden van het zonnestelsel te detecteren, heeft Cassini een beter beeld gegeven van de zogeheten heliosfeer: het buitenste omhulsel van het zonnestelsel, waar de zonnewind de overheersende stroom van deeltjes is. Daarbuiten bevindt zich het ijle gas en de magnetische velden van het interstellaire medium, waar het zonnestelsel, met heliosfeer en al, met grote snelheid doorheen beweegt. Modelberekeningen lieten zien dat de heliosfeer een beetje komeetvormig zou moeten zijn, met een kop die zich een weg baant door het interstellaire medium en een staart aan de achterkant. Het lijkt er nu echter op dat dit beeld moet worden bijgesteld. Blijkbaar is de heliosfeer zo robuust, dat hij vrijwel bolvormig blijft. Waar het zonnestelsel langskomt, wijken de magnetische velden van de interstellaire ruimte respectvol uiteen, om deze bol door te laten. Als het zonnestelsel eenmaal gepasseerd is, sluiten de magnetische gelederen weer.
Meer informatie:
Cassini's Big Sky - The View from the Center of Our Solar System

11 november 2009
Zonnefysici hebben vijf dagen lang waarnemingen kunnen doen met de grootste zonnetelescoop boven het aardoppervlak. Het instrument, SUNRISE geheten, werd op 8 juni aan een ballon opgelaten bij Kiruna in het noorden van Zweden. Tijdens zijn vlucht bereikte de 1-meter telescoop een hoogte van ongeveer 37 kilometer. Op die hoogte is het zicht vergelijkbaar met dat vanuit de ruimte. Hierdoor konden zeer gedetailleerde opnamen worden gemaakt van het borrelende gasoppervlak van de zon. De eerste beelden die tijdens deze ballonvlucht zijn gemaakt, zijn inmiddels vrijgegeven, maar het grootste deel van de 1,8 terabyte aan verzamelde gegevens moet nog verwerkt worden. De onderzoekers zijn vooral geïnteresseerd in het verband tussen de sterkte van de magnetische velden en de helderheid van kleine magnetische structuren aan het zonsoppervlak. De variaties daarin zijn vooral goed te zien op ultraviolette golflengten - licht dat het aardoppervlak niet kan bereiken.
Meer informatie:
A bubbling ball of gas
Brodelnder gasball

15 oktober 2009
Onderzoeksresultaten van de Interstellar Boundary Explorer (IBEX) en van de Amerikaanse planeetverkenner Cassini laten zien dat er iets bijzonders aan de hand is met de 'rand' van ons zonnestelsel (Science, 16 oktober). De buitenste begrenzing van ons zonnestelsel wordt bepaald door de zonnewind - de aanhoudende stroom geladen deeltjes die de zon met grote snelheid uitstoot. Deze zonnewind vormt als het ware een reusachtige bel in de ruimte, de heliosfeer, waarvan de onzichtbare rand ongeveer 15 miljard kilometer van ons verwijderd is. De IBEX-satelliet, die in een zeer langgerekte baan om de aarde draait, is voorzien van twee deeltjesdetectors waarmee in kaart wordt gebracht wat zich afspeelt op de grens van de invloedssfeer van de zonnewind en de daaraan grenzende interstellaire ruimte. Verwacht werd dat de fluctuaties in de gemeten deeltjesaantallen betrekkelijk klein en willekeurig verdeeld zouden zijn. Maar de IBEX-kaart vertoont een duidelijke smalle gordel, waar twee tot drie keer zo veel interacties tussen de zonnewind en het interstellaire medium optreden als elders. Hoe die gordel ontstaat, is nog onduidelijk, maar klaarblijkelijk volgt hij de oriëntatie van het magnetische veld buiten de heliosfeer. Dat wijst er op dat de interstellaire omgeving veel meer invloed heeft op de heliosfeer dan verwacht.
Meer informatie:
IBEX Explores Galactic Frontier, Releases First-Ever All-Sky Map
First IBEX Maps Reveal Fascinating Interactions Occurring At The Edge Of The Solar System
UNH space scientists help catch the interstellar wind
Persbericht over Cassini-bijdrage aan heliosfeeronderzoek

29 september 2009
De kosmische straling, de stroom energierijke deeltjes uit de ruimte waarmee de aarde voortdurend wordt bestookt, is de afgelopen jaren duidelijk in hevigheid toegenomen. De intensiteit van de deeltjesstraling ligt dit jaar al 19 procent hoger dan in 2007/2008. Dat blijkt uit metingen die met de NASA-satelliet ACE zijn gedaan. De oorzaak van de toename wordt gezocht bij de zon, die momenteel heel inactief is. Hierdoor produceert zij weinig zogeheten zonnewind en is haar magnetische veld zwakker dan normaal. Dat maakt het voor de kosmische deeltjes makkelijker om diep het zonnestelsel binnen te dringen. Voor het leven op aarde heeft de verhoogde intensiteit geen onmiddellijke gevolgen, omdat de atmosfeer en het magnetische veld van onze planeet voldoende bescherming bieden. Maar voor de bemande ruimtevaart wel: als deze trend doorzet, zullen ruimtecapsules en eventuele bases op de maan een sterkere stralingsbescherming moeten krijgen. Zeker als de intensiteit van de kosmische straling, zoals enkele eeuwen geleden, nog eens een factor twee of drie hoger wordt.
Meer informatie:
Cosmic Rays Hit Space Age High

21 september 2009
Met de extreem-ultraviolettelescoop van de Amerikaanse ruimtesonde STEREO-B is een groot actief gebied op de zon gefotografeerd. Zulke actieve gebieden gaan gewoonlijk gepaard met grote zonnevlekken, maar die zijn op de UV-foto's niet zichtbaar. Het actieve gebied kan vanaf de aarde nog niet bekeken worden; het bevindt zich nog aan de achterzijde van de zon. De twee STEREO-ruimtesondes bevinden zich echter op zeer grote afstand voor en achter de aarde (maar wel min of meer in de aardbaan), zodat ze een beetje 'om een hoekje' kunnen kijken. Het nieuwe actieve gebied zal waarschijnlijk binnen een etmaal ook vanaf de aarde zichtbaar zijn. Zonnefysici wachten al lange tijd met smart op nieuwe tekenen van zonneactiviteit die deel uitmaken van zonnevlekkencyclus 24. Die komt veel later op gang dan verwacht, en zal naar verwachting ook veel minder intens zijn.
SpaceWeather
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

17 september 2009
Hoewel de zon de afgelopen jaren buitengewoon weinig zonnevlekken vertoont, blijkt er toch sprake te zijn geweest van een grote invloed op de aarde. Dat schrijven zonne-onderzoekers in een artikel dat vandaag gepubliceerd wordt in Journal of Geophysical Research - Space Physics. Het aantal zonnevlekken wordt gewoonlijk gezien als een goede indicator voor de activiteit van de zon, die normaalgesproken een elfjaarlijkse cyclus vertoont. De nieuwe cyclus (cyclus 24) laat echter ongewoon lang op zich wachten; niemand weet hoe dat komt. Met een armada van meetinstrumenten op de grond en in de ruimte is nu echter ontdekt dat er tijdens het langgerekte activiteitsminimum van de afgelopen jaren wel zeer krachtige 'windstoten' voorkwamen in de zonnewind - de stroom van elektrisch geladen deeltjes die door de zon de ruimte in wordt geblazen. Deze zonnewindstromen waren in 2008 veel frequenter en krachtiger dan in 1996, tijdens het vorige activiteitsminimum. De energierijke zonnewindstromen, die soms meer dan een week kunnen aanhouden, hebben een grote invloed op de structuur van de buitenste stralingsgordels van de aarde, en indirect ook op satellieten in een baan om de aarde. Blijkbaar vormt het aantal vlekken op de zon toch geen goede indicatie voor de algehele zonsactiviteit. Waarom de zonnewindstromen vorig jaar zo frequent en krachtig waren, is onduidelijk. Mogelijk is er een verband met een geleidelijke afname van de magnetische veldsterkte van de zon, waardoor er in het evenaargebied grotere 'coronale gaten' ontstaan: openingen in de ijle zonne-atmosfeer (de corona) waardoor elektrisch geladen deeltjes gemakkelijk met hoge snelheid kunnen ontsnappen.
Persbericht University Corporation for Atmospheric Research
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

7 september 2009
Volgens twee Amerikaanse zonnedeskundigen zullen er na 2015 misschien geen vlekken meer op de zon voorkomen. Absolute zekerheid is er niet, maar wellicht begint er dan een 'vlekkenloze' periode zoals die ook eind zeventiende en begin achttiende eeuw plaatsvond. Dat zogeheten Maunder Minimum viel samen met de Kleine IJstijd - een periode waarin de gemiddelde temperatuur op het noordelijk halfrond van de aarde ongeveer een graad lager was dan normaal.
Meer informatie:
Are Sunspots Disappearing?

14 augustus 2009
Zonnefysici van de NASA hebben bevestigd dat kleine, plotselinge uitbarstingen van hitte en energie er de oorzaak van zijn dat de ijle buitenste atmosfeer van de zon enorm heet is. Het buitenste deel van de zonneatmosfeer, de corona, bestaat uit reusachtige magnetische lussen, gevuld met heet gas. Dat gas bereikt temperaturen van miljoenen graden, wat opmerkelijk is, omdat het onderliggende zonsoppervlak niet veel heter is dan 5000 graden. Uit theoretisch onderzoek en waarnemingen met de Japanse satelliet Hinode blijkt dat binnen de magnetische lussen van de corona kleine 'explosies' optreden: zogeheten nanovlammen. Deze mini-uitbarstingen zijn niet afzonderlijk te zien: alleen hun gezamenlijke uitwerking is detecteerbaar. De temperatuur in de nanovlammen bereikt waarden van ongeveer 10 miljoen graden. Het superhete gas koelt echter heel snel af, wat verklaart waarom het tot nog toe niet was waargenomen.
Meer informatie:
Tiny Flares Responsible for Outsized Heat of Sun's Atmosphere;

30 juli 2009
Finse, Duitse en Russische onderzoekers denken een verklaring te hebben gevonden voor een zonnevlekkenraadsel dat sterrenkundigen al een tijdje bezighoudt. Tussen twee zonnevlekkenmaxima verstrijken gemiddeld elf jaren. Maar er zit enige rek in die periode: de ene cyclus is langer dan de andere. Gegevens die in de negentiende eeuw zijn verzameld door de Zwitserse sterrenkundige Rudolf Wolf leken er zelfs op de wijzen dat er tussen 1784 en 1799 een zonnevlekkencyclus van bijna 16 jaar is geweest. Wolf baseerde zich daarbij op tekeningen die door de Oostenrijkse amateurasterrenkundige Johann Staudacher waren gemaakt. Helaas maakte Staudacher in de betreffende periode weinig tekeningen. De onderzoekers hebben nog eens nauwkeurig naar deze tekeningen (plus enkele tekeningen van de Ierse astronoom James Archibald Hamilton) gekeken. Daarbij hebben zij niet alleen het aantal zonnevlekken geteld, zoals Wolf destijds, maar ook de posities van de zonnevlekken gemeten. Aan het begin van een nieuwe zonnecyclus bevinden zonnevlekken zich namelijk veel verder van de zonne-evenaar dan aan het eind ervan. Op basis van die analyse concluderen zij dat er omstreeks 1793 een nieuwe, zwakke zonnevlekkencyclus is begonnen. En dat zou betekenen dat zich tussen 1784 en 1799 niet één lange, maar twee korte zonnevlekkencycli hebben voltrokken.
Meer informatie:
Centuries-old sketches solve sunspot mystery
Lost Solar Cycle in the 18th Century (Astrophysical Journal Letters; pdf)

22 juli 2009
De totale zonsverduistering die zich vandaag in delen van Azië afspeelde, is enigszins in het water gevallen. Op veel plaatsen was het bewolkt of regende het zelfs pijpenstelen. In China, waar ook veel Nederlanders naartoe vertrokken waren, is de eclips voor zover bekend slechts op enkele plekken te volgen geweest. Meer geluk hadden de bewoners van India, waar de zonsverduistering begon. Maar uitgerekend in Taregna, dat als een van de beste waarneemlocaties werd beschouwd, hing een dik pak wolken. Ook in Bangladesh, Nepal, Bhutan en Myanmar is de zonsverduistering her en der waargenomen.
Meer informatie:
Zonsverduistering.nl

16 juli 2009
Met behulp van gegevens van de Cluster-missie hebben wetenschappers ontdekt door welk mechanisme de zogeheten zonnewind wordt verhit (Physical Review Letters, 12 juni). De zonnewind is de stroom van protonen en elektronen die onze zon voortdurend uitzendt. Het ontstaan van deze deeltjesstroom hangt samen met de extreem hoge temperatuur in zijn brongebied: de corona van de zon. De corona is een ijl omhulsel van gas dat zich tot op miljoenen kilometers van het zonsoppervlak uitstrekt. Hoewel dat zonsoppervlak een temperatuur van 'slechts' 6000 graden heeft, is de corona meer dan een miljoen graden heet. En zelfs op miljarden kilometers van de zon blijkt de zonnewind op de een of andere manier nog aan warmte te kunnen winnen. De meest voor de hand liggende verklaring voor deze verhitting-op-afstand zijn de elektromagnetische turbulenties, zoals die zowel in de corona als de zonnewind optreden. Maar hoe die turbulenties de deeltjes van de zonnewind verhitten, was tot nog toe onduidelijk. Metingen met de vier Europese Cluster-satellieten hebben nu inzicht gegeven in de energiestroom binnen de zonnewind. Daarbij is gebleken dat slechts een klein deel van de energie van de elektromagnetische turbulenties bij de protonen terechtkomt: het zijn de elektronen die het leeuwendeel opnemen. En dat lijkt te gebeuren via een ander fysisch mechanisme (Landau-resonantie) dan het mechanisme dat de hitte van de zonnecorona veroorzaakt (cyclotronresonantie).
Meer informatie:
Cluster shows how solar wind is heated

6 juli 2009
Na een langdurige 'vlekkenloze' periode, verschenen begin juni de eerste kleine donkere vlekken op de zon. Dat luidde het begin in van zonnecyclus 24, die in 2012 of 2013 zijn hoogtepunt zal bereiken. Dat de activiteit van de zon aan het toenemen is, bewijst de ontwikkeling van een forse nieuwe zonnevlekkengroep het afgelopen weekend. De groep zonnevlekken - gebieden op het zonsoppervlak waar de temperatuur enkele honderden graden lager is dan in de omgeving - heeft bepaald geen recordomvang, maar is wel de grootste van de afgelopen twee jaar. De groep, die het nummer 1024 heeft gekregen, produceert ook redelijk grote uitbarstingen op de zon: zogeheten zonnevlammen.
Meer informatie:
The Sun Has Spots, Finally

19 juni 2009
Ondezoekers van het National Center for Atmospheric Research in Boulder, Colorado, zijn er voor het eerst in geslaagd om de complexe structuur van zonnevlekken te simuleren in gedetailleerde computermodellen. Daarvoor maakten ze gebruik van een IBM-supercomputer die 76 biljoen berekeningen per seconde kan uitvoeren. Samen met wetenschappers van het Duitse Max-Planck-instituut voor zonnestelselonderzoek modelleerden ze een gebied op de zon van ca. 50.000 bij 100.000 kilometer groot. Voor 1,8 miljard punten in dit gebied werden stapsgewijze berekeningen gemaakt op basis van bekende natuurwetten op het gebied van energietransport, vloeistofdynamica, magnetische inductie enzovoort. De gesimuleerde zonnevlekken lijken verbluffend veel op echte zonnevlekken. Ze vertonen de kenmerkende donkere umbra in het centrum van de vlek, en de filament-achtige stromingspatronen in de omringende penumbra. Op basis van de computersimulaties concluderen de onderzoekers dat de gedetailleerde structuur van zonnevlekken te danken is aan gehelde magnetische velden. De hoop is dat de computersimulaties, die deze week gepubliceerd zijn in Science Express , bijdragen aan een beter begrip van zonnevlekken.
Meer informatie:
Persbericht National Center for Atmospheric Research
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

17 juni 2009
Oost-west gerichte straalstromen van heet gas op enkele duizenden kilometers onder het oppervlak van de zon vertonen een veel tragere migratie dan normaal. Volgens onderzoekers van het Amerikaanse National Solar Observatory is dat de directe oorzaak van het huidige langdurige zonneminimum. De trage migratie van de straalstromen is aan het licht gekomen door jarenlange metingen aan trillingen en golven aan het zonsoppervlak. Die bieden informatie over de inwendige structuur van de zon. Onderzoekers Frank Hill en Rachel Howe presenteerden de metingen vandaag op de bijeenkomst van de Solar Division van de American Astronomical Society in Boulder, Colorado. De zon vertoont normaalgeproken elke elf jaar een grotere activiteit dan gemiddeld, met meer zonnevlekken en uitbarstingen. Het eerstvolgende maximum, van zonneclyclus 24, wordt verwacht in 2012 of 2013. De eerste zonnevlekken van deze cyclus hadden ruim een jaar geleden al zichtbaar moeten zijn. In plaats daarvan is er sprake van een extreem langdurig minimum in de zonneactiviteit. Volgens sommige astronomen zou dat er zelfs op kunnen wijzen dat er een decennia lange periode met geen of weinig activiteit voor de deur staat. Dat zou ingrijpende gevolgen kunnen hebben voor het klimaat op aarde. Uit metingen aan zonnebevingen, verricht met telescopen van het GONG-netwerk (Global Oscillation Network Group), blijkt echter dat de oorzaak van het langdurige minimum gezocht moet worden in een uitzonderlijk trage beweging van de zogeheten 'torsionale oscillaties'. Die 'ondergrondse' straalstromen van heet gas verplaatsen zich normaalgesproken van hoge naar lage breedtegraden met een snelheid van ongeveer vijf graden per jaar. Wanneer ze op een noorder- of zuiderbreedte van ongeveer 22 graden aankomen, produceren ze donkere zonnevlekken aan het oppervlak. De verplaatsingssnelheid van de straalstromen is de afgelopen tijd echter drie graden per jaar geweest. De oorzaak van die trage migratie is niet bekend, maar het gevolg is in elk geval dat de straalstromen er ruim een jaar over hebben gedaan om op de 'kritische breedtegraad' van 22 graden aan te komen. Volgens Hill en Howe tonen hun resultaten aan dat er op zich niets mis is met het dynamo-mechanisme van de zon, en kan het niet lang duren voordat de vlekken van cyclus 24 zich beginnen te vertonen.
Meer informatie:
Sonograms of the Sun explain mystery of the missing sunspots
Filmpje van de migrerende straalstromen
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

8 juni 2009
Om 8.27 uur vanmorgen is vanaf de Esrange-basis in Kiruna (Noord-Zweden) de ballonmissie Sunrise 'gelanceerd'. De heliumballon heeft instrumenten naar een hoogte van 37 kilometer gebracht, van waaruit zeer nauwkeurige waarnemingen van de zon kunnen worden gedaan. Aan boord bevindt zich onder meer de grootste zonnetelescoop die ooit van het aardoppervlak is opgestegen. De komende dagen zullen poolwinden deze zwevende sterrenwacht westwaarts blazen, in de richting van Groenland en Noord-Canada. Omdat de zon op deze hoge geografisch breedte momenteel niet ondergaat, kan de telescoop ononderbroken waarnemingen doen. Doel van de missie is om de verdeling van magnetische velden aan het zonsoppervlak gedetailleerder dan ooit tevoren in kaart te brengen. Magnetische velden zijn verantwoordelijk voor veel verschijnselen die zich op de zon afspelen, zoals de zonnevlekken en de zonnewind.
Meer informatie:
SUNRISE schwebt der Sonne entgegen
Sunrise – A balloon-borne solar telescope

1 juni 2009
Op de zon is sinds kort een kleine zonnevlekkengroep zichtbaar. De donkere zonnevlekken - gebieden op het zonsoppervlak waar de temperatuur enkele honderden graden lager is dan in de omgeving - zijn geassocieerd met een actief gebied waarin ook zonnevlammen en uitbarstingen van röntgenstraling voorkomen. Gezien de hoge noordelijke breedtegraad van de vlekkengroep lijdt het geen twijfel dat hij deel uitmaakt van zonnecyclus 24, die in 2012 of 2013 zijn maximum moet bereiken. De eerste vlekken van deze nieuwe cyclus waren al veel eerder verwacht; vanwege het lange uitblijven ervan zijn de verwachtingen voor de intensiteit van de nieuwe activiteitscyclus onlangs naar beneden bijgesteld. De elfjarige activiteitscyclus van de zon wordt nog steeds niet goed begrepen; ook de invloed ervan op het aardse klimaat is niet goed bekend.
Live-beelden van de zon in verschillende golflengten.
Achtergrondinformatie over het uitblijven van zonnecyclus 24
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

28 mei 2009
Wetenschappers van de universiteit van Alberta hebben, met behulp van gegevens van de vijf satellieten van de THEMIS-missie en waarneemstations op aarde, kunnen aanwijzen waar een aanstormende 'ruimtestorm' het leeuwendeel van zijn energie zou gaan loslaten. Ruimtestormen ontlenen hun energie aan elektrisch geladen deeltjes die door de zon worden uitgestoten - de zogeheten zonnewind. Deze zonnewind kan grote verstoringen in het magnetische veld van de aarde veroorzaken. En bij zulke verstoringen, die geomagnetische substormen worden genoemd, worden soms tientallen gigawatts aan energie de aardatmosfeer ingepompt. Door vanuit verschillende posities op aarde en in de ruimte verstoringen van het aardmagnetische veld te meten, hebben de onderzoekers ontdekt dat zo'n substorm een 'epicentrum' heeft, waar de magnetische verstoringen hun grootste uitwerking hebben. Voor aardbewoners vormen deze ruimtestormen geen grote bedreiging: de deeltjesstraling wordt door de atmosfeer tegengehouden. Maar de energierijke geladen deeltjes kunnen wel satellieten beschadigen en storingen veroorzaken in telecommunicatie- en GPS-systemen. Het doel van een project als THEMIS is om meer inzicht te verkrijgen in dit verschijnsel.
Meer informatie:
Magnetic Tremors Pinpoint The Impact Epicenter Of Earthbound Space Storms

6 mei 2009
Na een lange periode van inactiviteit lijkt de zon weer wat op te leven. De Amerikaanse satelliet STEREO-B heeft twee actieve gebieden op de zon ontdekt, die nog achter de oostrand verscholen gaan. Het betreft waarschijnlijk een tweetal zonnevlekgroepen. De afgelopen dagen hebben deze gebieden een aantal forse uitbarstingen geproduceerd, waaronder een zogeheten coronale massa-ejectie. Door de rotatie van de zon, zullen de zonnevlekken op 7 of 8 mei in beeld komen voor waarnemers op aarde.
Meer informatie:
The Sun Is Stirring
De zon is stil

20 april 2009
Astronomen van St Andrews University in Schotland hebben mogelijk een verklaring gevonden voor merkwaardige S-vormige structuren in de corona van de zon. Deze zogeheten sigmoïden zijn af en toe zichtbaar op röntgenfoto's van de ijle, hete corona - de 'dampkring' van de zon. Röntgenwaarnemingen van de Japanse zonnesonde Hinode hebben uitgewezen dat ze in feite bestaan uit twee afzonderlijke J-vormige structuren, en dat ze aan het eind van hun bestaan krachtige uitbarstingen van straling en elektrisch geladen deeltjes produceren. De waargenomen eigenschappen blijken goed verklaard te kunnen worden door een nieuw model, waarin de sigmoïden zijn opgebouwd uit talloze dunne lagen of strengen van heet gas waarin sterke elektrische stromen lopen. Met behulp van dit soort modellen hopen sterrenkundigen de explosieve verschijnselen op de zon en in de zonnecorona beter te begrijpen; zulke uitbarstingen kunnen grote invloed hebben op o.a. satellietverbindingen, radioverkeer en gevoelige elektronica aan boord van ruimtevaartuigen.
Meer informatie:
Solar sigmoids explained
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

14 april 2009
De twee identieke ruimtesondes van de NASA-missie STEREO hebben voor het eerst de driedimensionale vorm bepaald van de meest krachtige explosies op de zon: de zogeheten coronale massa-ejecties (CME's). Bij een CME worden enorme hoeveelheden geladen deeltjes van de zon de ruimte in geblazen. Als zo'n uitbarsting toevallig onze kant op is gericht, kan deze grote schade veroorzaken aan satellieten en zelfs aan elektriciteits- en communicatienetwerken op aarde. De in oktober 2006 gelanceerde STEREO-satellieten bekijken de zon vanuit verschillende standpunten: de ene loopt een beetje op de aarde vooruit, de andere volgt de aarde op enige afstand. Hierdoor kunnen zij gezamenlijk de structuur, snelheid, massa en bewegingsrichting van een CME bepalen. Dankzij deze metingen kan al in een vroeg stadium worden vastgesteld of de uitgestoten zonnematerie de aarde kan bereiken en hoeveel energie daarmee gemoeid is. Tot de lancering van STEREO was dat gewoon een kwestie van afwachten.
Meer informatie:
NASA Spacecraft Show Three Dimensional Anatomy Of A Solar Storm
NASA'S STEREO spacecraft reveals anatomy of a solar storm in 3-D

1 april 2009
De zon lijkt de beurskoersen te volgen: net als je denkt dat het niet minder kan, wordt een nieuw laagterecord geboekt. Het afgelopen jaar waren er op 266 van de 366 dagen in het geheel geen zonnevlekken te zien. Om een nog smettelozer zonnejaar te vinden, moet je helemaal terug tot 1913, toen de zon op slechts 54 dagen donkere vlekken vertoonde. Maar misschien gaat 2009 dat record wel breken. Want dit jaar telt al 78 zonnevlekloze dagen. Het aantal zonnevlekken is een maat voor de magnetische activiteit van de zon. Eens in de ongeveer elf jaar bereikt deze activiteit een minimum, en het moge duidelijk zijn: ook nu zit de zon in zo'n dip. De zon vertoont momenteel niet alleen weinig vlekken, maar ook is de zogeheten zonnewind - de stroom geladen deeltjes die de zon voortdurend uitzendt - duidelijk zwakker dan anders. Bovendien zendt de zon nu een beetje minder zichtbaar licht en ultraviolette straling uit dan twaalf jaar geleden. Op de opwarming van de aarde heeft dat overigens weinig invloed. Naar verwachting zal de zonneactiviteit de komende jaren weer aantrekken.
Meer informatie:
Deep Solar Minimum

20 maart 2009
De ruimteagentschappen NASA en ESA hebben tien mogelijke onderzoeksinstrumenten geselecteerd voor de Solar Orbiter. Deze satelliet voor zonneonderzoek zou op vier keer zo kleine afstand om de zon moeten gaan draaien als de aarde. Hoewel er de afgelopen tien jaar al veel satellieten en ruimtesondes voor zonneonderzoek zijn geweest, is het gedrag van onze nabije ster nog steeds onvoorspelbaar. Door de zon van dichterbij te gaan bestuderen, hopen wetenschappers meer inzicht te krijgen in het ontstaan van de zonnewind (de stroom geladen deeltjes die de zon voortdurend uitstoot) en de werking van de magnetische 'dynamo' in de zon. Het uiteindelijke doel is om te kunnen voorspellen wanneer er grote uitbarstingen op de zon plaatsvinden. Deze uitbarstingen kunnen grote verstoringen veroorzaken in het aardmagnetische veld, elektriciteits- en communicatienetwerken op aarde laten uitvallen, en gevaarlijk zijn voor astronauten. Het staat overigens nog niet vast dat Solar Orbiter ook daadwerkelijk gebouwd wordt: die beslissing wordt begin volgend jaar genomen. Mocht de missie groen licht krijgen, dan zal de lancering omstreeks 2015 plaatsvinden.
Meer informatie:
ESA announces preliminary payload selection for Solar Orbiter
Solar Orbiter
Living with a Star Program

19 maart 2009
Eind augustus 2007 maakten Amerikaanse wetenschappers bekend dat zij oscillaties in de zonneatmosfeer hadden waargenomen, zogeheten Alfvén-golven, die energie vanaf het oppervlak van de zon naar buiten transporteren. Later werd deze waarneming echter in twijfel getrokken door Britse onderzoekers. Een internationaal team van wetenschappers heeft nu een nieuwe poging gedaan om het moeilijk waarneembare golfverschijnsel waar te nemen. Daarbij hebben ze gebruik gemaakt van de grote Zweedse zonnetelescoop op het Canarische eiland La Palma - met succes naar het lijkt (Science, 20 maart). Anders dan golven op het water zijn Alfvén-golven niet zichtbaar voor het blote oog of met telescopen. Hun bestaan blijkt alleen uit snelheidsvariaties van de ijle materie in de toch al turbulente zonneatmosfeer. Ondanks hun onzichtbare karakter hebben deze golven een grote uitwerking: ze zijn er verantwoordelijk voor dat de temperatuur van de buitenste laag van de zonneatmosfeer, de corona, oploopt tot meer dan een miljoen graden, terwijl het oppervlak van de zon 'slechts' 6000 graden heet is.
Meer informatie:
Scientists find giant solar twists

13 januari 2009
Sterrenkundigen zijn enthousiast over de eerste waarnemingsgegevens van de Interstellar Boundary Explorer (IBEX). Deze ruimtesonde, die op 19 oktober 2008 werd gelanceerd, brengt momenteel de buitenrand van het zonnestelsel in kaart, waar elektrisch geladen deeltjes van de zon (de zogeheten zonnewind) in botsing komen met de ijle materie in de interstellaire ruimte. Bij die botsing worden neutrale atomen tot enorme snelheden opgejaagd (tientallen miljoenen kilometers per uur), en de meetinstrumenten aan boord van IBEX registreren die atomen. Als gevolg van de baanoriëntatie van IBEX duurt het een halfjaar voordat er een complete kaart van de buitenrand van het zonnestelsel is verkregen. De eerste resultaten zijn echter al zeer veelbelovend, aldus de teamleiders van het Southwest Research Institute in San Antonio, Texas. De hoop is dat IBEX uiteindelijk veel nieuwe informatie gaat opleveren over de wisselwerking tussen de zonnewind en de interstellaire materie, en ook over de potentiële gevaren van schadelijke kosmische straling uit het Melkwegstelsel voor toekomstige astronauten.
Meer informatie:
IBEX collecting science data, building first all-sky map of the edge of the solar system
IBEX
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl